НОД по ФЭМП на тему "Белек-кыстын аалынче аян-чорук"
план-конспект занятия по математике (старшая группа)

МБДОУ д/с «Чечена»  Чадаана хоорай Чоон-Хемчик кожуун

«Белек - кыстын аалынче аян-чорук»

(Улуг болук уругларынга тыва аас чогаалы болгаш

театрлыг коргузуг-биле  холбашкан сан кичээли)

Кижизидикчи башкы:

Монгуш.Ч.В.

        Чадан – 2016 ч.

Темазы: «Белек - кыстын аалынче аян-чорук»

(улуг болук уругларынга тыва аас чогаалы болгаш театрлыг коргузуг-биле холбашкан сан кичээли)

Сорулгазы:

1. Улустун аас чогаалын сан кичээлинге ажыглап тургаш уругларны ооредири. Уругларга 1-ден 7-ге чедир саннарны болгаш геометриглиг хевирлерни  катаптадыры, тыва огнун эт-херекселдери-биле таныштырарын уламчылаары; тывызыктар  бодалгаларны тып ооредири; черлик дириг амытаннарнын кышкы уеде амыдыралын таныштырары.
2. Уругларнын угаан-бодалын; кичээнгейин аас чогаалы болгаш театрлыг коргузуг таварыштыр сайзырадыры;
3. Улустун аас чогаалынга уругларнын сонуургалын бедидери; тыва эт-сепке сонуургалдыг болгаш камныг болурунга кижизидери;  черлик дириг амытаннарга болгаш арга-арыга камныг болурунга  кижизидери.

Коргузуг материалдары: ойнаар-кыс-Белек - кыс, тыва  каргыраа аялгазы, арга – арыг аялгазы, арга-арыг македи, ширма, диин, хоорук ойнаарактары, саннар бижээн ыяштар, ог, огнун дериг-херекселдери, аяктар, суттуг шай, уругларга белектер.

Метод аргалары: коргузуг, чугаа хевири, оюн, ИКТ.

Словарлыг ажыл: шырыш-мунгаш, хой ыяштарлыг, араатан  куштар,  черлик амытаннар.

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ:

(Уруглар залче кирип кээр.)

Башкы: Экии, уруглар! Мен силер-биле кады аян-чорук кылыр дээш келдим. Мээн-биле аян-чорук кылыр силер бе?

Уруглар: Ийе.

Башкы: Чараш, тааланчыг ырыны дыннап тур силер бе? Ол дээрге тыва улустун ада огбезинден дамчып келген  ырызы - каргыраа-дыр. Ам шупту сандайларга оруп алгаш, тааланчыг  аялганы дыннавышаан,  карактарывысты шийип алгаш, ыракта даглар аразында аалды сактыптаалынарам.

(психогимнастика. Уруглар карактарын шийип алгаш аалды карктарынга чуруур.)

Башкы: Аалды долгандыр арга-арыг, даглар, кушкаштар  мыжыражып турар. Бистин арыннарывысты сериин салгын сергедир хадып турар.

- Ам карактарынар ажыдыптынар, уруглар! Ойнаар-кыс аалдап келген-дир. Мендилежип корунерем, уруглар!

Белек-кыс: Экии, уруглар! Мээн адымны Белек - кыс дээр.

Башкы: Ам таптыг топтап корунерем, кандыг ойнаар-кыс-тыр, кандыг хептиг-дир? (тыва, тыва хептиг.) Бистер кымнар бис? Бистин бичии торээн чурттувусту чуу дээрил? Топ улуг хоорайын чуу дээрил?

Белек-кыс: Мен силерни кайы-хире кичээлдеп билиринерни, угааныынарны коор дээш келдим. Мен дыка ыракта аалымдан, арга-арыг, доъштуг хемнер кежип чорааш чедип келдим. Мээн аалымче баар бис бе? Орук ара хоорежип, ойнап-хоглеп, хой-ле солун чуулдер коруп алыр бис.

Башкы: Белек - кыстын аалынче аян-чорук кылыр бис. Орук ара  Белек - кыс силерге ангы-ангы даалгалар бээр, бир эвес ол даалгаларны билбейн баар болзувусса, оон аалынга чедип шыдавайн баар бис. Ам чоруптаалынар,  Белек – кыс  биске орукту айтып бээр.

Башкы: Мында бичии хемчигеш доъшталы  берген чыдар-дыр уруглар, доъш кыры дыка тайгыр, ковуруг чок. Канчап кежер бис? Бо ыяштарны салып тургаш, ковуругден кылып аалынар деп турар-дыр, Белек-кыс. Солунун ыяштарда саннар бар-дыр, кашка чедир саннарлыг ыяштар бар-дыр, корунерем уруглар!

(1-ден 7-ге чедир саннар бижип каан даштар бар.)

Башкы: Эн-не баштай 2-нин мурнунга турар сан бижээн ыяшты экээр силер уруглар, деп Белек – кыс  чугаалады. 2 деп саннын мурнунга каш деп сан турар ийик? (1)

Ам 3 деп саннын мурнунга турар сан бижип каан ыяшты экээр-дир силер. (2-ни бижээн ыяшты экээр.)

2 биле 4-тун ортузунга каш деп сан турарыл? Ол санны бижээн ыяш херек-тир. (3)

3 биле 5-тин ортузунга каш деп сан турарыл? Ол санны бижээн ыяш херек-тир. (4)

6-нын мурнунда турар санны экелинер уруглар. (5)

5 биле 7-нин ортузунга каш деп сан турарыл? (6)

6-нын соонга каш деп сан турарыл? (7)

(7-ге чедир саннарнын кожаларын адап тургаш уругларга ыяштарны чурум аайы-биле доъштуг хемни кежир даштарны салыр)

Башкы: Ам шупту бо кылып алган ковуруувустун ыяштарын ыыткыр санап тургаш доъшту кежер бис. (Уруг бурузу 1-ден 7-ге чедир ыяшты баскаш саннын адаар.)

Башкы: Эр-хей силер уруглар, шупту ыяштарны кырлап тургаш доъшту кежип келдивис, улаштыр-ла чоруптаалынар. Ой, арганын шырыш деп чувезин! «Шырыш» дээрге кандыг дээни ол, уруглар? (Шырыш дээрге мунгаш ковей, хой-хой ыяштарлыг дээни ол-дур, уруглар.)

Аргага чораан кижи кайы-хамаанчок алгырбас. Ыяш будуктары сыкпас, от-биле ойнап болбас,  куш болгаш оске-даа дириг амытаннар оолдарын бажынче албас, арга-арыг бокталдырбас, дээш оон-даа ковей хоойлу – дурумнерни билир болгай бис уруглар.

Белек – кыс: Мен ам силерге мындыг айтырыг салыйн:

-Арга-арыгда чуу деп черлик дириг амытаннар чурттап турарыл уруглар?  (Уругларнын харыызы).

Башкы: Эр-хей силер уруглар. Силер арганын чурттакчыларынга ужуражыксап тур силер бе уруглар? Доо ол тожектер кырынга олуруп алгаш, карактарынар шийип алгаш, шимээн чок дыштанып орар болзунарза, оларны коруп болур силер – деп тур Белек – кыс уруглар.

(Башкы ширма артынга оруп алгаш куклалыг театр коргузер)

Башкы: Чаа, ам карактарынар коруп келинер уруглар.

(Ширма артындан Диин биле Хоорук  коступ кээр). Шыяан ам, бир-ле арга-эзим иштинге кызыл-сарыг диин чурттап чораан чувези иргин. Ол болза олут черле орлурбас ору-куду халып шураарынга ынак. Диин парашют дег огбегер, узун кудуруунун дузазы биле  бир ыяштын  будуундан оске ыяштын  будуунче шураптарга, 10 метр чедир  ырадыр шураптар чораан иргин. Бир-ле хун халып – шурап чорааш, Хоорукке таваржып кээп-тир эвеспе. Олар бот-боттарынче коржуп кааш,  шимчевейн  турупканнар.

Диин: Менээ домей дурзулуг чуу деп черлик дириг амыттан сен?- деп айтырып-тыр.

Хоорук: Мен дээрге арга эзимнин эн-не кашпагай амытанны Хоорук-тур мен, а сен чуу деп кызыл сарыг амыттан сен? – деп-тир. 

Диин: Мен дээрге Диинчигеш деп амыттан мен.  Доо ол поште конгул мээн чурттап турар бажыным-дыр, Мен чангыс эвес 4-5 конгулдуг болур мен, бир ыяштан оске ыяштарже  шурап чорааш дайзыннардан дезеримге эптиг, кышкы уужем шыгжаарынга база дузалыг. Ангы-ангы бажыннарымга кыжын чиир чемимни кузун-не белеткеп алыр мен.

Хоорук: Билдингир-дир. А мен болза чер адаанда унгур иштинде чуртап чоруур мен. Ол-ла унгурумге кышкы уужемни кусту эртир чыып алгаш, кышты эртир чиир мен. Чамдыкта араатан Адыг деп амытан мээн унгурумну тып алгаш хамык белеткеп алган уужемни казып чиптер,  мен корткаш оон дезиптер мен. Ам бо кышкы уеде унгурумге тайга тооруунун сайлары,  арбай-тараа болгаш оске-даа унуштернин уруезиннери бар, ону мен кузун-не белеткеп, чыып алган мен.

Диин: А мен база кыжын чиир чемнеримни;  тайга тооруунун сайларын, болгаш, моогулерни, чочагайларны кузун-не ангы-ангы конгулдарым долдур белеткеп алган мен.

Хоорук: Т-с-с-с. Дуу ынаар шимээн дынналып тур. Мен бо арга иштинде чурттап турар дайзыннарым эндерик, олар дээрге, араатан куштар; хартыга, эзир, болгаш арганын черлик амытаннары; кырзалар кузеннер.

Диин: Ой, коргунчуун мен база олардан коргар мен. Байырлыг че Хоорук, эртен база ужуражыр бис.  

Хоорук: Эртен база сени манаа манаар мен, ужуражыр бис, байырлыг- дээш, унгурунче кире халаан.

Башкы: Чуу деп амытаннарнын ужуражып турарын кордунер уруглар. (Уругларнын харыызы).

Олар кышкы уеде чуу чип чурттап чоруурлар-дыр?  Диин кайда чуртап турарларыл? Хоорук чуу иштинге чурттаар – дыр? Чуу чииринге ынак-дырлар? Чуу деп амытаннардан коргар дыр?

Эр-хей силер уруглар. Ам улаштыр-ла  Белек – кыстын  аалынче чоруулунар чаа.

Башкы: Белек – кыстын аалы ырак, канчап чедер бис, Белек – кыс чылгым бар дидир, чылгы дээрге чуну ынча дээр бис? Хой аьттарны чылгы дээр. Ам Белек – кыстын  аъттарын мунупкаш чоруулунар че уруглар.

Оюн мергежилге «Аъттар» (таалайын такыладып чораан шошкуп халчыр). Баштай оожуум шошкуур, оон чоорту.

Башкы: Белек – кыстын  аалы ам-даа ырак – дыр дурген шошкуулунар уруглар (таалайын дурген-дурген такыладыр).  

Башкы: Арганы эртип келдивис, ам Белек – кыстын  аалы бо коступ келди,  Тыва улус аалдарже шаап кирбес  дээр чораан  уруглар, ам ожуум  чортуп кирер бис уруглар (таалайын оожуум такыладыр).

Башкы: Оглерге кире бергеш аалчы кижи кайы хамаанчок черге олурбас. Аалчы кижи огнун солагай талазынга олурар. Бис ындыг болза Белек-кыстын оонге кире бергеш, огнун кайы талазынга олурар-дыр бис? (огнун солагай талазынга)

Белек – кыс: Огже кирип моорланар, эштерим!

(уруглар огже кире бээр)

Башкы: Огнун улуг ээлери чок шежил, бир эвес  Белек-кыстын ада-иези оонге олурган болза, олар биле канчаар амырлажыр турган-дыр бис уруглар? (Башкы амырлажырын коргузер).

Башкы: Шупту эптиг кылдыр олуруп алыр. Огге канчаар олурарын сактып таныштырыптайн. Оолдар маспактанып олурар, кыс уруглар согейлеп олурар. (Башкы коргузер). 

Башкы: Бо дээрге огнун дору-дур. Манаа огнун эр ээзи олурар, а огнун он талазынга херээжен ээзи, уруглары олурар. Аалчылар огнун солагай талазынга олурар.

Башкы: Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар дээр-ле болгай. Белек-кыстын чаагай суттуг шайын ижээлинер, уруглар! Бо улугер домактын утказы бо шей уруглар, аалынга келген улуска огнун ээзи аякка шайын кудар. (Аякты ийи холдап тударын Башкы тайылбырлап, коргузер). Дыка-ла чаагай шай-дыр.

Башкы: Бо огнун чараш деп чувезин корунерем, уруглар! Ог кандыг хевирлиг-дир? (тогерик хевирлиг.)

Огнун азыглары бар бе?(Чок.)

Ог иштин таптыг хайгаарап коор болзувусса, дыка ковей геометрилиг хевирлер мында бар.

Бо дээрге ожук-тур. Ожук дээрге от салыр херексел-дир. Ожуктун кыры кандыг хевирге домей-дир? (тогерикке.)

Оон ангыда ог иштинде чулер бар-дыр? (аптара.) Аптарага огнун ээлери хереглээр эт-севин шыгжаар. Аптара кандыг хевирлиг-дир?

Бо чул, уруглар? (орун.) Орун кандыг хевирлиг-дир? Сыртык кандыг хевирлиг-дир?

Бо чуу деп эдилел-дир уруглар? ( уруглар билбес болза айтып бээр « Бала-согааш» дээр). Манаа чуну канчаарыл, кым билирил? (Арбай, тараа соктап чиир.)

Башкы: Шын-дыр, бо дээрге тыва улустун шагдан тура эдилеп келген эдилели-дир, арбай-тараа соктап чиир эдилел-дир.Бо дээрге бала-дыр, а моон адын согааш дээр. Топтап корунерем, бала кандыг хевирлиг-дир? (шойбек.) Баланын бажы кандыг хевирлиг-дир? А согаашты кырындан коорге кандыг хевирлиг-дир? (тогерик).

Башкы: «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» дээр болгай, «кежээнин мурнунда хунду, чалгаанын мурнунда кочу» деп улегер домак бар болгай уруглар. Бистер бичиивистен кежээ болуп Белек-кыска тараа соктап бээр бис бе?

Сула шимчээшкин:

Арбай-тараа соктап чиир,

Аажок кежээ, эрес бис.

Бала-согааш эдим бо-

Бирээ, ийи, уш!

Башкы: Адыр, оожум уруглар, Белек-кыс мээн кулаамга бир чуве сымыраны каапты. Белек-кыс силерге тывызыктар тыптырар дээн-дир. Кичээнгейлиг дыннанар! Баажызы огнун эт-херекселдеринге хамааржыр.

1.Уне калбан, кире калбан. (эжик) Эжик кандыг геометриглиг хевирге домей болурул уруглар? (дорт булунчук)

2. Дорт булун, донгур аас. (аптара)

3. Чыткан бызаам каас хавактыг. (сыртык)

Башкы: Тывызыкка-даа кончуг-дурлар, тыва тыртып кагдылар, Белек-кыс.

Башкы: Белек-кыс ам силернин кайы-хире бодалга бодап билиринерни хынап коор дээн-дир. Бодалганы чугаалаарымга, силер дыка дурген харыызын тывар силер.

1. Чангыс ошкунун мыйызы кажыл?
2. Уш ошкунун мыйызы чежел?
3. Чеди хойнун думчуу чежел?
4. Беш инек каш кудуруктугул?

Башкы: Эр-хей-дир силер, уруглар, Белек-кыс силерни дыка угаанныг уруглар-дыр деп мактап тур.Ам бистин чоруур уевис келди, Белек-кыс  биле байырлажыр уевис келди!

Белек-кыс: Кончуг угаанныг уруглар-дыр силер, оон база мээн аалымга аалдап кээр силер, чоруурда аъттарны мунуп алынар, оон аал уунче суруптер силер уруглар. Байырлыг!

Оюн мергежилге «Аъттар».  

Кичээлдин  туннели:

Башкы: Кымнын аалынче аян-чорук кылдывыс, уруглар?(Белек-кыстын)

Кашка чедир ыяштар санадывыс?(1-ден 7-ге чедир)

Огде кандыг дериг-херекселдер бар-дыр?(аптара, ожук, орун, сыртык, бала-согааш)

Кандыг хевирлерге домей болду?(тогерик, дорт булунчук)        

Аргага чуу-деп черлик дириг амытаннарга ужураштывыс? (Диин, хоорук). Диин кандыг ажыктыгыл? (Уругларнын харыызы). Чамдыкта Диин хой уужезин тыпайн баарга, азы уттуптарга, оон орнунга поштер  унуп кээр.

Башкы: Эр-хей силер уруглар, хортук адаанда чуу чыдар чоор уруглар корунер даан, Диинчигеш биле Хоорукчугеш силерни чарашсынгаш белектер аттырып калган шээй уруглар. (Уруглар биле оруу биле дедир чоруптар, доътуг хемни ыяштарны 7-ден1-ге чедир дедир саннап шурап эртип кээрге, уругларга арганын черлик амытаннары белек артырып калган болур.)