"Мәктәпкәсә йәштәге балаларға экологик тәрбиә биреү "
материал

   Мәктәпкәсә йәштәге балаларға экологик тәрбиә биреү.

                                                                                «Минең тыуған ҡырҙарым,

                                                                                  Балдай татлы һыуҙарым,

                                                                                  Яландарым,урманым,

                                                                                  Күккә ашҡан Уралым,-

                                                                                  Минең изге төйәгем,

                                                                                  Һеҙҙе һөйә йөрәгем...”                                      

                                                                                  (Салауат Юлаев)

    Башҡорт халҡының милли геройы Салауат Юлаев бына шулай һоҡланып дан йырлаған тыуған илебеҙ матурлығына.Әммә ул матурлыҡ,хозурлыҡ һаҡланамы икән әлеге ваҡытта?Йылдан-йыл һулар һауабыҙ бысрана,эсәр һыуыбыҙ кәмей,ҡуйы урмандарыбыҙ ҡорой.Тәбиғәт,бөтә тереклек ҙур ҡурҡыныс аҫтында ҡала бара.Тәрән һыулы йылғалар,йәшел болондар ҡайҙа була һуң?Был хәл һәр кемде уйландыра,шуға ла бар көсөбөҙҙө тәбиғәтте һаҡлауға, экологик хәлде яҡшыртыуға йүнәлтергә тейешбеҙ.Серле тәбиғәтте,ҙур донъяны һаҡлап ҡалыу өсөн тәрбиә эшен балалар баҡсаһынан уҡ башларға кәрәк.Иң беренсе балаларҙы таҙартыу,йыйыштырыуҙан алда кәнфит ҡағыҙҙарын,төрлө һут ҡаптарын һәм башҡа сүп-сарҙарҙы урам буйында ташлап китмәҫкә,ә билдәле ҡуйылған сүп һауыттарына ташларға өйрәтергә кәрәк.

     Балалар баҡсаһында мәктәпкәсә йәштәге балаларҙа экологик культуралы шәхес тәрбиәләү-мөһим йүнәлештәрҙең береһе.Сөнки тәбиғәттең ,һулар һауаның,эсәр һыуҙың бысраныуы, ҡуйы ҡара урмандар,йәшел болондар,ҙур йылғаларҙың бөтөүе,уның эҙемтәләре экологик белем биреүҙе балалар баҡсаһынан уҡ башлауҙы талап итә.Кеше-тәбиғәттең бер өлөшө.Уларҙы бер бөтөн тип ҡарау әхлаҡи-экологик тәрбиә биреүгә,кешенең тәбиғәттә тотҡан урынын билдәләүгә булышлыҡ итә.

     Мәктәпкәсә йәштәге балала уратып алған мөхиткә,тәбиғәт күренештәренә, объекттарына аңлы,һаҡсыл мөнәсәбәт формалаштырыу-экологик тәрбиәнең төп маҡсаты.

     Беҙҙең балалар баҡсаһы Ф.Ғ.ҡыҙы Аҙнабаева етәкселегендәге төркөм сығарған  “Башҡортостан-тыуған илем” программаһы буйынса эшләй.Был программала экологик тәрбиәгә ҙур урын бирелгән.

     Тәбиғәтте күҙәтеү, уны өйрәнеү, һакларга ынтылыу балаларҙың рухи донъяһын байыта, уйларга өйрәтә. Бының өсөн беҙҙең  төркөмдә айырым шарттар тыуҙырылды, экологик мөйөш булдырылды. Унда йәш үҙенсәлегенә тура килерлек бүлмә гөлдәре ултыртылды. Балалар көн дә гөлдәрҙең нисек үҫеп, сәскә атыуын күҙәтә, төптәрен йомшарта,һыу һибә, туҙанын һөртә. Шау сәскәлә  ултырған гөлдәрҙең матурлығын күреп һокланалар. Гөлдәрҙең төрөнә, ниндәй тәбиғәт шарттарына яраҡлашып үҫеүенә ҡарап, тәрбиәләү ысулдары да төрлө икәнен үҙләштерәләр, был йәһәттән, махсус шөғөлдәр ҙә үткәрәбеҙ. Тәбиғәттә hәм тәбиғәт мөйөшөндә башка йүнәлештәге эштәрҙе лә балаларҙы ҡызыкһындырырлыҡ  итеп ойошторорға ынтылабыҙ. Улар унда бик теләп эшләй.Ҡышын тәҙрә төбөндә һуған үҫтереү,уны ике төрлө(һыуҙа,ерҙә) үҫтереп  булғанын беләләр.Яз көнө клумбалар әҙерләү, сәскәләр ултыртыу, һыу һибеү, уларҙың нисек үҫеүен күҙәтеп йомғаҡ яһау –бына шундай эштәр менән мәшғүлбеҙ. Эшебезҙең һөҙөмтәһе лә бар: клумбаларыбыҙ иртә яҙҙан алып көҙгә ҡәҙәр шау сәскәгә күмелеп ултыра. Безҙең балалар баҡсаһында ҡайын, балан,миләш, сейә, алмағас кеүек ағастар һәм ҡыуаҡтар үҫә.Көҙөн миләштең янып торған емештәренә, аллы-гөллө япраҡтарына ҡарап һокланабыҙ, ҡыш буйы уның ҡоштарҙы аҙык менән тәьмин итеп тороуы тураһында һөйләшәбеҙ.

        Йәй көндәрендә балалар баҡсаһындағы үләндәр менән таныштырабыҙ. Уларҙың тамыр, һабак, япрак, сәскә өлөштәренән тороуын, орлоҡтары етешкәс, төрлө юлдар менән таралып, яңы үҫемлектәр үҫеп сығыуын аңлатабыҙ. Ҡыш көндәрендэ балалар ҡоштар тураһында ҡайғырттылар, өйҙәренән ата-әсәләр менән берлектә тағараҡтар яһап алып килделәр.Саф hауаға сыҡҡанда, унда  икмәк валсыҡтары,ем һалдыҡ. Балалар ем  ашаған турғайҙарҙы күҙәтергә яраталар, ҡышын асыҡҡан ҡоштарҙы ҡыҙғаналар ине. Төркөмгә ингәс,күргәндәребеҙҙе һүрәткә төшөрҙөк,әүәләнек,йәбештереп эшләнек.

     Ләкин тәбиғәтте яҡындан үҙ күҙе менән күреү,уның менән аралашыу балаға рәсемдәрҙән, һүрәттәрҙән күҙәтеүгә ҡарағанда экскурсиялар күп тапкыр көслөрәк әһәмиәткә эйә. Балалар баҡсаһының мини-музейына экскурсия ваҡытында балаларҙың үҫемлектәргә ҡарағанда хайуандар менән нығыраҡ ҡыҙыҡһыныуын күрҙек.Уларҙы хайуандарҙың тышҡы күренеше,ҡылыҡтары,хәрәкәт итеүе,нимә менән һәм нисек туҡланыуы,йәшәү мөхите ҡыҙыҡһындыра.Экскурсия ваҡытында балалар һәр бер тере йән эйәһенә йәшәү өсөн айырым шарттар булыуын,ошо шарттар боҙолһа,хайуандарҙын,үҫемлектәрҙең үрсеүе сылбырының өҙөлөүен күрһәтә.

Экскурсиянан балалар үҙҙәренә эстетик ләззәт, күңел тыныслығы, рухи аҙык алалар. 

     Төрлө тәжрибәләр үткәреү ҙә балаларға бик ныҡ оҡшай. Һыу,һауа,ҡом,таштар,ағас менән үткәрелгән эҙләнеү-тикшеренеү тәжрибәләре балаларға тәбиғәтте тағы ла яҡшыраҡ аңларға ярҙам итә, уларҙың уйлау,фекерләү ҡеүәһен камиллаштыра.Тәжрибә ярҙамында бала яңы нәмәләр белеүгә ынтыла,ижади эҙләнә,һығымталар яһарға өйрәнә.

    Башҡорт балалар фольклоры аша тыуған тәбиғәт тураһындағы белемдәрҙе киңәйтеү, тәбиғәттәге үҙгәрештәрҙе күрә белеү, йыл миҙгелдәрен  айыра белеүҙе өйрәтеү ҙә туған тәбиғәттәге башҡа тереклек эйәләренә һаҡсыл ҡараш hәм мөхәббәт тәрбиәләү бурыстарын тормошҡа ашыра. Бына шуға күрә лә экологик тәрбиә биреү өҫтөндә эшләгәндә хайуандар,ҡоштар,үҫемлек

тәр тураһында башҡорт халыҡ әкиәттәре уҡыу, экологик уйындар уйнау бик отошло.Баланың  телмәре үҫешә,һүҙ байлығы арта.Бына беҙҙең төркөмдә күп функция үтәүсе башҡорт матрешкалары бар.Уларҙы  экологик уйындарҙа ла ҡулланабыҙ.Мәҫәлән, “Ҡайһы матрешка күберәк сәскә йыйыр”уйыны.  

      Мөғжизәләргә бай беҙҙең Башҡортостаныбыҙ. Беҙҙең уртансылар төркөмөндә был мөғжизәнең береһе булған башҡорт балы менән таныштырабыҙ.Ата-әсәләр менән берлектә төркөмдә “Умартасылыҡ” проект эше һәм сюжетлы-ролле уйын эшләнелде.Балалар балдың нисек ,ҡайҙан алыныуы, шифаһы тураһында мәғлүмәт алдылар;бал ҡорто,солоҡ,умарта,умартасы  һүҙҙәре менән таныштылар.

     Икенсе мөғжизә-башҡорт халҡының милли музыкаль уйын ҡоралы ҡурай.Ҡурайҙың ҡырҙа үҫеүен,унан музыка ҡоралы ҡурай яһалыуын  белделәр. Ҡурай буйынса  лэпбук эшләнек  һәм уны эшебеҙҙә киң ҡулланабыҙ.

    Өсөнсө мөғжизә-башҡорт халҡының милли геройы Салауат Юлаев.Уның тәбиғәтте яратыуын,тыуған яғының тәбиғәте тураһында бик күп шиғырҙар яҙыуы тураһында белделәр.Өлкәндәр төркөмөндә Салауат Юлаев тураһында проект эше эшләнелде.

    Мәктәпкә әҙерлек төркөмөндә халҡыбыҙҙың бик боронғо көнкүрешен,йолаларын сағылдырған “Урал батыр” эпосы менән таныштырабыҙ.Был әҫәр кешеләрҙе барлыҡ тере йәндәргә,йәнлектәргә ҡарата шәфҡәтле булырға,тәбиғәттең байлығын һаҡсыл файҙаланырға өндәй.Беҙҙең балалар “Урал батыр”эпосын оҫта һөйләүселәр конкурсында призлы урындар яуланылар.

  Мәктәпкәсә йәштәге осорҙа балаларҙың фекерләү кимәле,тирә-йүнде хәтерҙә ҡалдырыу,телмәрҙәре үҫешкән ваҡыты.Тап ошо мәлдә балаларҙа тәбиғәткә һөйөү уятыу,һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү тойғоларын уятыу мотлаҡ. Әгәр ҙә экологик тәрбиә биреүҙе ваҡытында башлаһаҡ, ыңғай һөҙөмтә оҙаҡ көттөрмәҫ. Шул сағында уларҙың киләсәктә: “Тәбиғәтте бергәләп һаҡларбыҙ!” – тигән ауаздарын ишетербеҙ. Йомғаҡлап шуны әйткем килә, балалар күңеленә матурлыҡ һәм мәрхәмәтлелек орлоҡтары сәсеү, битарафлыҡты еңеү, балаларҙы тәбиғәтте һаҡлаусылар  итеп тәрбиәләү – беҙҙең  изге бурыс.

                       Ҡулланылған әҙәбиәт

1.Башҡортостан уҡытыусыһы. 9.2013.

Аҙнабаева Ф.Ғ.,Шафиҡова Г.Р.- Балалар баҡсаһында экологик тәрбиә биреү.