План "Торээн Тывам"
рабочая программа (средняя группа)

Айы, неделяда өөренир темалар

Сорулгазы,

сорулганы чедип алырда, кылып чорудар ажылдар

Кичээл темалары

Сөс курлавыры

Сентябрь

«Мээң чурттап турар черим»

Уругларның эге билиинге даянып алгаш, «Кым?» деп айтырыгга шын тода харыылап, чүнүң дугайында чугаалажып турарын билиндирери. Орук дүрүмнеринче эки кичээнгейни салырын, садиктен тура чурттап турар бажыңыңга чедир орукту билген турарын өөредири. Өске черге чааскаан арткан таварылгада шагдаа ажылдакчыларын кыйгырарын билиндирер.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

Дидактиктиг оюннар

Төрээн (тыва) дылынга харылзажыры

Чуруктар-биле ажыл

Аас чугааның хевирлери-биле ажылдаары

1-ги кичээл: «Экии, эш-өөрүм!».

Сөс курлавыры: өөренир, чаа, хөглүг, чайын, сууржуң.

Сөс каттыжыышкыннары: чаа өөредилге, хөглүг хүн, кызыл хүн, эки өөренир

2-ги кичээл: «Мээң өг-бүлем» (катаптаашкын).

Ч. Кара-Күске «Ава», «Ача», «Дуңмам», «Угбам», «Акым», «Кырган-ава», «Кырган-ача».

Шын адалга.

Сөс курлавыры: фамилия, авам, ачам, дуңмам, акым, угбам, кырган-авам, кырган-ачам, даайы, даай-авам, өг-бүле.

Сөс каттыжыышкыннары: бичии дуңмам, ынак кырган-ачам, өөреникчи угбам, найыралдыг өг-бүлем, кежээ акым.

3-кү кичээл: «Ынак башкым».

Сөс курлавыры: башкы, хүндүлүг, чараш, угаанныг, эргим, чырык, чырыткылыг.

Сөс каттыжыышкыннары: ынак башкым, хүндүлүг кижизидикчи, чырык угаан, чараш сагыш-сеткил, чырыткылыг келир үе.

4-кү кичээл: Саннар 1-5.

Сөс курлавыры: бирээ (чаӊгыс), ийи, үш, дөрт, беш, салаа, салаалар, хол, холдар, бут, буттар, кижи, Матпаадыр, Бажы-Курлуг, Ортаа-Мерген, Увай-Шээжең, Биче-Бөөвей, салаа, салаалар, хол, беш-беш.

Сөс каттыжыышкыннары: чаӊгыс кижи, үш салаа, матпаадыр паштанган, малын чалап, саанын саар, орук дургаар.

Октябрь

«Кызыл – ынак хоорайым»

Тыва Республиканың төвү – Кызыл хоорай деп уругларга өөредир. Хоорайда светофорларныӊ өӊнерин өөредири. Тураскаалдар-биле янзы-бүрү чуруктарның дузазы-биле таныштырары. Шүлүктүң дузазы-биле төрээн черинге ынак болур, патриотчу болур деп кижизидер.

Салааларын базып, бешке дээр санап оргаш, кудумчуларын санаар

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

 Чуруктар-биле ажыл чорудары

 Дидактиктиг оюннар

 Уран-чурулганыӊ дузазы-биле чугаа сайзырадырыныӊ ажыл-чорудулгазын чорудары

 Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл: «Кызыл хоорай»

 Л. Чадамба «Кызылым»

О. Сувакпит «Эргим Кызыл»

Кызыл хоорайның тураскаалдары, оларның ужур-утказы

(Ынак суурум «...»)

 Сөс курлавыры: ыдык ыры, герб, тук, музей, театр, хүрээ, Арат шөлү, тураскаалдар билдингир, хүндүткелдиг, ужур-дуза, медээ, хумагалыг, онзагай, идепкейлиг, солун, ат-алдар, кезээ мөңге.

Сөс каттыжыышкыннар: чараш билдингир черлер, делгем кудумчулар, каът бажыңнар, арыг-силиг хоорай, хоорайның чурттакчылары, билдингир черлер.

2-ги кичээл: «Кызыл хоорайымныӊ кудумчулары»

(Суурумнуӊ кудумчулары).

Сөс курлавыры: кудумчу, ажыл, орук, делгем, кызаа, чаа, кол, Кочетов, Лопсанчап, Ленин.

Сөс каттыжыышкыннары: делгем кудумчулар, чаа орук, кызаа орук, чараш кудумчу, кол кудумчу.

3-кү кичээл: «Светофор»

Өңнер (ак, көк, кызыл, сарыг, кара, ногаан).

 Сөс курлавыры: ак, көк, кызыл, сарыг, кара, ногаан.

Сөс каттыжыышкыннары: ак хөвең, ак койгун, ак диис, кара ыш, кара ыт, кызыл тук, кызыл сумка, сарыг бүрү, сарыг ук, көк хөйлең, көк ручка, ногаан бүрү.

4-кү кичээл: «Кызыл хоорайымныӊ чанында даглар, хемнер»

 (Суурумнуӊ чанында даглар, хемнер).

Сөс курлавыры: даг, хем, чоогу, ырак, бажы, кадыр, тереӊ, агым, Енисей, Дөгээ.

Сөс каттыжыышкыннары: хем чоогу, агым хем, Енисей хем, Дөгээ даа, кадыр даг.

Ноябрь

«Чаптанчыг чаштар»

Тываның мал-маганының дугайында ургуларның билиин тодарадыр, черлик болгаш азырал амытаннарның хевиринден көргеш, ылгап билир кылдыр өөредир, оларның амыдыралы-биле таныштырар.Шаандан тура өгбелеривис өгге чурттап чораан, оларның хүндүткелдиг чеми – тараа деп билиндирип, бичиизинден ажыл-ишчи, эрес-кежээ, күш-ажылды үнелеп билиринге, аңаа чоргаарланырынга кижизидер. Ава чокта, хүн чок дег деп билиндирер.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

Тараа өзүп турар черлерлиг чуруктар-биле ажыл

Утказы чаңгыс сөстерни ажыглаары. (Синонимнер)

 Дидактиктиг мергежилгелер

 Кыдыындан хайгаараары (чүвелерни, чуруктарны хайгаарап көөрү)

 Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл: «Черлик болгаш азырал амытаннар».

М. Күжүгет «Эник» шүлүк.

Т. Кызыл-оол «Бодаган».

В. Бианки «Адыг оолдары» чечен чугаа.

М. Ѳлчей-оол «Анайларым»

Кызыл дептер-биле таныжылга.

Теманы өөредип тура, удурланышкак уткалыг сөстерни ажыглаар (Антонимнер)

Сөс курлавыры: инек - бызаа, аът – кулун, хой – хураган, өшкү – анай, серге,  молдурга, буга, шары, сарлык, теве – бодаган, адыг, койгун, бөрү, дилги, дииң.

Сөс каттыжыышкыннары: сүттүг инек, чортар аът, мыйыстыг өшкү, мөгеннерлиг теве, дүктүг сарлык, аштаан адыг, хүрең адыг, ак адыг, кажар дилги, чаптанчыг дииң, улуг аң, бичии аң, азырал амытаннар, черлик амытаннар.

2-ги кичээл: «Өг – тыва чоннуң чоргааралы».

В.Серен-оол «Өгже чалалга».

С.Хомушку «Өг – кайгамчыктыг оран».

Сөс курлавыры: көшкүн, дөр, суугу, үлгүүр, чүък, ширтек, хараача, шаажаң, оран-сава, мал, дээвиир, көдээ, ынаа, мал-маган, кажаа, өдек, аъш-чем.

Сөс каттыжыышкыннары: көшкүн чуртталга, көжүрер оран-сава, дөр бажы, аптара бары, оң талазы, солагай талазы, олут орбас, мал сүрер, тыва чем, ак чем, аъттыг кижи.

3-кү кичээл: «Тараа – буянныг чем».

Р. Ондар «Согааш.»

Сөс курлавыры: тараа, далган, шөлдер, суггат, оът-сиген, комбайн, аъттыг-терге, согааш-бала, тара дүгү, тыва далган.

Сөс каттыжыышкыннары: сыпта тараа, тарааны хоорар, ону тырттар, чиирге чаагай, дүрген тодуучал, хүндүлүг чем.

4-кү кичээл: «Авалар хүнү»

А. Даржай "Ава" чечен чугаа.

Чуруктар-биле ажыл:

С.К. Ланзы «Портрет матери». С. Ш Саая «Две матери».

Сөс курлавыры: ие, ава, эне, кырган-ава, эргим, бүдүш, маадырлыг, шыдамык, угаанныг, чагыг-сүме, ыдыктаар, шимченгир, кашпагай, тура-соруктуг, ишти-хөңнү, эргеледир.

Сөс каттыжыышкыннары: чараш карактарлыг, хоюг үннүг, часкарып каар, эргим авам, хайыралдыг ием, чашкы үе, эриг баарлыг, арыг чүректиг, хүнүм ышкаш, авамкараа, чымчак шырайлыг.

Декабрь

Тыва улустуң аас чогаалы

Аас чогаалының биче хемчээлдиг хевирлерин катаптаар. Ында тыва чоннүӊ амыдыралыныӊ байдалын, кижилерниӊ аажы-чаӊын, үзел-бодалын, эрткен төөгүзүн кыска болгаш тода, чараш болгаш аянныг кылдыр көргүскен деп өөредир.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

 Доктааткаш, чугаалаары

 Эдерти чугаалаары

 Уругларның бот-боттарының аразында чөптүг харылзажыры

 Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл: «Тывызыктар»

Самдар эвес хирезинде,

 Чамашкызы көвей (Инек)

Аргада ак баштыг ашак олур (Төжек)

Буян талдың буду чүс «Тараа».

2-ги кичээл: «Үлегер домактар».

1. Сеткилдиң бичези херек,

             Саваның улуу херек.

2.Аалга кирген кижи, аяк эрии ызырар.

3. Кижи болуру чажындан,

Аът болуру кулунундан.

3-кү кичээл: «Өпей ырлар».

Янзы-бүрү өпей ырларны ырлап ора, уругларга өөредир

4-кү кичээл: «Дүрген чугаа», «Узун тыныш».

(Матпаадыр,«Сылдысчыгаш» сеткүүл).

«Билдим билдим биче шынаа»

«Бир бала, ийи бала».

Январь

«Чашкы үем»

Тыва улустуң оюннарын амгы салгалга чедирип, оларның ажык-дузазын тайылбырлаар. Тыва чоннуң шаг-шаандан ойнап келген оюну кажыкты таныштырар. Тоолдар таварыштыр чаш уругнуӊ мөзү-бүдүжүн, аажы-чаӊын кижизидер.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

 Кино, мультфильм, шии көрүлдезиниӊ соонда чугаа сайзырадыры

 Шиижиткен юннар

 Сюжеттиг, ойнап күүседир оюннар

 Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл: «Чаш уруглар оюннары».

«Аскак кадай», «Өртеңнежир».

Сөс курлавыры: чаштыр, оваарымчалыг, кижизидилге, оожум, шыпшың, кичээнгейлиг, дүрген, октаар, көрүптер, кажык, тевек.

Сөс каттыжыышкыннары: оожум ойнаар, хүндүлежип ойнаар, аът чарыштырар, ойнаар чурумнуг, үлежип алыр, эжин хүндүлээр.

2-ги кичээл: «Кажык»

«Дөрт берге дүжүрер», «Аът чарыштырар».

О. Сувакпит «Хуулгаазын кажыктарым».

Сөс курлавыры: аът, инек, хой, өшкү, дөрт, арга.

Сөс каттыжыышкыннары: дөрт тала, кажыктың азыы, хой дүжер, оюн ойнаар, чараш оюн.

3-кү кичээл: «Улустуң аас чогаалы – тоолдар» (Матпаадыр, «Тыва улустуң тоолдары»).

 «Үш чүүл эртемниг оол», «Хадың-Кыс», «Дөң-Хөөжүк», «Койгун биле бөрү», «Пар», «Дилгижек-оол биле Адыг».

Февраль

«Шагаа – тыва чоннуң байырлалы»

Тоолчургу чугаалар таваыштыр уругларны чурттап турар черинге ынак, ооӊ төөгүзүн билир кылдыр өөредир.Тыва хептерниң хевирлери-биле таныштырар, тыва чемнерниң аттарын билген турар, оларны амгы үеде уруглар чип турар бе тодарадыр. Бистиң эр хиндиктиг кижилеривис келир үениң төрээн чуртунуң камгалакчылары дээрзин билиндирер.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

Эдерти чугаалаары

 Уругларның бот-боттарының аразында чөптүг харылзажыры

 Тоолчургу чугааларны дыӊнап, оларны эдерти чугаалаары

Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл: «Тоолчургу чугаалар».

Сөс курлавыры:

Сөс каттыжыышкыннары:

2-ги кичээл: «Тыва чем».

Э.Кечил-оол «Тыва чемнер».

Сөс курлавыры: ааржы, чөкпек, хойтпак, быштак, курут, далган, тараа, тыва далган, сүт, өреме.

Сөс каттыжыышкыннары: бышкан тараа, тырткан далган, ак ааржы, сүттүг шай, чаглыг эът, чигирлиг курут.

3-кү кичээл: «Ада-чурттуң камгалакчылары».

Сөс курлавыры: дидим, эрес, кежээ, угаанныг, эрзиг, томаанныг, сергек, кашпагай, шыырак, камгалакчы, ада.

Сөс каттыжыышкыннары: дидим чорук, кежээ оол, ада-чурт камгалакчызы

4-кү кичээл: «Тыва хеп».

Сөс курлавыры: тон, кур, борт, кандаазын, шегедек, хоректээш, хурме, чувур, идик, ук, дешки, чулдургууш, дерги, каасталга, (терлик, хаш, хөвеңниг, гей, чаргаш, ой тон.

Сөс каттыжыышкыннары: онзагай угулза, чылыг чеңи чок, хаш идик, кышкы тон.

Март

«Тыва чогаалчылар бичии чаштарга»

Тыва чогаалчыларның аразында бичии уругларга чогаалдарны бижип чоруур чогаалчылар бар деп билиндирер. Оларның чогаалдары-биле таныштырар. Чогаалда чүнү бижип турарын сайгарар.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

Чечен чогаалды номчааш, утказын дамчыдары

Доктааткаш, чугаалаары

Түӊнел чугаага киржири

Чечен чогаал номнары-биле таныжары, сонуургап чугаалаары,эдерти чугаалаары

Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл:

М. Өлчей-оол «Чүктенчип чорааш» - чечен чугаа.

Сөс курлавыры: хайырааты, ачылаар, харам, чаваа, борбак-сарбак, хемнер, арттар, күш, адыгуузун, хөлге.

Сөс каттыжыышкыннары: хемнер кежер, борбак-сарбак чүвелер, хемнер кежер, арттар ажар, арган чаваа, күш кирер, адыгуузун мал, багай хөлгем.

2-ги кичээл: З. Намзырай «Ынак авай»,

«Март 8».

Сөс курлавыры: сүүзүннүг, чундуруптар, көрүш, доругар, сагыжымда, чечек, магаданчыг

Сөс каттыжыышкыннары: аа сүдүӊ, мандып өзер, чаагай өй, ынак авай, дөмейлээр мен, ырым сүүзүнүынакшылдыг чымчак көрүш.

3-кү кичээл: Э. Кечил-оол

«Чазын» - шүлүк.

Сөс курлавыры: чиртиӊейндир, чаӊгыландыр, ижээнинден, ала-чайгаар, алгырар, үүже, үӊгүр, хек-даваннар, хажыызында.

Сөс каттыжыышкыннары: арга-дажын чаӊгыландыр, чижик куштар, чырык хүн, чылыг хун, доӊган үнүш-бойдус, кышты өттүр, чиик дешкилежир.

4-кү кичээл: С. Таспай «Адыг оглу» - чечен чугаа

Сөс курлавыры: чиӊгистерлиг, ыяштарлыг, шыргай, айлаӊ-кушкаш, бора-шиижектер, кызыл-кат, сиген, сывыртаар.

Сөс каттыжыышкыннары: айлаӊ-кушкаштыӊ ырызы, узун ыяштарлыг, шыргай өзенниг, долгандыр кызыл-кат, узун сигеннер, үр сывыртааннар.

Апрель

«Ойнап тура, өөренир мен»

Часкы үеде уругларның харык-шинээ арай-ла кошкай бергенинден, оларны арыг агаарга оюн таварыштыр билииниң деңнелин хынап ап болур.  Октаргайже баштай ушкан кижи Гагарин деп билиндирер.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

Уругларның бот-боттарының аразында чөптүг харылзажыры

Сюжеттиг, ойнап күүседир оюннар

Төрээн дылынга харылзажыры

1-и кичээл: Оюн «Шилилге»

Өӊнерге катаптаашкын.

Кызыл, ак, көк, ногаан, кара, сарыг.

2-ги кичээл: «Косманавтылар хүнү»

Сөс курлавыры: дээр, сылдыстар, дидим, ракета, чинчилер, караӊгы, октаргай.

Сөс каттыжыышкыннары: санап четпес, дидим чорук, дүвү чок дээр, чинчилер дег.

3-кү кичээл: Оюн «Дедир чугаа» антонимнерге катаптаашкын.

Дүрген – оожум, ак – кара, чараш – чүдек, хирлиг – арыг, саа – эрги, эки – багай, чаагай – чүдек...

4-кү кичээл: Оюн «Чарыш».

Хаак аъттар мунуп алгаш, чаржыры. Аът тудуп, аргамчы октаарын өттүнери.

Май

«Мөгеер бис»

Май 1 – күш-ажылдың болгаш тайбыңның хүнү деп билиндирерМай 9-туң хүнү Ада-чуртуң Улуг дайынының тиилелге хүнү деп өөредир. Башкыларын, эш-өөрүн каяа-даа чорааш утпас, бот-боттарынга дузалажып чоруур деп кижизидер.

Кылып чорудар ажылдарның хевирлери.

Эдерти чугаалаары

 Уругларның бот-боттарының аразында чөптүг харылзажыры

Төрээн дылынга харылзажыры

1-ги кичээл: «Май 1 – күш-ажылдың байырлалы»

Сөс курлавыры: май, күш-ажыл, тук, тайбың.

Сөс каттыжыышкыннары: күш-ажыл делгерезин, тайбыӊ амыдырал.

2-ги кичээл: Англи тоол «Үш хаванчыгаш»

(Александр Шоюн очулдурган).

Сөс курлавыры: хаванак, үш, алышкылар, тооваан, күвевээннер, даштар, боттарынга, терезинден, шагбан, кайгамчыктыг, бажыӊчыгаштыг, оймакка, казанак, тоглаар, чаштынар.

Сөс каттыжыышкыннары: быжыг бажыӊ, хөөрээнге чыып алган, улуг бажыӊ идегелдиг бажыӊ, улуг хаванак, шимээн чок, мелегей дуӊмалары.

3-кү кичээл: «Эрес-дидим чоруктуг».

Сөс курлавыры: маадырлар, дидим, эки-турачылар.

Сөс каттыжыышкыннары: тура халыышкын, маадырлыг чорук, дидим оолдар.

4-кү кичээл: «Катаптаашкын».

Сөс курлавыры: эштерим, эргим, ужуражылга, хүндүлүг, билиг. 

Сөс каттыжыышкыннары: билиг далайы, ынак башкыларым, школага ужурашкыже, эки өөреникчи.