Шаг чаагай,Шагаа чаагай!
методическая разработка (старшая группа)

        Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий.

                   Шаг чаагай-Шагаа чаагай!

Сорулгазы:

1. Ооредилгелиг:

Чоннун национал байырлалы ШАГАА дугайында уругларга билиндирер , чоннун чаагай чанчылдарын ооредир.

2. Сайзырадылгалыг:

Улустун аас-чогаалынга даянып, уругларнын сос курлавырын байыдып, чугаа-домаан, сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр.

3.Кижизидилгелиг:

    Тыва чоннун хундулээчел, эвилен- ээлдек чанчылдарынга       кижизидер.

Дерилгези:

Залды ог ишти биле дерээн, тыва аъш-чем аймаан аяктарда салган,тос карак, артыш, аякта сут,

Хогжум дерилгези:

Сыгыт- хоомей болгаш каргыраа,шагаа дугайында ырлар бижиткен музыка ырлар салыр.

Уруглар кирип кээп ада-иелер ,аалчылар биле менди солчуп чолукшужар(бичи кижи адыштарын алдыыртан оору дегзип ,амыр мендизин айтыржыр).

Башкарыкчы:

Шагаа биле эргим уруглар, ада-иелер,аалчылар!

Шагаа - дээрге тыва чоннун

Чаагай кузел чанчылы-дыр

Айнын чаазын,хуннун эртенин

Алгап йорээн байыры-дыр.

Чылдын соолгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чырык чаагай частын бажы

Шагаа айы ЧАА ЧЫЛ-дыр!!!

Башкарыкчы:

ШАГАА дээрге «шаг» деп (уе) болгаш «аа» (аа сут) деп ийи состен тургустунган уруглар.Унуп келген чаа(ак) чылды кижи бурузу ак чолдуг,   ак оштуг байырлал деп санаар, ынчангаш бугу-ле чуве менди-чаагай болуп,ак чуве кара чувени базар , тилээр болзун деп кузээр турган.Шагаа- дээрге эрги чылды удеп,чаа-чылды уткуурунун байырлалы-дыр уруглар!

- Бис бо хун чуу деп чылды уткуп турар бис уруглар?(куске чылын уткуп турар бис).

- Чуу деп чылды удеп турар бис уруглар? (хаван чылын удеп турар бис).

-Эр хейлер!

-Шын-дыр,уруглар!

                         ШУЛУКТЕР:

Шагдан тура манаанынар

Шагаа хуну унуп келди

Дашкаар унуп силгиленип

Даштыг черге сандан салып

Суттен чажып,отка оргуп

Чудулгевис сагыылынар(Баадыр)

Хырбачаны,согажаны

Хырый кезип,ууже бузуп

Улуг паштар чык долдур

Улай-улай улдуртуулу

Далган,тараа,саржаг,чокпек

Тавак долдур сыгажыылы (Оргаадай)

Шагаа дээрге боктан-чамдан

Арыгланып чарлыры дыр

Сагыш-сеткил чуден артык

Арыг-чаагай болуру дурр (Диана)

Чарлып болбас ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал

Сагыызын дег камнаал

Салгалдарга дамчыдаал (Лида)

Энерелдиг огбелерим

Эдек тутчуп чунгууланар

Ажы-толдун омаан коруп

Амыр-дыш ап бараалганар (Мелисса)

Арыг-агаар ораны боор

Арга-эзим аяннарын

Ава бойдус арыг кылдыр

Артыжап каан, айдызап каан (Чаян)

Ам бис Монгуштарнын аалынга барып Шагаа   байырлалын  уткуур бис.

-Чунун биле чоруптар бис уруглар. Мен силерге тывызык салыйн, силер кичээнгейлиг дыннааш харыылаар силер.

Тывызык:

- Эр- хейлер! Бис Монгуштарнын аалынче ужар- хемеге

 олурупкаш Шагаалап чоруптаалынар

ЫРЫ «Бистин ТЫВА».

Башкарыкчы:

-Уруглар! Бистер ырлажып чорааш кымнын аалынын чанында келген-дир бис?

-Кончуг шын-дыр ,уруглар!

-МОНГУШтарнын аалы-дыр!

Бо аалдын ээлери- биле чолукшуп мендилежиилинер.        

(Монгуштар биле мендилежир).

-мал,ыт-куш сол-ла бе?

-сол,сол.

-оът-сиген,тараа-быдаа чаагай-ла бе?

-чаагай-ла-дыр.

-аарыг-ажык,дума-ханаа оршээлдиг-ле бе?

-оршээлдиг ийин….

Амыр,амыр,ада-ием!

Амыр,амыр мээн башкым!

Амыр,амыр мээн эжим!

Амыр дээрге «экии!» дээн-дир

Амыр дээрге «кадык» дээн –дир

Амырдээрге тыва чоннун

Арыг чараш сеткили-дир! (Саглаш)

Огге кирген кижи ,аяк эрни ызырар дижир

Арга кирген кижи ,саат дайнаар дижир болгай!

                         Ыры «Шайывыс»

                     Артыжай Йорээл чугаалаар:

 Уткуп алган куске чылым
Ууттунмас буянныг,
Уттундурбас кежиктиг болзун!
Багай чүве ырак турзун!
Хак дээр хонаа-думаа чок турзун.
Түк дээр түкпү-думаа чок болзун!
Арбай-тараа
Чаагай болзун,
Аъш-чем элбек турзун!
Унуш -дужут Чаагай турзун,
Үрезин-хүнезин элбек турзун!
Айлыг, хүннүг
Чаап бүткен
Алдын-сарыг өртемчейим
Улуг чутка киирбезин,
Уя кажаамга
Бөрү кирбезин! (Артыжай)

         Шупту –Ындыг-ла болзунам!

Башкарыкчы:

-Аяк-шайны ижип,тыва чемни чооглап ора танцы-самдан,оюн-тоглаадан бадырыптаалынар уруглар!

-Чеве!!!

Башкарыкчы:

ТЫВА хевин хээлеп дараан

ТЫВА кыстар бисте ковей

Ээлгир чараш кыстарнын

Танцы самын корээлинер!

                            Танцы-сам «ТЫВАМ»

Башкарыкчы:

Тывызыым дытта дижир

Тоолумну дошта дижир

Тыва чоннун эртинези

Тывызыктап ойнаалынар!

(Удур дедир тывызыктажыр).

                             ТЫВЫЗЫКТАР:

Аътка домей чанныг

Аъттан бедик сынныг(Буур)

Ыракты ырак дивес-

Ылап чоруктуг,

Берт черни берт-межел дивес-

Бедик мербегейлиг.(Аът)

Кончуг семдер хоюг дуккур,

Кужур семдер Кузун суттуг(Сарлык)

Мыйыстыг -ан эвес,

Салдыг-ашак эвес,

Сыргалыг кадай эвес,

Кудуруктуг-аът эвес,

Адыр дуюглуг-инек эвес.(Ошку)

Агы актан артык,

Каразы киштен кара.(Ала-сааскан)

Эгииштээн,тыныштаан

Эвеген чанагаш,

Атпаннаан, сырбаннаан

Аксы анганнаан.(Пага)

Уран ишчи маадыр,

Улуг оглуг маадыр,

Ушпас,турбас маадыр,

Ужазында чустуг маадыр.(Кымыскаяк)

Дошка дег боттуг,

Буга дег мыйыстыг.(Доос-кара)

Буян талдын будуу чус(тараа)

Даг кырындан чаттылды,

Дазыл-дамыр чылытты(Хун)

Ийи ожээти сурушту.(Дун,Хун)

Дендии куштуг,

Девиденчиг куштуг(Динмирээшкин)

Дериткен кижи дээр манады,

Суксаан кижи суксун манады(Чаъс)

Оюн: «Чинчи чажыржыры»

             ШУЛУКТЕР:

Шагдан тура чонувустун

Сагып келген чанчылы-дыр

Аарыг-ажык,аза-буктан

Артыш биле арыгланыр.(Тумен)

Хой-ле чузун оюннаргап

Хоглеп-самнап моорейлежир

Сагыш сеткил сергедип кээр

Часты уткан Шагаавыс ол (Аюш)

Шагаа хуну уругларга

Шагнын чаагай байыры дыр

Оюн-тоглаа,каткы,чугаа

Ол хун чер-ле узулбезин (Чимис)

Шагаа коруп ойнап турда

Шаа безин узулбес-тир

Чанчыл сагып,аъш-чем оргуп,

Чалажып-даа тургулаар-дыр (Олчей)

Кажык,даалы,тевек,шанак

Хамык оюн оларда-дыр

Маргылдажып,моорейлежип

Мага-хандыр хоглеп кээр-дир (Чаяна)

Уругларга Шага хуну-

Уттундурбас байырлал-дыр

Улуг улус ону деткип

Улам солун болдурунар (Айыран)

Башкарыкчы:

Ам дараазында кым эн улегер домактар болгаш узун-тыныш билир эвес(улуг группа уруглары узун-тыныш болгаш улегер домактар чугаалаар).

                                      Узун-тыныш:

-Бир бала….Ийи бала…..

                                Улегер домактар:

Ада тоогузу –алдын

Ие тоогузу-монгун (Алина)

Ай-херели чылыг чок,

Артык сеткилажык чок ( Долчаана)

Октаргайнын иези –хун,

Кижинин иези хун (Салгал)

Бодун кижизидер дизе

Боданыр херек (Темучин)

Сеткилге ак херек

Ажылга шынар херек (Дугармаа)

Чаш кижини коргудуп болбас

Чаваа аътты туредип болбас (С.Кудер)

Эки аданын оглу сергек

Эки иенин кызы шевер (Айрат)

Эр кижи бодалдыг чоруур

Эки-бакты ылгап чоруур (Шойгу)

Чадаг чорба,аъттыг чор

Часкаан чорба,эштиг чор (Алдын)

Сеткидин бичези херек

Эртемнин улуу херек (Алдын-Сай)

Алышкы улуска дем херек

Ажылдаар уеде суме херек ( Маадыр)

-Эр хейлер,уруглар!

                      Оюн: «Ортеннежир»

Ам дараазында ырлажыптар бис бе, уруглар!

                       Ыры: «Алдын Шагаа»

                         ДУРГЕН ЧУГАА:

Беленнезе __        

Бээ далган,        

Далганназа __

Даа төгүс,

Төгүстезе __

Дөрбен каас,

Каастаза __

Кара черим,

Черимнезе___

Чеди кулаш,

Кулаштаза __

Куу туман,

Туманназа __

Дүктүг ары,

Арылаза __

Арбын кузук,

Кузуктаза __

Куу хаг. (Чаяна)

Батса-батса-

Баалык оорга,

Ооргалаза-

Озаң шыргай,

Шыргайлаза-

Шырыш хадың,

Хадыңназа-

Кадыр ий,

Ийледирге-

Иргек адыг,

Адыглаза-

Ала карак,

Карактаза-

Хараалдыг боо,

Боолаза-

Борбак чүрек,

Чүректезе-

Чүктешки,

Чүктешкиде-

Чүлдү, ужа, төш (Тумен)

-Чараштарын корунер даан уруглар!Кайы хире аянныг-дыр!

                     Танцы-сам «Эзир самы» (оолдар)

ШУЛУКТЕР:

Тываларнын байырлалы

Шагаа хуну унуп келди

Ада-ие бугу чонга

Аас-кежик кузээлинер

Хавак черде чунгузундан

Караннадып бадыптар-дыр

Харга чуглуп ыймактажып

Харын ооруп турарлар –дыр

Чаагай час-даа чоокшулады

Шагаа Чаа-Чыл моорлап келди

Шагаа-биле торээн черим

Шагаа-биле оолдар кыстар!

Шагаа найыр будуузу боор

Шак бо ойде магаданчыг

Аалдар одээн аштап ширбиир

Артыш-шаанак чытталы кээр

Бурган-башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун Тыва езу-биле

Мурнувуска согуржуулу!

Шагаа хуннун  байлак чемин

Чайдан,кустен белеткей бээр

Шыдал-шинек шаа-биле

Чыгдынып ап ,кылып алыр.