Бичии уруглар чогаалдарында мозу - будуш темазын чырытканы
статья по художественной литературе (младшая, средняя, старшая, подготовительная группа) по теме

Кужугет Жанна Оюн – ооловна,

кижизидикчи башкы МАДОУ у/с «Сказка»

Ак – Довурак хоорай.  

 «Бичии уругларга шулуктеринде  Чооду Кунзекович Кара - Кускенин мозу – будуш темазын чырытканы. Оларны уруглар кижизидилгезинде ажыглап турары.»

 «Кижи болуру чажындан,  аът болуру кулундан»  деп тыва улустун улегер домаанын утказы ханы.  Улегер домакка ундезилеп алгаш, бистин огбелеривис ажы – толун толептиг мозу – будуштуг кижилер кылдыр кижизидип чораан. Чаш толду бичиизинден эгелеп эки чанга доруктуруп остурерге, ол бугу назынында мозулуг кижи болур.

       … Ажы – толун эки чанчылдыг кылдыр доруктурары дээрге тыва чоннун дээди эртеми болуп, чус – чус чылдар дамчып келген… деп, М.Б. Кенин – Лопсан «Тыва чанчыл» деп номунда бижип турар.

      Чаш уругнун эки мозу – будуштуг тол бооп хевирлеттинеринге улустун аас – чогаалы база улуг рольдуг, салдарлыг бооп чораан. Чижек чокка сос хоозун, чиирбей чокка хаак кургаг дээри ышкаш чараш мозу – будуштуг болурунун дугайында чугаалап тургаш, чижелээрге кортук болбас, эртемге чуткулдуг болурун, сагынгыр тывынгыр, эрес – кежээ болурунга кижизидерде тоолдарны болгаш, улегер домактарны чижеглеп хойу – биле ажыглап чораан.

       «Эн –не улуг мерген –угаан состун бодуунунде. Улегер домактар болгаш тывызыктар кыска, а оларда будун – будун номнар ишти угаан – бодалдар база сагыш – сеткилдер синген болгулаар» – деп, бистин улуг орус чогаалчывыс М. Горький чугаалаан.

     База ол ышкаш тыва литературада уруглар чогаалында ажылдап чоруур хой –ле чогаалчылар бар, олар база уруглар чогаалын хандыкшыл – биле бижип  чоруурлар.  Оларнын аразындан бичии уругларнын мозу – будуш темазынга бижип чоруурларнын санынга Чооду Кунзекович Кара – Кускенин  уругларга бижээн чогаалдарын демдеглеп, уруглар кижизидилгезинге ажыктыын практикага ооренип коруп, проект ажылывыстын темазынга ап ажылдадывыс.

 Ч. К. Кара – Кускенин чогаалдарынын бичии чаштарга кижизидикчи ролюн тодарадырып. Шынап – ла,  уругларга чаа – чаа ортемчейни ажыдып, оларны куш – ажылга ынак, ооредилгеге кызымак, найыралга шынчы, мораль талазы – биле арыг, аажы – чаны чараш, туружу быжыг, бергелерге торулбас, шынчы чорукка тенек – мунгак болгаш шош – содаажырак, ааспырак болгаш бардам, хопчу болгаш мегечи, чалгаа болгаш ожеш – дедир  болбазынга кижизидип, билиишкинни болгаш угаадыышкынны берип турар деп туннелге келдивис.

 Чооду Кара – Куске хензиг чаштар чаптаар, номчуксаар, маадырларын оттунуксээр шулуктерни чогааткан. Ол бичии чаштарнын делегейин кончуг эки билир болгаш хар – назын аайы – биле оларга тааржыр шулуктерни бижигилээн. Оон чогаалдары бичии уругларны боттарынче хаара тудуптар, бодандырар, хооредиптер. Чогаалчынын шулуктери сос – домаанын бодууну  болгаш чедингири – биле онзаланып турар.

Чогаалчынын мозу – будуш темазынга бижээн чогаалдары ясли – садтарнын чугаа сайсырадылгазынын программазында болгаш номчулга номунда киргени эвээш деп, анализти кылгаш туннедивис.

Амгы уеде уруглар кижизидилгезинге хамаарыштыр орус база оске – даа дылдарда хой – ле литература унуп турар. А тыва дылда анаа хамаарышкан литература эвээш болганындан, амгы уеде критиктер чогаалчынын чогаалдарын эвээш сайгарып турары – биле бо проект ажылын шинчилеп кылдывыс.

Ынчалза – даа бо тема ам – даа чедир шинчилеттинмээн болгаш, амгы уеде эн – не чидиг айтырыгларнын бирээзи болуп артпышаан.

Ынчангаш бистин салгалывысты, келир уеде чонувустун толептиг хамаатыларын кижизидеринге Ч.К. Кара-Кускенин бичии уругларга бижээн шулуктери, оларнын онзагайлары-биле  ада – иелерге, башкыларга, кижизидикчи башкыларга таныштырдывыс.

    Уругларны куш – ажылга ынак, улугларнын ажылын унелеп билиринге  кижизидерде чогаалчынын «Анайларым» деп 1986 чылда чырык корген номунда тодазы – биле чуруп коргускенин корээлинер.

Аас – кежии ажылда

                                                              Алдар база ында,

                                                              Ажылда! Ажылда!

      Ам – даа кызып ажылда!

      Бо чангыс строфадан тургустунган шулукте чогаалчы уругларны эрес – кежээ, ажылга кызымак, ажылга ынак болурун кыйгырып турар. Тыва чон шаг – тоогуден бээр ажы – толун 5 харлыындан эгелеп – ле ажылга ооредип, айбылап эгелээр. Ынчангаш бо шулук оларга улам ынай ооредиглиг болур ужурлуг. База – ла «Хуннезин - не», «Бодум - оол» деп шулуктеринде бо тема уламчылап турар. Бодум – оол шулуктун маадыры:

Боду хензиг хирезинде

                Бодум – на дээр, бодум – на дээр,

    Улуг шоодай картошканы

       Ужа – тура чуктээн турар…

 Ийи кочал долдур сугну

Ийни ору кодуруп кээр

           Боова хаарар, шала – даа чуур

  Боду кылбас ажылы чок.

Шулукте бичи – хензиг оол кандыг – даа кадыг – берге ажылды кылып, бергелерге дадыгып, куш ажылга бодун быжыглап турар. Бо овур – хевир бичи уругларга улегер – чижек болуп, ажыл – агыйга ынак, дадыгарынга, торулбазынга кижизидип турар. Шулуктун тончузунде мындыг одуруглар ону бадыткап турар.

Бодум – оолду дозезинзе

Бергелерге торулбас сен.

А бо «Хуннезин – не!» деп шулуун чогаалчы база – ла эрес – кежээ,ажылгыр чорукка ундезилеп, бичии кусенин дугайында бижип турар:

Куске кыжын чиир чемин

Куске чедир белеткеп аар

       Хуннезин – не, хуннезин – не,

  Хунезин – не ковей болзун!

Мында чогаалчы, бичии куске безин бодунун кыштадыр чиир хунезинин чайны оттур, куске чедир олут орбайн, чыдын – чытпайн белеткээрин чуруп коргузуп турар.

      Ынчангаш, бо чогаалын бижип тургаш чогаалчы, чер кырында бугу – ле амылыг чуул: кижилер, дириг – амыттаннардан эрткеш, бичии  куске безин карак – кызыл  кызып  ажылдап, кыштадыр чиир хунезинин белеткеп чоруур деп чувени, бичии  уругларга билиндирер, сургаар сорулга – биле бижээн.

     Ынчангаш, «холу шимчээрге, хырны тодар» деп тыва улустун улегер созунун утказы ханы (13, а. 24-29).

       Бойдус. Кайгамчыктыг чуртталганын, торээн – чурттун каас – чараш чурумалы.

Кижи – бойдустун толу деп чугаалап турары база анаа эвес. Бойдус чок болза кижилернин чер кырынга амыдыраары берге. Бойдус кижинин иези – биле домей.

     Бо теманы Ч.К.Кара – Кускенин шулуктеринде чырытканы база онзагай. Ылангыя оон «Чыжырганам чаагай», «Чочагайжык», «Анай - Хаактар» деп, чогаалдарында коргускени кайгамчык уран – чечен. Бо чогаалдарда чыжыргананын, анай – хаактын, чочагайнын чаражын, чаптанчыын, кижилерге, дириг – амыттаннарга ажыктыын коргускен.

     Чогаалчы  бичии  уругларнын сеткил – сагыжынга унуштерни унелеп, камгалап, бойдуска ынакшылды оттуруптар кылдыр бижээн. Бойдустун чурумалын, дылдын уран – чечен аргаларын: метафораларны, деннелгелерни, эпитеттерни, диригжидилгелерни ажыглап тургаш чеченчидип бижээн (11,а. 93).

      Деннелгелерни ажыглап тургаш, кайы – даа унуштун чаражын чогаалчы мынчаар чуруп коргускен.

Чинге чунге дискен

Чинчилер дег чараш

                     Шынаа, хемни каастаан,

Чыжырганам чаагай.

      Бо одуругда чыжыргананы чараш, дискен чинчилерге домейлеп, уругларнын сагыш – сеткилинге унуштун чаражын унелеп коорун оттуруп турар.

Хонезинде анайлар дег,

           Холчок чараш Анай – хаактар.

     Часкы соока чалданмастар,

                         Чаштар ышкаш чаптанчыглар.

       Мында чогаалчы Анай – хаактын чаражын, чаптанчыын, шыдамыын бичии  анайларга, чаштарга домейлеп, уругларны дириг – амыттаннарнын болгаш, унуштернин чаражын, домей чуулдерин деннеп коорунге кижизидип турар.

      Ынчангаш долгандыр турар бойдузувуска, хой ниитинин ончузунге камныг болурунга уругларны бичиизинден чанчыктырар бис. Бойдустун байлаан уезинде чоп ажыглаары кижи бурузунун хулээлгези:

Бойдузувус камгаланар,

    Болчукчу бооп кадарынар.

  Тотчеглекчи кижилернин

                                                            Догерезин туткуланар.

   Сугда, черде хамык байлак

  Шуптувустуу утпаалынар,

    Чеже – даа хой элбек болза,

     Шеглиг боорун бодаалынар.

           Ан – мен, унуш, балык – байлан

Ам – даа озуп бодаразын.

                                                          А бистер оларга

                                                          Авыралдыг болуулунар.

Бо шулукте «утпаалынар», «бодаалынар», деп кылыг состери кижилерни бир демниг болурун коргузуп турар. Бойдус улуг – даа, бичии – даа кижилерге бир домей хайыралыг. Бойдуска камныг болуулунар!

      Чогаалчынын эш – орун кыжырыыр, хомудадыр, кижилернин багай аажы – чанын оттунер, чалгаа, шушпен, хирлиг, ыглаган оолдар болгаш кыстарны шооткан шулуктери хой болуп турар. Чижелээрге:  авторнун  «Баажыланыр - оол» деп шулуунде, ажылга ынак эвес, тура чок, ажыл кыл дээрге аарыг апаар, ыры- хогжум сонуургавас «айбылаарга кара шору» бо оолдун овур – хевири устунде маадыры, Бодум – оолга удурланышкак.

     Бир талазында чугле мен кылыйн дээр Бодум – оол, оске талазында ажыл дээрге аскак, аарыг… Баажыланыр – оол.

      Бичии оолдарны ындыг чудек, мегечи, баажыланчак, чалгаа, багай аажы – чанныг болбазын кыйгырып, а шынап – ла ындыг, Солаан ышкаштарны билиндирип, кичээндирип, кыйгырып турар.

Ырла – дээрге, ангинам дээр,

Айбылаарга кара – шору.

Ыядыр арнын кайыл, Солаан?

Ам – на оонну каап ап кор.

А бо «Ындыг – оол бисте чок» деп шулуунде бичии оолдарнын кылбас ужурлуг бичии уулгедиглерин санап, «Бистин бичии уруглар садында харын – даа ындыг оол чок » деп оорээн сеткилди илереткен.

Эртеннин – не садике

Эштерин – не ыгладыр,

Ыймактажыр, хурежир,

   Ынчанмас деп сос билбес

                                                           Тенекпей, тенекпей

Ындыг – оол бисте чок,

                                                            Ынчангаш экизин.

    Шулукту уруглар номчааш, эштерин ыгладыры, ыймактажып хурежири, эш – оору – биле ойнаарактар былаажыыры, оларны уреп, ынай – бээр чашканнаптары, айбылаарга ынавазы, дыргактарын кестирбези, оору – биле маргыжары, идик – хевин камнавазы, дылын уштур, оттунер, холун чугбас, дыранмас чан эн – не чудек, аажок багай чаннар – дыр деп чуулду ылап билип аарлар болгаш ол чараш эвес аажы – чаннарны катаптавазын кызар апаары чугаажок.

     Уругларны эптиг, чараш чугаага чанчыктырып, кижизидери чугула. Ынчангаш улуг кижилер оларга хамаарыштыр база – ла эвилен – ээлдек, чоптуг болур ужурлуг.

Эки состер элдеп дээштиг,

Эмчи чокка экиртип каар.

Каржы состер октан дора,

      Каш – даа катап кавыннадыр.

     Эптиг – чоптуг чылыг состер

   Эътти, кешти суйбап келир.

  Арай туран чок – даа болза,

                                                         Аайынга алзыптар сен, деп одуруглар – биле эвилен состун дээштиин коргускен, ол бодал чугле уругларга эвес, улуг – даа кижилерге сагындырыглыг болур дээрзи маргыш чок (9, а. 14-18).

     Ындыг янзылыг чогаалчынын уругларга бижээн шулуктеринин  сос – домаанын бодуну болгаш чедингири – биле онзагайын кордувус. Олар шупту уругларнын мозу – будуш кижизидилгезинче дорт угланган болуп турар.  

  Чооду Кара – Кускенин шулуктерин бичии чаштар таалап номчуур, улуг назылыглар магадаарлар. Оон шулуктери ыглаан чашты аргалаптар, назылаан кижини сергедиптер тоолзуг куштуг!

Ажыглаан литература данзызы:

1. А.Х. Алдын – оол, Г.Т.Назытпай «Тыва уруглар ясли – садтарынга чугаа сайзырадылгазынын программазы» Кызыл 2002 ч.

2. О.О.Сувакпит, Б.М. Монгуш, Ч.К.Кара – Куске «Тыва уруглар ясли – садтарынга номчулга ному» Кызыл – 2001ч.

3. О.О.Сувакпит «Тыва уруглар чогаалы» 2 кезээ. Кызыл – 1998ч.

4. М.Б. Кенин-лопсан «Тыва чанчыл». Кызыл

 5. «Тыва дылдын ужук – достери» Кызыл – 2000ч.

6. Ч.К.Кара – Куске «Анайларым» Кызыл – 1986ч.