"Чага, Чага, Чагачак"
план-конспект занятия (средняя группа)

«Чага Чага Чагачак чыкыраган jедип келт»

Амадузы: Алтай албатынын Чага  байрамы  керегинде балдардын билгирлерин тыныдары. 

Кош амадулары:

 «Эбире телекейлик коммуникатив таскамал»:ачык куучын эрмекке, тилин темиктирерине уредери, бой-бойынын ортодо ло jаан кижиле колбу тудуп билери, нокорине буурзак болорына таскамал берер,  

 «Билгирлер аларыла колбулу текши  таскамал»:  алтай кууни угуп, онын jаражын сезип jараш, эпту кыймыктанарын ла суурин некеер, балдардын jилбузин бийиктедип, jайаандык корум ле кееркедим jайаанын элбедер, албатызынын байрамынын учурлузын jаражын  сезерине темиктирер,

 «Су-кадык орныктырар таскамал»: бала тыныжын чын тынарын ченеери, колдорынын ла буттарынын учугын тыныдарын кичеери, бойынын су-кадыкгын чеберлеерине таскадар.

Уреду таскамалга ууламjы: Jаан кижини, бойын ло нокорин угуп билери, модор, кеп- ле укаа  состордин учурын ондооры ла олорды чын айдарына уредери,алтай албатынын ойындарыла jилбиркедери ле суури.

 Тузаланар эдимдер: аудиозапись, слайдтар, кееркедилген айылдын ичи, тудунар-кабынар эдимдер, тегелик стол,  очок, керем, оо; алтай аш-курсак,тажуур, арчымак, калта.

Озолодон откурилген иш: «Алтай албатынын ойындары»- деп фотовыставка jазаары, «Jыл тоолош»- стенд чыгарары,  Тороли, Алтайы, албатызы  керегинде кеп ле укаа состорло эрмек-куучынын  байыдар..

 Ууламjызы: Бала алтай албатынын байрамы керегинде ченемелин быжуулар, бойы- бойлорыла нак болуп,ойын –jыргалдарга куунду туружар бойынын шуултезин айдып билер, осколоринин айтканын лаптап учына jетире угар, керкеедим jайаанын элбедер.

Одор аайы:

Байрам откурер кып  кееркедилген: (алтай айылдын ичи , очок, тудунар-кабынар эдимдер, тоордо тегелик столдо алтай аш-курсак) 

 Кееркедилген кыпка В.Дугашевтин « Чагаа байрам» деп,  кожонына  балдар кирип, алтай албатынын « Куурелей» биjезине jузуун башка  кыймыгу, базыттар коргузет) ( « Jыланнын изи»,  «Суучактын биjези»,  «Алтайдын чечектери»)

Таскадаачы: Кун кускузи јалтырап,,

                        Кун чогы узады.

                        Чактар откон Чага байрам,

                        Чаган айда эбирип кирди.

                        Карлары јаап айланган,

                        Кырлык Алтайда Чага байрамды,

                        Алкыш айдып уткыйлык.

• « Кырлыгым» состори ле куузи Б.Байрышевтин балдар кожондойт.( слайдтан Кырлык –менин кабайым»-деп кино корунет)

Таскадаачы :Кажыла албатыда бойынын анылу байрамдары бар. Алтай албатыда ол Чага байрам. Јаны јылды уткыйтан байрам.

Алтай албатыда бойынын  јылтооложы бар, ол 12 јыл. Кажы ла јылда бойынын ады бар: Чычкан, Уй, Бар, Койон, Улу, Јылан, Ат, Кой, Мечин, Такаа, Ийт, Какай. Кажы ла јыл 12  айлу. Бу 12 ай тугензе, бир јыл болот. Чаган айдан Јаны јыл башталат. 

Бойыстын чум- јандарысла чаган айдын учынан  ала  кочкор айдын учына јетире, айдын јанызында, Чага байрамысты откуредис.

Чага кун алтай кеп кийимисти кийедис. Бу  байрамда эн  артык  белетелген аш –курсак чыгарадыс. Курсак канча ла кире коп, арбын болзо, кирген јылда улус ончо ло кире тойу ток, аштабай,  суузабай јадарынын белгези. 

Кун кырдан јаны ла корунип келзе, ончол сан салар деп, јаан учурлу мургуулге јазанар. Сан салганы-ол Јаны јыл келгенин керелеп, Алтайын арчыннын  јыдыла аластап, арутап, Алтайын  курсак – тамакла кундулеп, амыр-тыш  јурум, су-кадык ла ырыс, азыраган бала-барказы ла ак малы јакшы турзын, чыгымдары ас болзын- деп сурап мургугени.

Таскадаачы: Балдар эмди бис база от- очогысты одырып от- энегисти азырап,  алкыш быйан сурап ийектер.

(от одырып, от энени азырап алкыш состор  айдат, арчын ыштап аластап јат.)

Кыш кунинде болгожын,

Кыру тушкен Алтайым.

Јай кунинде болгожын,

Чалын тушкен Алтайым.

Алтын сынду Алтайдан,

Алкыш сурап бажырдым.

Эне болгон Алтайдан,

Энчу сурап мургудим.

Алтай јерис артабазын,кунурабазын,

Албаты-јоныс оссин,

Балдардын ыйы угулбазын,

Алтайды мал-аш буркезин.

Айланып кирген Јылан јыл,

Амыр-энчу јыл болзын!

Су-кадыгар бек болзын,

Арка-сынар јенил болзын.

Кун-санагар ару болзын.

• балдар Чага байрам керегинде улгерлер кычырат 

1.Узун куйрук jайылып,

Шунуп келдим jылдык тигр!

Кижиге нокор болзын-деп,

Тенериден jерге аткарган.

Мен кижиге

Кижиден артык нокори.

Jолына онын, ижине

Jыгылгам, jыгыларым конкоро.

Кулагымла мен айга тийип,

Куйругымла jерди мен чийип,

Jылгыр ла jенил одорим,

Уйды тепсей базарым!

 2. Тигр jылыбыс jанырып,

Ал-санаабыс jарыгай

Алтын сыныс jенилип,

Амыр-энчу улалгай.

3. Ар-буткенис, бойлорыс,

Ак-малыбыс, ажыбыс

Артабазын-онжуксин,

Астабазын,кожулзын

4. Тигрды уткыйла,

Алтайысты алкап

Ак –санаабыс айдала

Ак-jарыкка суунектер!

• Куу угулат Э.Теркишевтин «Jеерен ат» Тастаракай кирет

Тастаракай: Јакшылар ба! Мында улус эзен-амыр отурган ба? Мен  Чага     байрамга келдим.  Бисти ойын јыргалга аларыгар ба?

Тастаракай: Кару   оогош болчомдор !  Бис слерди бу јаан байрамла  уткып турубыс. Суунчи, су-кадык ла ырыс куунзейдис.

Таскадаачы: Бу мындый  јараш арчымактарда нени алып јургенер?

Тастаракай: А бу байрамнын бастыра ойын-јыргалы бу арчымакта.

Торко-Чачак:( Арчымактан тажуур чыгарат ) Бу алтай тажуур тегинду эмес, онын ичинде  модор ,кеп ле укаа состор ,сооjындар онондо оско jилбилу ойындар бар.  

Модор   состор:

Кызыл таштын кырына

Кызылгат салдым бышпады.

Кызыл курен балдарга

Модорлоп береин угыгар.

Кайчы бажы кандый эди?

Кандый эди деп кем айтты?

Канай келген кижи айтты?

Кижи айтты деп кем айтты?

Томон коргон тоо айтты.

Тоо айтты деп кем айтты?

Тогунчи-копчы кижи айтты.

Тогунчи кижиле тил керишти.

Тилин билишпей эки башка југуришти.

Албаты коруп каткырышты.

Таскадаачы : Бистин балдар модор  состор база  билер. Угыгар.

• балдар модор состор айдат.

Тастаракай: Сурекей  јакшы,балдар модор  состор билер эмтир.

Тастаракай: (арчымактан кажыктар чыгарат).Балдар бистин Алтай јерис ан-кужыла байлык. Jаныс ла кышкыда соок, айландыра кунукчыл немедий.  Кунукчыл соок болбозын-деп,

Билерим, нени эдерин…

Билерим,нени эдерин

Jаантайын jай болорын

Калын курттин ордына

Jаландар jажарарын

Jажыл шил ажыра

Коруп ийзем, мен,

Апагаш карым

Кубулат jажыл jайга.

Тастаракай:Чындап та дезен!

   -Кандый ан-куштар бисте бар? Табышкактар билереер бе? Табышкакты тапкан кижи кажык алар.

Кандый јараш анычак эди,

Будактан будакка секирет.

Кандый шулмус уул эди

Кузугун меге мергедейт.

(тийин)

Торко-Чачак: Эмди менин табышкагымды табыгар балдар.

Бойы атча

Бажы аркача.

(ан)

• Балдар табышкактар айдат.

1.Алтын-сары барадат,

   Ак јарыкты ол јарыдат. (Кун)

2.Кулактары уккур,

  Костори сумелу (тулку)

3.Кышка курсак белетебес,

  Кышкыда ол корунбес.

  Јас келгенче уйуктар

  Ады-јолы онын (айу)

4.Јайгыда кийер боро тонду,

   Кышкыда кийер ак тонду.

   Кожоны онын тотылдак

   Бойы дезе коркынчак. (койонок)    

• Кожон  «Койонок» алтай албатынын куузи.
• Балдар кожондоп, биjелейт

Тастаракай: Арчымагынан камчы чыгарат.

Талтар деп куш эдер.

Тан атканча кем ойнор?

Таныш-коруш бис ойноор.

Чакыда турган чоокыр адым маргаанга туружарга энчикпейт.

• Ойын «Ат јарыш»

• Ойын «Борук ташташ» 

Тастаракай: (Арчымактан калта чыгарат) Бу калтанын ичине балдар кеп-состор салар керек.

Кара таштын устине

Казылган салдым

Кара-курен балдарга

Кеп-состор айдайын угыгар.

«Јаннын созин јанчыкка сал,

jаштын созин  капка сал.»

Тастаракай: Мен база айдайын.

«Кен тон јыртылбас,

Кеп сос бузулбас.»

• Балдар кеп-состор айдат.

Аина: Телекейди эбирзен де,

            Экинчи Торол таппазын.

Самыр:Оско jерди блаашпазыс,

             Бойыстын jеристи бербезис.

Темир-Каан:Кийнинде Торолин,

                        Коркыбай тартышкын/

Тастаракай: Чындап та кандый сагышту балдар.Кеп ле укаа состорди jакшы билетен эмтир.

Таскадаачы: Бистин балдар jаныс ла угерлер айдып, кожондор кожондоп, биjелеп билер эмес, олор кандый бир чорчоктин узугин де ойноп берер аргазы бар.« Ырысту «-деп, алтай албатынын чорчогинен алынган узукти коргузип берер.

• «Ырысту»- деп, чорчоктон алынган узукти коргузет

Тастаракай: (арчымагынан калбак чыгарат)

Бу ойыннын калбагы. Кандый ойын билеерер?

Балдар таскадаачы ла кожо «Кызыл калбак» деп ойын ойноп јат. 

Озолодо   балдар бору ле балдардын энезин костоп jат.Энези озо, балдары кийнинде, улай-телей, бой-бойлорынан тудужып алып, борунен коруланарга jат.Бору келеле, балдардын энезинен сурап jат:

-Jакшылар?

-Jакшылар?

-Тошто тайкылган уй jадыры ба?

-Jадыры

-Незин алдын?

-Бажын,колын,куйругын, ичи-кардын.

-А база незин алдын?

-Кызыл калбагын

-Кызыл калбагын дейдин бе?, Кайда меге оны берзен?

-Jок бербезим, бойын тудуп ал

Бу состордин кийнинде бору энезинин балдарынын ортозында jажынып калган « Кызыл калбакты» тударга jат. Ойын кызыл калбак тудулганча ла одуп jат.

• Бије  «Алтай шаајын»

Таскадаачы: Алдында алтай улус Чага байрамга јуулгылап, јузун- башка ойын ойногылап,бой бойлорына сыйлар берижетен. Бистер де бу јанысты чачпай улалтып јуректер!

Тастаракай: Бисте бугун байрамга  куру келбегенис балдар.

(Тастаракай ла Торко-Чачак сыйлар улейт.)

Тастаракай: Ачынганда ат кодургедий

Аштаганда ирик јигедий

Баатыр балдар јайалзын!

 Атаанын алыжып јурзин

Алтайын кодурип јурзин,

Арга- чагы јаан болзын!

Коркышту јакшы байрам болды, келер Чага байрамга јетире јакшы болзын!

(Тастаракай јуре берет)

Таскадаачы:  Кару балдар ончогорды Чага байрамла уткуп турум!

Бу кирген јаны јыл, билегерге ,айыл-јуртарга ырыс, амыр-энчу экелзин, амадаган амадуларар будуп турзын. Су-кадык ла омок јуругер!

« Аш-кылгада, бала jашта»-деп алтай кеп сос тегинду айдылбаган.Jаштан ала албатызынын чум-jандарын, бойынын тазыл-тамыырын билген бала jаандаза албатызынын оморкодузы, суунчизи болор.

Бар jыл

Jымжак jыл болзын.

Чыт эткен Чага байрам

Ырыс суунчи экелзин.!  

Келер туштажуларга jетире jакшы болзын!