Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы.
материал (старшая группа)

Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы.

Сорулгазы:

1.Тыва улустун аас чогаалын уругларга ооредирин уламчылаар.

2.Шагаа дугайында уругларнын билиин сайзырадырын уламчылаар.

3.хундулээчел, эвилен-ээлдек  болурунга кижизидер.

Киржикчилери: башкарыкчы,уруглар, ада-иелер, Алаадай-мерген, Чылбыга.

Дерилгези: тыва ог иштинин дерилгези.

Чорудуу:

Башкарыкчы:

Харлыг кыштык адак айы тонгелекте

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары-

Шагаа келди , ойнап-хоглээл!

Шагаа келди, амыр-менди арат-чонум!

Башкарыкчы:Тывынгыр-даа , угаанныг-даа , сагынгыр-даа

Тыва чоннун тоолунун маадыры-

Алдан ала чылгылыг

Алаадай-Мергеннин аалынче

Амыр-менди солушпушаан

Ойнап, хоглеп, шагаалаалынар, уруглар!

Ынчангаш шагаа найыр будуузунде аъттарывыс мунуп алгаш , Алаадай –Мергеннин аалынче  чоруптаалынар.

«Аъдым» деп самны кууседир.

Уруглар залче кирип орда Алаадай-мерген оонден унуп келгеш , харап коор.

Уруглар самнап дооскаш мендилежир.

Башкарыкчы, уруглар:Амыргын-на бе?

Алаадай-мерген: Амыргын-на амыргын! Огже кирип моорланар!

 Башкарыкчы: Мал-маган, ыт-куш сол-дур бе?

Алаадай-Мерген: Чаагай-ла тур.

Башкарыкчы: Аарыг-аржык,думаа-ханаа оршээлдиг-дир бе?

Алаадай-Мерген.Оршээлдиг-ле ийин, ынчалза-даа дуун чылгыларымны суггарып чорааш, Чылбыга –кадайга таварыштым (ыглай бээр.)

Башкарыкчы: Чуге мунгарай бердин, Алаадай-мерген?

Алаадай-мерген:Богун Чылбыга-кадай мени келгеш чиир мен диген, ынчангаш менээ мунгаранчыг-дыр, уруглар.

Башкарыкчы: Шагаа-найыр будуузунде мунгараарга кайыын боор, Алаадай-Мерген.уруглар, алдан ала чылгылыг Алаадай-мергенни богун Чылбыга кадай келгеш чиир болган ышкажыл, ынчангаш кандыг-ла бир аргадан ажыглап тургаш, Алаадай-мергенге дузалажып коор бис бе?.

Уругларнын харыызы.

(хенертен залче Чылбыга кадай кире халып келир, чырыкта кыпсыптарга ырлап эгелээр.Ырлаан соонда кыдыында корукчулерже база ог даштынга даянгыыжын соктап тургаш чугааланыр..Ол ойде Алаадай-мерген база коргуп, девидеп турар.)

Алаадай-мерген :Чылбыга-кадай мени чиир дээш келгени ол-дур.

Чылбыга-кадай:60 ала чылгылыг Алаадай-мерген дээр барасканнын оонде келдим.дуун чиир дээримге чивээн чемим чип, кетпээн хевим кедип алыйн дээн чуве.Ог дээр чувези сарыг-кидистен кылып каан самдар чуве-ле дир.

Чылбыга:.Па, кайда келдим? Чуу деп мындыг хой барасканнар бар чувел? (арнын чажырып, бажын тудар.)

Башкарыкчы:Олурунар, олурунар, кырган-авай.Бистер алдан ала чылгылыг Алаадай-мергеннин аалынга келгеш ойнап-хоглеп, шагаалап келдивис.Бо огге кээривиске Алаадай-Мерген дуун силерге таварышкан, мунгарап олурар болду.Ам канчаар,баштай бистин биле моорейлежир болган-дыр силер. Уш каттап удуп алыр болзувусса, удук бистии болур, а силер бисти удуп алыр болзунарза , удук силернии болур.Шагаада черле оюн-тоглаа турар болгай.

Чылбыга-кадай:Шагаа деп та чунер чуве (эктин кызар)

Башкарыкчы:Шагаа деп чуу дээрзин Чылбыгага чугаалап берээлинер.

1.Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээн чанчылы-дыр!

2.Шагаа дээрге бурун шагдан

Чанчылывыс, сузуувус-тур.

Шагаа дээрге чаа чылды уткууру-дур,

Шагаа дээрге эрги чылды удээри-дир.

3.Шагаа дээрге чемзиг чемнин дээжизи

Шагаа дээрге уруг-дарыг ойнап хоглээр чаагай хуну

Шагаа дээрге улуг-биче чолукшужар найыр-дыр ол.

4.Шагаа дээрге арбын-малды кышты хур

Ашканынын демдээ ол-дур

Аккыр суттен кылган чемин

Арбын апаар уези-дир.

5.Шагаа дээрге –улус чоннун тоогуден байырлалы.

Шагаа-эргилип кээр чаа чылдын байырлалы.

Шагаа –чеченс состун , уян ырнын байырлалы

6.Шагаа дээрге сурээ-боктан

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш-сеткил чууден артык

Арыг-чаагай болуру-дур.

Чаагай кежик курайлап аар

Чаагай ыдык сузуглел-дир.

 Башкарыкчы:Чаа чылдын Шагаа ырын

Чаштар биске ырлап берзин!

Ыры «Шагаа келди»

Чылбыга-кадай: Ооо, силерни ол Шагаа деп чувенерни билип алдым, силернин биле ам-на таптыг моорейлежир болган-дыр мен.Домей-ле менээ уттуруп алыр силер, шуптунарны чиптер мен, хаа-хаа, Баштай бо Алаадай-Мерген биле моорейлежир мен.

Башкарыкчы: Ам канчаар эгелээр бооп тур бис.

Челер ойнун челери дег

Чечек чимис сагланнадыр

Дурген-чугаа хоорун

Дунгуредир эгелээли!

Алаадай-Мерген: Чаа мен эгелээйн че.

Кордум, кордум ковей сылдыс

Сылдыстаза шынап шаары

Шаарылаза  сая тумен

Туменезе дуп чок ырак

2..Каттырза каттырзын

Хамык чону каттыртсын

Хамык чонну каттырткаш

Кара баарын кадырзын

Билдим, билдим биче шынаа

Шынаалаза шыктыг алаак

алаактаза арбын суруг

суруглезе суттуг инек.

Сыгытчы сыгырт, сыгырт

Сыгыдыннны сыгырт, сыгырт

Хоомейжи хоомейин

Хоомейле, хоомейле.

Билдим,билдим биче шынаа

Шынаалаза шыргай арга

Аргалаза арай кадыр,

 кадырлаза каскак озан,

озанназа орук кокпа.

Чылбыга-кадай: Хаа , мен-даа ол дурген-чугаа деп чувенерни билбес -тир мен.Ам канчаар кижи боор боор мен ? Ындыг болза 1 удук силернии болду.

Башкарыкчы:Тыва чонум тывынгыр чон

Дынгылдайлап ойнап хоглээр

Тывызыктап маргыжаалам

Тыппаан кижи догааштырзын!

1.

Чыткан бызаам чычыы хавактыг (сыртык).

2.Чылыгда чидер,

Чыварлыгда –костур (тыныш)

Челип, челип черде кирди,

Шаап, шаап шатта кирди (туман)

Он киирер онгур чаагай аржааным.(сут)

Ак сыра хыпты, аал ишти чырыды (лаа).

Адыштаарга адышка ой,

Ажыптарга хову сынмас.

Карак чивеш аразында

Каяа-даа бол чеде бээр.  (бодал)

Угулууттун кулаан долгааш,

Уне чугурдум,кире чугурдум. (шооча).

Авазынын ишти шортек,

Ачазынын буду чангыс,

Оолдары сарыг, сарыг. (бала, согааш, тараа).

Барда чокта ийи кара. (туткууш).

Сарыг далай чалгыды,

Сайы куму карарды (орт)

Устуу аал уер салды,

Ортаа аал олуруп калды,

Алдыы аал ап алды.(карак чажы, думчук,аас)

Чалым хая шарт диди,

Чанагаш оол уне халыды.(чилиг)

Чылбыга: Хаа, тывызык деп чувенерни шуут дыннап корбээн-дир мен.Ам канчаар кижи боор мен? 2 удук силернии болзун.

Башкарыкчы: Уер сугда балык чок,улегер состе нугул чок дээр болгай.Улегер домактардан чугаалаар бис бе.

Ада тооогузу –алдын,

Ие тоогузу монгун.

Чадаг чорба-аъттыг чор,

Чааскаан чорба-эштиг чор!

Чаш уругнун чаны чараш,

Чаш малдын оюну чараш

Чернин каазы-бойдуста,

Чечен чогаал-улуста.

Аспас дизе-хая корун,

Алдавас дизе айтырып чор.

Иелиг кыс-шевер,

Адалыг оол томаанныг.

Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар.

Улугну хундулээр, уругну азыраар.

Чылбыга-кадай: Мен-даа силернин тывызыктарынар, улегер домак деп чувелеринерни билбес тир мен.Чер-ле силерин маргыжып шыдавас-тыр мен, ак оруум орукта чорааным дэре-дир.Алаадай-мерген силерин ачынарда дириг арты.Чаа ,мен даа чоруптайн

( багайтыр уне бээр.)

Башкарыкчы:Силернин чечен –мергенинерге , угаангыр сагынгыр болганынарга Чылбыга-кадай аштырып алды уруглар.

Алаадай-Мерген Четтирдим, уруглар, силер мээн амы-тыным алдынар! Улаштыр база хоглээр бис бе?

Уруглар: Чаа уламчылаар-дыр че!

Дурген-харыылар:

1 деп чул?-Чангыс коргенин уттур бе?

 2-деп чул?-Ийи холдап тутканын салыр бе?

3 деп чул?-Уш чуул эртемге оорензе , угаан  кирбес бе?

4 деп чул?-Дорт алышкы демнешсе ажыл база бутпес бе?

5 деп чул?-Беш салаа чемгерикчи база болбас бе?

6 деп чул?-Алды арганы ажыглап тургаш ,хурежип болбас бе?

7 деп чул?-Чеди-хаан сылдыс унуп кээрге карангылавас бе?

8 деп чул?-Дорт инек бызаалаарга се синек болбас бе?

9 деп чул?- Тос чузун малды азыраза, байывас бе?

10 деп чул?-Он хем каттышкаш, далай болбас бе?

Алаадай-Мерген:Дыка-ла чечен –мерген уруглар-дыр силер,эр-хейлер!

Башкарыкчы:Тенек болбас оолдар,

Тевектен теп ойнаалынар!

1,2,3! Че-ве !

Бир-даа катап дужурбээли!

«Тевекчилер» деп самны самнаар.

Ыт келир.

Ыт: Амыр-ла бе!Шагаа-биле!

Шупту: Амыр-ла, амыр!

Ыт: Тыва тоолдун маадыры Алаадай-мергеннин аалында уруглар, оолдар чыглып алган шагаалап турар боорга олар биле ойнап-хоглеп алгаш аъттаныр дээш , орук ара доктаай дужуп мында келдим.

Башкарыкчы: Эртип турар ыт чылы бистин-биле ойнап-хоглеп алгаш чоруур дээн-дир, уруглар.

Кажыктар-биле оюн.

Ыт: Будун чылдын дургузунда

Бугудеге бараан болдум

Ажыл иш-даа , арат чон-даа

Амыр-тайбын эрткен чуве.

Эртиргеним Ыт чылда

Экикни хой байырладым.

Ынчангаштын соомдан келир

Хаавн чылга бараан болуп

Эргемни мен дамчыдып бээйн

Эргилдемде ээп кээр мен.

Оожум аялга-биле хаван самнап кирип келир, ак кадакты солушкаш, Ыт чылы унуп чоруй баар.

Башкарыкчы: Эрги чылдаа аъттаныпты

Чаа чыл-даа унуп келди!

Буура дег эрги чыл эрти

Бодаган дег чаа чыл унду

.Чаа чылым, хаван чылым

Сагыш ышкаш моорлап келдин!

Чаа чыл амыр-менди1

Чаа чыл, моорла. Моорла!

Хаван чылы: Чылдын чаазы, айнынын чаазы

Чыылганнар амыр-менди!

Башкарыкчы:

Ужур ындынг, чанчыл ындыг

Улуг-биче чолукшуулу!

Шупту чолукшуур.

Башкарыкчы:Айнын чаазы,хуннун эртези

Чамбы-дипке  чажыым чажып ,

Чалбарып тейлеп тур мен.

Чаа унген хаван чылда

Аяаялганар будер болзун!

Ада-ие ажы-толге

Аарыг аржык чагдавазын!

Тараа-быдаа элбек болзун!

Кузээнинер будер болзун1

Хаван чылы чымчак болзун!

Шупту: -Курай, курай!

Хаван чылы: шагаа-найыр уезинде

Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп кириштинер!

Унуп келген Хаван чылы

Силер бугудени аяк шайже чалаар-дыр бис.

Танцы «Аяк шайым»