Чагаа байрам 2022
материал (старшая группа)

Чага байрам «Бардын jыл тоолошко киргени»

Башкараачы: Jакшылыкту кунле, кару балдар ла кундулу эне-адалар! Ончогорды Чага байрамла уткып турубыс!

Jыл бажа чыкты

Jылан бажы сойылды.

Эски jылыс чыкты

Jаны jылыс кирди.

Алтай кудай амыр берзин,

Айлаарга албаты келзин.

Алтайга толо мал азырагар

Айылга толо бала азырагар.

Турачагыста одуп jаткан Чага байрамды бистин болчомдоорыс улгерлериле ачып jат. Уткыгар!

1.Jылдын бажы эбирди,

Ай-jылдыска мургуйлик.

Сары танда эртелеп,

Сан саларга мендейлик.

2.Колын биске кодурип

Кожондоп келди кочкор ай.

Албатызын кодурип,

Алкыш берер Алтайыс.

3.Курен туунын бажында,

Кун jарытты jаркынын.

Учурлу кунге бажырып,

Улус айдат алкыжын.

4.Арчын jыды jайылып,

Алтай сыны сергизин.

Албаты jуруми jаранып,

Алтай алкыш jетирзин.

5.Элбек чолдин тубинен,

Эре Чуйы экчелзин.

Карлу ыйык сумерден

Башкараачы: Биске кандый jыл кирип jат? (Бар) Чын, азузын кылайтып, тырмактарын кырлайтып, тын ыркыранып бар jылыс кирип jат. Болчомдор, слер билерер бе бар jылтоолошко канай кирген? Ол керегинде мен слерге еичинек чорчогимди куучындап берейин, лаптап угугар.

«Бардын jыл тоолошко киргени»

(Ойнойтон рольдор: Айу, Шонкор, Айунын болушчылары, Кара Кула, Бар)

Озо - озо чакта, отурган бис jок тушта, арчын jытту Алтайда андардын ортозында jаан маргаан откон. Айу jайзан, барбак кара моштин jанына ан-кушты jууп, алтай jылтоолошко эн анылузын кийдирерге амадаган. Андар ортодо тартыжу изу откон, jе ондый да болзо, эн ойгорлоры, эн боколори, эн шулмустары, эн сумелулери  jенуни алып jылтолошко кирдилер.

-Jылтоолоштын эн бажына шулмузыла, сагыжыла, макка чыккан кичинек Чычкан сурт этти.

-Ээчиде кижиге тузалу, ак сутту, койу каймакту Уй моороп, арайын jайканып кирди.

-Уйды ээчий шулмус, чыйрак, капшуун, ак Койон jылдын тоозына кийдире мантаган.

-Койоннын кийнинен бийик кырга амырап отуруп, уч тайгага канаттары баткан, суунын, тенистин ээлерин башкаркан Уулу jылдар тоозына кожулган.

-Jылтоолошко кирерге, кижиле кожо маргыжып кун алдыла jылтырап, ай алдыла мызылдап санаалу Jылан  jылбырап кирет, jылдан ойто чагып чыгат.

-Jыланды тепсей базып ат jыл  удура келет.

Кумуш уйген суксын деп,

Кудай атты алкады.

Кижиге нокор болзын деп,

Кудай оны jайады.

Jалакай, jымжак кылыкту

- Айтты jаба jедижип

Семис jалбак куйрукту,

Албатызын азыраган

Бала барказын чыдаткан

Эчкини аккалап

Кой jылыс кийдире мантады.

- Койды ээчий мызылдап Мечин jылдыс jаркындалып кожулды.

- Мечин jылдын кийнинен куштар ортодо маргаанды jенген, албатызына тузазын jетирген, Алтайынын алкыжы jеткен Такаа jыл  кирди.

- Такааны ээчий кижинин айыл – jуртын корулаган, андарга болушкан чындык  нааjызы Ийт кирди.

- Ийттин кийнинен кыртылдап, боко, неден де jалтанбас Какай jылтоолошко кожулды.

Мынайып jыл тоолошко Айу jайзан он би анды кийдирди. Орокон сананып отурза jылдар санар эмтир, эмди олорды эжерлер деп шууди. Бойынын болушчыларын кычырып айтты:

Айу: Узак мен санандым, уйку jериде тужендим, jылтоолошты эжерлер керек, тырмактулардан кожор керек. Ойгор болушчыларым, слер jоп по?

Болушчылары:Jоп! Jоп!

Айу: Кажы андый кожорыстар? Кемди бис кийдиреристер? Кажыгар ла санаарды jалтанбастан айдыгар.

Jайзаннын чындык болушчылары jуулып, узак санандылар. Учында мындый шуултеге келдилер.

Болушчылары: Айу акабыс, бистин башчыбыс, узак бис сандыс, jаныс шуултеге келдибис. Бистен ыраак тууларда, терен талайдын ары jанында, изу jердин андарынын башчызын, Кара Куланы jыл тоолошко кийдирзе кандый не.

Айу (сананып): - Слердин айтканарды jараттым. Кара Кула ойгор башчы бойынын jеринде, ан-кужына jалакай кулук эди. Шонкор кужым, капшуун болушчым, ончо Алтайды эбирген, Кара Куланын jаткан jерин билерин. Эмди капшай учуп бар, Кара Кулага тилди jерир.Эртен таннын алты саатта, кун тамырланып чыгып турза, бистин Алтайга jедип келзин, карган моштин алдында сакып алзын.

Айу айдарда ла Шонкор учып чыкты, кажы jанындон учуп барганын кем де корбой калды. Айу болушчыларын эртен 6 саатта барбак карган моштин jанына jуулзын деп jакару берди.

Шонкор Кара Куланын куйына орой jетти. Келзе Кара Кула уйуктап jаткан эмтир. Шонкорго удура Кара Куланын болушчызы Бар чыкты. Алама- шикирин jайып, Шонкорды азырап, келген керегин сурап укты. Шонкор келген  керегин токпо-чачпай куучындады. Бир эмеш амырап,  алала ойто jанарга учуп ийди. Бар сумелу, эмеш куйунчек кулук  болгон.

Бар: Акыр, Алтайдын jайзаны Айу орокон Кара Куланы тегинду алдырбай jаткан, не керекту болгон болтон. (Узак сананат, ары-бери баскындай). Кара Куланы мен ойгоспозым, Айунын элчизин jетирбезим, оныр ордына мен бойым барайын. Эмди ле мантап чыксам, танары jуук Алтайга jедип барарым. Таннын алты саадында карган моштин jанынада турарым.

Мынайда сананала Бар Алтайды костоп шунуп ийди.

Сары тандак jерди jарыдып чыгарда, Айу болушчыларыла коржо карган барбак моштин jанына келзе Бар уйуктап jадар. Олор Барды ойгозып, Кара Кула не келбеген деп сурады.

Бар: Ой, Шонкор ары ла болуп учарда, мен Кара Кула  ороконди ойгозып, токпой-чачпай jетирдим. Ол орокон керектебеди. Jайзан ан jылтоолштко кирерге уйат болор деди. Бойынын ордына мени ийди. Эмди бар, jер бозоголокто анда бол деди. Онын учун мен келдим.

Андар кайкашты, Кара Куланын андый кылыгын билбген учун болбой. Анан Айу jайзан айтты:

- Jе, нокорлорим, болушчыларым. Кара кула керлер кууни келбен эмтир, бойынын ордына Барды ийген. Кайдарыс, Барды jылтоолошко кийдирип jадым. Кылык jаны кату ла кулук эди, jылы кандый болбогой.

Мынайып Бар Кара Кулага нени де айтпай, Алтайга келип Айуны тогундеп, алтай jылтоолошко «Ай малталу кижинеи де ченеерим мен, качан да болзо» деп ырсандап кирди.

Башкараачы: Мынайып бистин чорчок божоды. Эмди ончогорды: эне-адаларды, болчомдорды курелей туруп jанар кожон кожондорго кычырып турум.

Алтын сулук шыҥкырап

Ала-тай јелген Алтайым.

Албатызын чыдаткан

Ада болгон Алтайым.

Кӱмӱш сулук шыҥкырап

Курен-тай jелген Алтайым.

Эмди бистиҥ jыргаткан

Эне болгон Алтайым.

Башкараачы: Ончогорго jаан быйан! Jаны jылла! Чага Байрамла!