Муса Җәлил - балалар язучысы
учебно-методический материал (подготовительная группа) на тему

Тема: Муса Җәлил - балалар язучысы

Алып баручы.

- Балалар, без бүген герой шагыйрь Муса Җәлилгә багышланган әдәби-музыкаль кичәгә җыелдык. Муса Җәлил - олылар һәм балалар өчен бик күп әсәрләр иҗат иткән онытылмаслык бөек шагыйрь ул. Бүген-15 февраль –аның туган көне. Быел Муса Җәлилнең тууына 104 ел. Бүгенге кичәдә яраткан шагыйребезгәхөрмәт йөзеннән аның әсәрләрен искә төшерербез (музыка).

Кышкы салкын көннәрнең берсендә иксез-чиксез Оренбург далаларының Мостафа исемле татар авылында Мостафа абый белән Рәхимә апа гаиләсендә кечкенә Муса дөньяга килә.Ул бик хәрәкәтчән, тормыш сөючән бала булып үсә: уйный, көлә, урманга йөри, күлдә су коена. Абыйсы Ибраһимга ияреп, 6 яшендә үк укырга йөри башлый.

Муса бик тырышып укый, үсеп буйга җитә, шигырьләр язу белән мавыга. Аның шигырьләренә күп кенә композиторлар көйләр, ә Нәҗип Җиһанов хәтта “Алтынчәч” поэмасына опера яза.

Балалар, кичәбезнең исеме”Муса абый-балаларның якын дусты” дип атала. Дөрестән дә, Муса үзенең кечкенә кызы Чулпанны, балаларны бик яраткан, аларны аңлый белгән, алар турында бик күп шигырьләр язган. “Кызыма” шинырен ул кечкенә кызы Чулпанга багышлый.

- Бу шигырьне мәктәпкә әзерлек төркеменнән кызлар башкара.

КЫЗЫМА

Шаян кызым син минем,

Таң йолдызым син минем,

Йөрәгемдә кабынган

Шатлык җырым син минем.

Таңнан торып бакчада

Син уйнадың көнозын.

Арыгансыңдыр кил, кызым,

Йокла инде, йолдызым!

Әлли-бәлли, бәлли-бәү!

Әлли-бәлли, бәлли-бәү!

Алып баручы.

- Шулай ук кызы Чулпан исеменнән язылган шигыре дә бик кызыклы. Бу шигырьне Алинә сөйли.

Без әти белән икәү

Охшаганбыз төс белән:

Борыныбыз да кәкере

Авызыбыз да кечкенә.

Әти мине ярата,

Бик кадерләп үстерә,

Мин йөткерсәм-йөткерә.

Мин төчкерсәм-төчкерә.

Әти миңа охшаган;

Мин әтигә охшаган:

Әти миңа ышана,

Мин әтигә ышанам.

Алма алмагачыннан

Ерак төшми, диләр бит!

Алтын була кечкенә,

Артык үсми, диләр бит!

Алып баручы.

- Муса Җәлил туып-үскән авыл янында гаҗәеп матур урман җәелеп киткән. Кечкенә Муса анда һәрвакыт күке тавышын тыңларга яраткан. Күкенең моңлы тавышы хәтерендә калып, аңа “Күке” шигырен иҗат итәргә ярдәм иткән. Күке нигә моңлана икән? Тыңлап карыйк әле! Бу шигырьне Илмир сөйли.

КҮКЕ

Калын урманда, гел кичкә каршы

Ишетелә моңлы бер кош тавышы:

-Кәк-күк, кәк-күк!

Ул ягыз яши, чыгармый бала

Менә шунлыктан ямансу аңа:

-Кәк-күк, кәк-күк!

Ул салмак кына кабатлый шуны,

Шул аның җыры, шул аның моңы:

- Кәк-күк, кәк-күк,

- Кәк-күк, кәк-күк.

Алып баручы.

- Авыл җирендә бик тырыш, уңган кешеләр яши. Алар таң әтәче “кикрикүк” дип кычкыруга уяналар, эшкә тотыналар.”Әтәч” шигырен Әнвәр сөйли.

ӘТӘЧ

Таң ата бугай, әтәч кычкыра:

-Кикрикүк! Кикрикүк!

Йә сузып кына. йә бик еш кына.

-Кикрикүк! Кикрикүк!

Без дә уяндык әтәч тавышына:

- Кикрикүк! Кикрикүк!

Бакчага килдек, ашыга-ашыга!

- Кикрикүк! Кикрикүк!

Алып баручы.

- Мусаның дус малайлары, дус кызлары күп була. Алар вакытларын бушка уздырмыйлар, төрле уеннар уйныйлар, җырлыйлар, бииләр.

- Муса ишегалдындагы маэмайны да, өй эчендә хуҗабикәнең ышанычын яулаган песине дә үзенең дуслары итеп санаган. Ул көчеге турында бик матур “Маэмай”турындагы шигырьне Рөстәм сөйли.

МАЭМАЙ

Минем бар бер маэмаем,

Кара борын Акбаем.

Күп йөгерә, күп өрә,

Күп ишетә, күп күрә.

Хәзер аңа мин сугыш

Һөнәрләрен өйрәтәм.

Чаптырам да сикертәм,

Көн дә шулай йөдәтәм.

Алып баручы.

- Ә менә аның песие нинди хәлгә тарыган, хәзер карап китегез әле. Балалар сезгә әйтеп бирерләр ( зал уртасына май чүлмәге куела, чүлмәк тирәли күселәр иөгерешеп  иөри, песи  керә).

Песи: Җырларга да мин оста,

Биергә дә мин оста.

Хуҗабикә эшкә кушса,

Мин авыру, мин хаста.

Хуҗабикә: Чоландагы ак майга

Ияләшкән күселәр,

Мин чоланнны сакларга

Куштым ала песигә:

Балалар: -Мияу-мияу, пескәем!

Барчы, зинһар, чоланга!

Майны сакла күседән,

Оясыннан чыгарма!

Хуҗабикә: Песи күргәч, күселәр

Койрыкларын кыстылар.

Йөрмәделәр чабышып

Ярыкларга постылар.

Балалар: - Мияу-мияу, пескәем!

Колак салдың сүземә!

Каравылдан бушагач,

Сөт бирермен үзеңә!

Хуҗабикә: Иртә белән майга дип

Керсәм, күзем акайды:

Явыз песи берүзе

Ялт иттергән ак майны!

Балалар: -Мияу,-мияу, пескәем,

Хыянәтче икәнсең,

Саклый торган маеңны

Үзең ашап киткәнсең.

Алып баручы.

- Мусаның туган авылыда, яр астында, көмештәй саф суларын эчәргә дәшеп, чишмә челтерәп аккан. Муса үзенең дуслары белән еш кына чишмә буенда ял итәргә яраткан чишмәгә рәхмәтен, соклануын белдереп, “Чишмә” исемле шигырь язган. Шул шигырьне тыңлап үтик әле. Безгә аны Әдел  сөйли.

ЧИШМӘ

Яр астыннан чишмә ага,

Челтер-челтер тавышы.

Җил искәндә иелеп кала

Читкә үскән камышы.

Челтер-челтер чишмәбез,

Ярдан балчык ишмәгез!

Суны шуннан эчегез,

Башка җирдән эчмәгез!

Алып баручы.

- Балалар, тормышта төрле хәлләр була. Муса Җәлил Шакир белән Гали исемле малайларның кырдан кайтканда нинди гыйбрәтле хәлгә калулары турында шигырь яза. Аны Азамат сөйли.

ШАКИР БЕЛӘН ГАЛИ.

Шакир белән Гали кырдан

Кайтып киләләр иде,

Шакир эчтән бер уй уйлап,

Ашыгып алга йөгерде.

Ул чыкты да басмадан,

Такталарны тарттырып:

Гали баскач егылсын,- дип

Куйды чак-чак эләктереп.

Бик аз гына киткән иде,

Очрады бер эт аңа.

Куркып кинәт кычкырды да

Чапты кире басмага.

Куркуыннан онытып,

Басмага килеп керде,

Басма китте ычкынып,

Шакир елгага чумды.

Алып баручы.

- Бу шигырь бер-берсеңә яманлык эшләргә ярамавын  искәртә. Яманлык эшләсәң, ул, һичшиксез, үзеңә кире әйләнеп кайта. Балалар, сез дә бу турыда беркайчан да исегездән чыгармагыз. Муса Җәлил язган шигырьләр аша без аның туган авылы, ул авылның табигате, шагыйрьнең балалчак тормышын күз алдына кмтердек.

 Балалар, Муса Җәлил җиде-сигез яшьтән шигырьләр яза башлаган, балалар әдәбияты өлкәсендә бай иҗат мирасы калдырган әдип. Тик гомере генә кыска була шул. Фашист Германиясы сугыш башлагач, ул Туган илебезне яклап үзе теләп, сугышка китә. Анда дошманнарга каршы батырларча көрәшә һәм чолгаеыш вакытында каты яраланып дошман кулына эләгә. Әмма әсирлектә дә Муса иҗатын дәвам итә. Әсирлектә язган шигырьләренең берсе “ Кызыл ромашка” дип атала. Әйдәгез шуны тыңлап үтик әле ( кызларның башларында ромашка таҗлары киелә, берсе кызыл төстә, ромашкалар чыгып утыра).

Иртәнге таң нурыннан

Уянды ромашкалар

Елмаеп, хәл сорашып

Күзгә-күз караштылар.

Назлады җил аларны

Тибрәтеп ак чукларын,

Таң сипте өсләренә

Хуш исле саф чыкларын.

Чәчәкләр, кәефләнеп,

Җай гына селкенделәр.

Һәм кинәт шунда гаҗәп

Бер яңа хәл күрделәр.

1 бала. Ерак түгел моңаеп

Утыра ромашка кызы,

Тик чуклары ак түгел,

Кан шикелле кып-кызыл.

2 бала. Ромашкалар бар да ак,

Аерылмый бер-береннән;

Ничек болай берүзе

Ул кызылдан киенгән?

3 бала. Әйттеләр: Син сеңелкәй,

Ник үзгәрдең? Нишләдең?

4 бала. Нигә кызыл чукларың?

Нидән алсу төсләрең?

Әйтте кызыл ромашка.

Төнлә минем яныма

Ятып батыр сугышчы

Атты дошманнарына.

Ул берүзе сугышты

Унбиш укчыга каршы;

Чигенмәде, тик таңда

Яраланды кулбашы.

Аның батыр ал каны

Тамды минем чукларга

Минем кызыл күлмәгем

Бик охшады Чулпанга.

Егет китте, мин калдым,

Канын саклап чугымда,

Көн дә аны сагынып

Балкыйм мин таң нурында.

Алып баручы.

- Муса Җәлил безгә бердәмлек, дуслык турында “ Себерке әкияте” дигән әсәр дә язып калдырган. Хәзер шул әсәр белән танышыйк әле. Нәрсә турында сөйләнә икән анда?

( милли киемнән бабай чыгып утыра, итеккә олтан сала, янында эш кораллары һәм бер себерке ята; шаулашып. Бер-берсен төркәләп өч малай керә).

Бабай. Балалар, ник ачуланышасыз? Болай ярамый. Яхшы гына уйнагыз

(бабай эшен дәвам итә, ә балалар һаман төркәләшәләр).

Бабай. Улларым, килегез әле бирегә, сезгә әйтер сүзем бар. Менә бу себеркене

күрәсезме, ягез әле, шуны сындырып карагыз әле( себеркене бирә).

Малайлар себеркене чиратлашып сындырырга тырышалар, тик берни килеп чыкмый.

1 нче малай. Бабай, сындырып булмый бит.

Бабай. Балалар, менә шушы себерке кебек һәрвакыт бердәм, дус булсагыз, сезне

дошманнар да җиңә алмас.

Аерым яшәсәгез,

Һич оешмассыз

Һәм берләшмәсәгез-

Дошман сезне җиңеп

Сындырыр да ташлар.

Малайлар. Бабай, без аңладык хәзер. Без һәрвакыт дус, бердәм булырбыз.

Алып баручы.

- Балалар, Муса Җәлилнең “ Сәгать” шигыренә композитор Ф.Әхмәтов көй язган. Әйдәгез шушы тыңлыйк әле.

СӘГАТЬ

Сәгать суга: “Даң, даң!...”

Хәбәр бирә таңнан

Бакчага барырга

Унбиш минут калган.

Сикереп торды Марат,

Күрә эшләр харап,

Тагын соңа калган

Шул йокыга карап.

Сәгать йөри: “ Келт-келт!...”

Тиз бакчага кит, кит!...

Марат аңа дәшә:

Тукта, мине көт, көт!

Сәгать җырлый: “ Диң-диң!...”

Мин бит туктый белмим.

Моннан ары, “ Зиң-зиң!”

Миңа карап йөр син!...

Алып баручы.

- Балалар, без бүген сезнең белән сөекле шагыйребез Муса абый иҗатында кунакта булдык. Аның шигырьләре табигатьне яратырга; туган илне, Ватанны сөяргә, аңа тугрылыклы булырга өйрәтә.

Туган халкы көрәшче улын беркайчан да онытмый. Муса Җәлил әсәрләрендәге геройлар кебек илгә, халыкка турылыклы, намуслы, дус, бердәм булып үсегез. Герой - шагыйребезгә булган мәхәбәтегез сүнмәсен, аның якты истәлеге күңелләрегездә мәңге саклансын.