Мениҥ jуртым ("Мое село")
план-конспект занятия (старшая группа)

Ӱзӱги jогынаҥ ӱредӱлик таскамал иштиҥ бӧлӱгиниҥ турултазы jаан болчомдордыҥ ӧмӧлигинде

Тема: «Мениҥ jуртым»   

Кырлыктагы балдардын садыныҥ баштапкы  категориялу таскадаачызы Дешева Мызылдай Делдоновна

Амадузы: Тӧрӧли ле jуртыныҥ аҥылу jерлери керегинде балдардыҥ билгирлерин тыҥыдары.

Кош амадулары:

«Эбире телекейлик коммуникатив таскамал»:

ачык куучын эрмекке, тилин темиктирерине ӱредери, бой-бойыныҥ ортодо ло jаан кижиле колбу тудуп билери, бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдып билери, алдынаҥ бойын ченеери, нӧкӧрине буурзак болорына таскамал берер, ӧӧролин сӱӱрине ле оныла оморкоп jӱрерине таскадар.  

            «Билгирлер аларыла колбулу текши уреду таскамал»: Ӱлӱш чаазынныҥ ӱстине jапазып марля ажыра jурарына ӱредер, алтай кӱӱни угуп, онын jаражын сезерин ле сӱӱрин некеер, балдардын jилбӱзин бийиктедип, jайаандык кӧрӱм ле кееркедим jайаанын элбедер, шӱӱлтезин таскадып, бойыныҥ кичинек Тӧрӧлиниҥ jаражын ла тузазын сезерине темиктирер,

         «Су-кадык орныктырар таскамал»: бала тыныжын чын тынарын ченеери, колдорыныҥ ла буттарыныҥ учугын тыҥыдарын кичеери, бойыныҥ су-кадыгын  чеберлеерине таскадар.

Ӱредӱ таскамалга ууламjы: Jаан кижини, бойын ла нӧкӧрин угуп билери, нӧкӧринеҥ болуш сураары, бӱдӱрген ижин учына jетирери, аjарынкай болоры, бойыныҥ jедикпестерин табып, оны тузедери, ойын ажыра ээжилерди буспай бӱдӱрерине таскадар.

 Тузаланар эдимдер: аудиозапись, слайдтар, фотолор, кезип салган jуруктар, гуашь, кисточкалар, марля, ак чаазын кажы ла балага.

Озолодоҥ ӧткӱрилген иш: «Кырлык-менин кабайым»- деп фотовыставка jазаары, jурттыҥ ады jарлу улустары керегинде куучын-эрмек ӧткӱрер, Тӧрӧли керегинде кеп ле укаа сӧстӧрлӧ таныжар.

           Ууламjызы: Бала jӱрӱмдик ченемелин быжуулар, куучын-эрмек тургузып, эрмектенип билер, бойы- бойлорыла нак болуп, jедикпестерин табып, оны тузедерине ӱренер, бойынын шӱӱлтезин айдып билер, ӧскӧлӧриниҥ айтканын лаптап учына jетире угар, керкеедим jайаанын элбедер.

Ӧдӧр аайы

(Балдар залга кирип, тегерийте кыс ла уул деп аайла туруп, колдорынан тудужып мындый уткуул сӧс айдат:

«Jакшыны, сӱӱнчини, су-кадыкты сыйлайдыс!)

1. Талдаган темага балдарды кийдирери

 Белетеништӱ бӧлӱк. Ойын ажыра тӧзӧӧр айалга.                     

(Телефон шынырайт)

Таскадаачы: Алло! Jакшылар.

-Ийе, бу «Айучак»-деп, балдардыҥ сады, jаан группаныҥ болчомдоры. Мениҥ адым Мызылдай Делдоновна, слер кем? Цирк? Не керектӱ телефон соктор?

-Ийе, бистиҥ балдарыс тӧрӧл jуртты керегинде сӱреен кӧпти билер, куучындап берер. А кандый адресле слерге письмоны аткарар? Jакшы болзын! Каруузын сакыгар.

-Балдар, бу цирктен телефон соктылар. Олор бистиҥ jуртка айылдап келер бойыныҥ ойын-jыргалыла, jаҥыс билбей туру бистиҥ jуртты ла бисти кайдаҥ табарыҥ. Болужарыс па? Нени эдер арга бар? Нени сананып тартар?

(шӱӱп кӧргӧдий айалга)

-Балдар: Бис jурттысты jурап берерис, ороомдорды, бистиҥ садикти, jолдорды., оноҥ аткарып ийерис.

-Таскадаачы: -Jӧп. Бу мениҥ колымда бистиҥ jурттыҥ карта-схемазы бар. Тӱрген бисти тапсын –деп, агаш jурап беректер бе, бистиҥ каалганыҥ jанындагы? Ол тушта олор куучыны jоктон бисти табып алар!

-Jураардаҥ озо, бис бойыстыҥ jуртыс керегинде нени билеристи эске алып ийектер.

(куучын-эрмек ӧткӱрилет)

-Мындый сӧстӧрдӧҥ баштарга турум:

-Чыккан -ӧскӧн jериҥди адап бер?

-Кандый аймактыҥ балдары слер?

-Бойыныҥ jаткан тураҥды, ороомыҥды, толо адрезиҥди айдып бер?

-Кандый Республикада jуртап jадар?

- Кандый ороомдор бар бистиҥ jуртыста?

-Чын, Арина ла Арунат Jыламаш.Арчылаевна Келюеванын ороомында jадат. Бу ороом ады jарлу jерлежис- поэтессанын адыла адалган. (слайд кӧргӱзилет) Байымсур Ж.Елеусовтын адыла адалган ороомдо, Советский Cоюзтыҥ Ада- Торол учун Улу jууныҥ   геройыныҥ адыла адалган. Jуртыстыҥ тӧс ороомы ады jарлу алтай бичиичи Л.В.Кокышевтиҥ адыла адалган. (экранда кӧрӱнет)

Таскадаачы: -Мен слерге jурттыҥ азыйдагы фотолорын кӧргӱзерге турум.  Алдында jуртыс кандый болгонын, лаптап кӧрӱгер.(слайдта jуруктар)

-Балдар: Туралар кичинек, ас та болгон, jараш jаан орооомдор до jок, стадион болбогон. Jарык ӧҥдӧр дӧ jок.

-Таскадаачы: Бистиҥ jурт незиле аҥыланат? Незиле бай?

-Балдар: Мал кабырар азырар малчыларла, jӱгӱрӱк аттарыла, Эл-ойынныҥ jенӱчил аргымактарыла, ээр-токым, ӱйген-нокто, алтай бӧрӱк кӧктӧр устарыла.

-Таскадаачы: Ийе, бистиҥ  jуртта jӱзӱн-укту мал ӧскӱрет, бистиҥ jурт мал азырар, ӧскӱрер jурт-деп, тегинду адалбаган, коп тоолу маргандарда jеҥӱчил аргымактар чыгарган. Кем адап берер ол jӱгӱӱуктердиҥ ады-jолын?

Балдар: Карлагаш, Шоҥкор, Аҥыр.

Таскадаачы: Сӱреен керсӱ, сагышту jилбиркек балдар эмтирер!

-А эмди ойноп ийектер

(«Чын адап бергин»-деп ойын ӧткӱрилет. Экранда jуруктарды коруп, танып, бала адайт: культура байзыҥыныҥ туразы, школа, почта, библиотека, магазин, стадион. ӧӧ)

Таскадаачы: Jуртыстыҥ эн ле учында кандый анылу jер барын бу мозаиканы jууп ийзер, кӧрӱне берер. Бу jакылтаны бӱдӱрерге тӱрген ӱч кижинеҥ бӧлӱнип ийектер, кем кемле иштенер кӱӱни бар бойыгар талдап алыгар.

(Башка башка кезилген jуруктар берилет, балдар кӱӱниле бӧлӱнип, jакылтаны бӱдӱрет)

Балдар: Бу «Аргымак»-деп, стадион

Таскадаачы: -Чын, бу бистин эҥ кӧрӱмjилӱ, керектӱ-бистиҥ оморкодугыс, оны бу карта-схеманаҥ табып флажокло темдектеп салар.

(балдар jакылтаны бӱдӱрет)

-Сӱреен jакшы эпчил балдар эмтирер!

-Айдарда, бистиҥ jуртыс-ол бистиҥ кичинек Тӧрӧлис Ол бистиҥ jаткан турагыс, баскан ороомыс, ойногон jаландарыс ла нӧкӧрлӧрис…

- Эмди балдар сӱӱнчилу болзын-деп, экиден туруп ийектер аттарыска минеле «Jуртыстыҥ ичиле чабып ийектер!»

 (Физкультминутка ӧткӱрилет, алтай куу угулат)

Физкультминутка

Jажыл jымжак ӧлӧҥлӧ,    (   бойыныҥ jеринде араайын базат)

Адычактар мантагай           (  тизезин бийик jердеҥ кодурип jӱгӱрет)

Ару, ару суучакты               ( баштарын тӧмӧн эҥчейтип кекигилейт )    

Адычактар амзагай.                                      

Оҥ будыла тебинет,          (  оҥ будыла тебинет, будыныҥ бажын jерге тургузат) 

Сол будыла тебинет             (сол будула тебинет, будуныҥ бажын jерге тургузат)

Салкынла кожо jарыжат.     (тегерийте туруп, тӱрген jӱгӱрет)                                                      

2 Кееркедим –jайаанын элбедип тазыктырар бӧлӱк.

Таскадаачы: Эмди балдар цирктеҥ келетен нӧкӧрлӧристиҥ jакылтазын бӱдӱрер ӧй келди! Оны бӱдӱрбезес, олор бистиҥ jолды табып болбос. Бӱдурерис пе? (балдардын кӱӱн-санаазы)

-Нени сананып турар, балдар? Нени этсе jакшы болор? Артисттер jуртыска кирип келзе бистиғ турачагысты тӱрген табып алзын-деп?

(балдардын шуултелери)

-Мен база онойдо санандым. Каалгада турган jаан jараш агашты jурайла аткарып ийзегис, олор табар болор.

(А.Тозыяковтын «Алтайым» -деп кӱӱзи араай ойнойт, балдар улуш чаазыннын ӱстине марля ажыра jуранат)

 Ӱлӱш чаазынга марля ажыра jуранар jаныртылу эп-арга

Кош материал №1

Таскадаачы: Кандый jайаалталу балдар, сӱрекей сӱрлӱ jараш агаштар jурадар!

Эмди бис jуруктарысты ла бистин карта-схеманы конвертке салып цирк jаар аткарып ийерис. Слер канайда сананып турар, бистин письмо jарамыкту болор бо? (балдар тӱп шӱӱлтелерин айдат)

3.Билерин ле билип  алганын бириктире катап кӧрӧр бӧлӱк.

Таскадаачы: Балдар бойорды «Архитекторлор» –деп сананып ийер. -Кандый туралар тудар куунер бар, бистиҥ  Тӧрӧл jуртыс оноҥ ары jаранзын-деп.

-Балдар: театр, цирк, бассейн, горка, карусель, зоопарк…

Таскадаачы: Сӱреен jакшы архитекторлор слерден чыгар, амадуларар аланзу jоктон будер-деп иженедим!

- А эмди балдар Тӧроӧи керегинде уренген кеп ле укаа сӧстӧрди эске алынып ийектер.

1 бала: Тӧрӧл jери тӧжӧктӧн jымжак,

                  Ӧскӧн jери ӧтпӧктӧн тату.

2 бала: Ӧскӧн jерин ӧскӧлӧбӧс,

                  Баскан jерин башкалабас.

 Ишти бааларга, билгирди кемjиири, чокымдаар бӧлӱк.

Таскадаачы: Быйан балдар, бӱгӱнги туштажу слерле божоды, келер туштажуларда оноҥ ары куучын-эрмегисти улалтарыс.

 –Слерге бӱгӱнги туштажу jилбилӱ болды ба?

-Кандый аҥылу jуртыстыҥ jерлерин билип алдар?

-Анчадала нени эдерге jилбӱлӱ болды?

(балдардын кӱӱн-табы)

-Меге бӱгӱнги туштажу сӱреен jарады. Jакшы болзын келер туштажуга jетире!

3.Билерин ле билип алганын бириктире ле катап кӧрӧр бӧлӱк

 Кижи кайдада jӱрзе, кайда да барза jаантайын чыккан оскон jерин, кичинек Тӧрӧлин ундыбай jӱрет, ол эҥ ле сӱӱген, эн ле артык болуп билдирет. Слер де чыдап, ӧскӧ талага ӱренип, иштеп барарар, jе качанда Тӧрӧл Кырлыгарды ундыбай jӱрер! Эмди кол-колордон бек тудуныжып, бой –бойыска кӱлӱмjигисти сыйлап ийектер!

(Адакызында балдар Б.Байрышевтин «Кырлыгым» -деп кожоҥын кожондойт)

Кош материал№1

Кеендик, jарашты ондоорын jеткилдеер болукте «Jанырту кийдирер иштин кемин бийиктедер jаны-эп арга тузаланган, ол ак чаазыннын устине эмес, марля ажыра улуштелеген чаазыннын устине jураныш. Мындый ууламjылу коп будумду jураныштар бар. Анылузы незинде дезе, бу улуш чаазыннын устине кисточка ла, jапазып jураш

(монотипия), ол куру учту эдимле де jуранарга jараар.

Мынайда jураганы сакыбаган jанынан jараш куулгазын берет. Jурукты лаптап корзо, бостин устине jураган-деп билдирет, андыйда болзо откуш кееркедимду, jенил –деп корунет. Ондори jарык, jараш, корунет, улуштегенинен улам ондор колболыжып, аккылайт, куулгазын берет. Бу эп-арга балдарга тузаланарга jенил де, эптуде, кажыла бала jенил будурип ийер аргазы бар. Бу оийнде балдар билимге jилбиркеп, шиндеерин суур, айдарда суреен jарамыкту болуп jат. А jанызы незинде дезе, jузун ондор марля ажыра откилейт, чаазыннын устиле эмес. Ондор марлянын устинде колболыжып, jер башка куннин чокторындый jугуружет, мынызын балдар суреен кайкап, jилбиркеп, бастыра кууниле jуранат.

1.Белетеништу болук

Ак чаазыннын эки jанын jазап улуштеер. Улуш чаазынды тус jерге тузедип салар. Марлянын узугин (чаазыннан эмеш jаан болор учурлу) база jазап улуштейле, чаазыннын устине jаба салар. Алакандарла jазап тузедер, бирде чырыш jок болор учурлу.

2.Иштееп баштаар болук.

Кисточканы алып улуштеп керекту онди сузуп, калын уймашла jураар. Калын уймалган будукты устинен база суула jыжар, марля улуштелип алдында чаазынга ондор акканча. Кырлыарын чокум –jарт болзын –деп, кисточканын учыла ол эмезе кандый бир палочкала, ондорди келиштире jураар.

3. Кееркедим jайаанын корори.

Чаазыннан марляны чупчып ийер. Чаазында кееркедилген ондорло jапшынган jурук артар. Кисточканын чичке учыла jедикпес jерлерин jурап ийер, арткан агып, jугурген ондорлу будукты штрихтерле jурап ийер аргалу. Анайып куулгазынду jурукты оско уймалган ондорло jарандырып ийер аргалу. Онын учун бу эп-арганы ар-буткенди(пейзаж) jураганы jарамыкту болор.

Бу берилген эп-арга jурукка jетире айдылбаган, суракту, куулгазынду, jараш будум берип jат-деп айдарга jараар.

Кош материал№2

1.      Тандакталып, тан атты

               Тамырланып,кун чалыды,

               Торол jуртымда суучактар шоркырайт,

               Суунчи ,ырысты биске экелет.

Кырлу,кырлу, Кырлыгым!

Аржан суулу ырлыгым,

Кырлу, кырлу Кырлыгым

Куннен кунге, айдан,айга jарант.

2.        Тулайтыда Jаан Боочы

                 Ада-энемнин байлу боочызы,

                 Jаан Озокто иштенкей койчылар

                 Торол jуртымнын озочыл jииттери