Алтай албатынын ойындары.
картотека (старшая группа)

Алтай ойындар

Комургай бажын коолтокон

Коо салкын кайда не?

Кожоҥдожып ойнойтон,

Бир ойыныс кайда не?

Айгырлу мал

Бу ойында 10 кире бала туружар. Бир бала бӧрӱ болор, бир кижи айгыр болор. Айгыр малды корып jат, мал болуп балдар ээчий-деечий бой-бойынаҥ тудужып, бӧрӱнен коруланып jат, тудуп болзо, бӧрӱ jеҥип jат, тудуп болбозо, айгырлу мал jеҥип jат.

Сокорок

Бу ойынды кӧп балдар ойноор аргалу. Бир бала “сокорок” болуп jат. Оныҥ кӧзин бӧслӧ таҥып, бир jерге отургызып jадылар. Ӧскӧлӧри чокыгылап, мындый сӧстӧр айдат:

Торс-торс-торс,

Алдыҥда алтан кулаш

Jылан jылып jат.

Онойып айдала, ончолоры jер сайын качып jадылар. “Сокорок” олорды тударга албаданат. Туттурткан кижи «сокорок» болор.

Кызыл калбак

Ойын башталардаҥ озо балдар бӧрӱ ле балдардыҥ энезин кӧстӧп jат. Энези озо, балдары кийнинде, улай-телей, бой-бойлорынаҥ тудужып алып, бӧрӱнеҥ коруланарга jат. Бӧрӱ келеле, балдардыҥ энезинеҥ сурап jат:

• Jакшылар?
• Jакшылар?
• Тошко тайкылган уй jадыры ба?
• Jадыры.
• Незин алдаар?
• Бажын, колын, куйругын, ичи-кардын.
• А база нени алдаар?
• Кызыл калбагын.
• Кызыл калбагын ба? Кайда оны меге береер?
• Jок, бербезис, бойыҥ тудуп ал.

Бу сӧстӧрдиҥ кийнинде бӧрӱ энелӱ балдардыҥ ортозында jажынып калган “кызыл калбакты” тударга jат. Кызыл калбакты балдар озолодо темдектеп алган.

Кызыл калбак тудулза, бӧрӱ jеҥген болор, туттурбаза энези ле балдары jеҥген болор.

Тӧӧ лӧ ботоон

Бир бала тӧӧ – адазы, бир бала ботоон – балазы. Арткан балдар колдорынаҥ тудужала, кӱреелей турар. Адазы кикинек ботооны jаба jеделе, тудуп алза, балдар мынайда кыйгырар:

Эки ӧркӧжиҥ селеҥдеп,

Эрке балаҥды тийбезеҥ,

Ак кӧбӱгин чачылып,

Ардак^[1] балаҥды сӱрбезеҥ.

Адазы бала-ботоозын тийбей, божодып ийер. Ойын ойто катап башталып, jаныдаҥ тӧӧ-адазы, ботоон-балазы кӧстӧлӧр.

Турна

Бу ойынды кӧп балдарга ойноорго jараар. Бир баланы «турна» эдип кӧстӧӧр. «Турна» болгон бала аҥтара тере тон кийип алала, колына «эдрек» (бӧс јараар) тудунып, балдарды сӱрӱжип jат. «Турнанын» эдреги кемге тийе берер, ол бала ойыннаҥ чыгар. Эҥ чыйрак, эдрек тийбеген бала «турна» болор. Ойын онойып ойто башталар. Ойынды канча ла кире ойноорго jараар.

Jылгайак

Бу ойынды балдар кышкыда ойноор. Кырга бийик чыгала, кем «эҥ ыраак барар», деп маргыжып, jыҥылаар. Чанактыҥ ордына туулакты jазап алар, оныҥ бир келтейин суулап, тоҥырып алар.

Чакпы

Балдар кӱреелей тургулап алар, кӱреенин ортозында армакчылу  бала «аҥчы» болор. Jерле армакчыны «аҥчы» айландырар. «Аҥычактар» буттарына армакчы «чакпы» тийбезин деп, албадангылап, секирер. Армакчы будына тийе берген болзо, бала «аҥчычак» чакпыга тӱшкен болор. Ол ойыннаҥ чыгып jат. Калганчы арткан «аҥычак» бала, jеҥӱчил болор.

Сыгындар ла аҥчылар

Эки-ӱч кире балдар “аҥчылар” болор, арткандары “сыгындар”. Аҥчылардыҥ колында ок-jаа – мечиктер. «Сыгындар» одорында, балдар группаныҥ ичиле туш-башка таркай берген. «Сыгындар jайым одордо – аҥчылар тудыгар» - деп, таскадаачы айтканда ла, аҥчылар сыгындарды «ок-jаазыла» мечиктерле аткылап jат. Аттырткан сыгын ойыннаҥ чыгып jат. Калганчы арткан сыгын бала – jеҥӱчил.

Сыгындар ла чалмадаачы

Бир бала аҥчы болор, колында армакчылу, арткан балдар сыгындар. Аҥчы армакчыны чачып, сыгындарды сӱрӱжер. Кемге армакчы тийер, ол сыгын тутурылган болор. Калганчы арткан бала-сыгын - jеҥӱчил болор.

«Кол ӱзӱш» ол эмезе «Ӱзе согуш»

Балдарды эки теҥ бӧлӱкке бӧлиир. Удура-тедире эки кур кур болуп туруп адар (ортозы 10 метр бар). Кажыла кур экинчи курда тургандардаҥ кижи кычырар. Кыс баланы кычырза, кыйгырар:

Табыл-тубул камчылу,

Табылгазы jинjилӱ,

Актай-кӧктӧй атту,

Бӧрки торко мичилӱ^[2]1,

Бӱткен бойы бу сӱрлӱ

(адын адайла) бери бол!

Уул баланы кычырза, мынайда кыйгырар:

Табыл-тубул камчылу,

Табылгазы jинjилӱ,

Актай-кӧктӧй атту,

Туйук тиш кийимдӱ,

Бӱткен бойы бу сӱрлӱ

(адын адайла) Бери бол!

Кычырткан кижи jӱгӱрип барала, курды ӱзер. Ӱзӱп ийзе, эки кижини бойыныҥ курына кожып алар, ӱзӱп болбозо, артып jат.

Кажы келтейинде кӧп балдар артар, ол ло jеҥген болор.

Аладоом^[3]1

Балдар улай-телей тӧрттӧҥ, бештеҥ, jе оноҥ до кӧп, курынаҥ тудужып ойноп jат. Балдарын бербейтен энези бар, балдарын тудуп jиирге турган “Аладоом” бар. Энези айдып jат:

Ала-до-ом, ала-до-ом,

Тӧрт балам бербезим,

Беш балам бербезим!

Бербезим, беле-тоо,

Албазыҥ, ала-тоо!

Аладоом сӱр турала, jыгылганын ба, кӱч jок арт калганын ба тудала, ноолоп, тытпактап jиичи болор. Балдардыҥ ончозын тудуп jизе, Аладоом jеҥген болор. Бирӱзин де тудуп болбозо, энези jеҥген болор.

Камчы

Бу ойынды кӧп тӧ, бир-эки де бала ойноорго jараар. Шагайактырды бирдеҥ, эмезе ээчий-деечий jыга согорго jараар. Шагайактарла баланыҥ турган jериниҥ ортозын камчыныҥ узунына тӱҥдеер.

Шагайактардын ортозы 10-12 см, бир чийӱде тургузар.

Кем ончозынаҥ тӱрген шагайактарды аҥтара согор, ол кижи jеҥӱчил болор.

Кажык (шагайактар) ойнооры

Бу ойынды башка-башка бӱдӱмдериле ойноорго jараар.

Баштапкы бӱдӱми: Тегерийте jаан эмес чийӱ тартар. Ортозына эҥ jаан ла jараштыра кееркедип jазаган кажыкты (шагайакты) тургузар – ол Бий. Кажы ла ойноп турган бала Бийди айландыра бештеҥ кажыктарын (шагайактарын)  «черузин» тургузар.

Чийӱниҥ тыштына турала, эрмектежип алганы аайынча, балдар бой-бойлорыныҥ кийнинеҥ, аҥылу кажыгыла (шагайыла), «черӱни» аркылаар. Jыга согуп алган кажыктарды (шагайактарды), адучы бойына jууп алар. Билбей калала Бийди аҥтара адып ийген болзо, адучы бойыныҥ 5 кажыгын (шагайагын) берип, бойыныҥ ойноор бир jолын божодор.

Экинчи бӱдӱми. Кажы ла бала бирдеҥ кажык (шагайак) тургузар. Аҥылу кажыкла (шагайыла) балдар бирдеҥ аткылап jат. Адып турган бала jастырганчала адар, ойноп алган кажыктарын (шагайларын) jууп алар. Экинчи ойногон кижиге, кемниҥ кажыктары jыга соктырылган, ол балдар тургузар. Кем кӧп кажык (шагай) ойноп алган – ол jеҥӱчил болор.

Шагай кагып ойнооры

Бу ойынды койдыҥ шагайларын  jууп алала, ойногылат. Ойноор улус 2-6 болор аргалу. Ойноочылардыҥ алдында шагайлар jадат. Бир кижи шагайды ӧрӧ таштайла, jерде jаткан шагайлардаҥ база алып jат. Jердеҥ алган бойынча, кейде шагайды тудар керек. Ол шагайды тудуп алза, колдогы шагайлары ол кижиниҥ болор. Кем кӧп шагайлар  jууп алар, ол кижи jеҥӱчил болор.

Койондор ла анчылар

Бу ойынды мынайда ойноп jат. Эки кижи – ағчылар, кырында турар, арткандары ортозында, олор койондор. Койондор болгон балдарды аҥчылар мечикле адар учурлу. Олор дезе аттыртпаска албаданар керек. Мечикти уйдыҥ тӱӱлген тӱгинеҥ болчоктоп эдетен.

Армакчы тартканы

Балдар эки бӧлӱкке бӱлӱнет. Бӧлӱнген балдар бой-бойлорынаҥ тӧрт-беш алтам ыраагында тургулайт. Ортозында армакчы (ол эмезе чичке буу 2-3 метр кире узуны) jадат.

Ээчий-теечий турган балдардыҥ эҥ алдында тургандары – башчылар. Эки бӧлӱк балдар армакчыны тудуп, кажызы ла бойы jаар тартып аларга ченежет. Кажы бӧлӱк балдар чийӱни ажыра бойы jаар тартар, ол jеҥӱчил болуп чыгар.

Он таш ла Башпарак

        Кажы ла ойноп турган бала бойына 10 кирелӱ таш тудунар. Бир баланы табышкак таптыраачы эдип кӧстӧӧр, оныҥ ады – «Башпарак» болор.

        Башпарак, кажы ла баланыҥ jанына келеле, кулагына табышкак айдар, ол бала табышкакты таап болбозо, тажын берип ийер. Онойып  10 кирелу табышкак айдар, кем кӧп табар, ол кижиде кӧп таштар артар. Таштар кӧп арткан болзо – jеҥӱчил.

Бу ойынды база ӧскӧртӧ ойноорго jараар. Башпарак табышкактар айдар, балдар оны табар. Кем озо табышкакты табар – ол кижиге бир таш берилер. Таш онго jетсе, ол кижи jеғӱчил болор.

Сырга jажырып ойнооры

Балдарды эки бӧлӱкке бӧлиир. Бир бӧлӱктеги балдар (8-10) сырганы jажырар. Экинчи бӧлӱкте ончо ло кире бала, олордоҥ бир кижи сырганы бедиреп jат. Келеле, сырганы таап алза, таап алган бӧлӱк jажырар. Ӱч катап таап болбозо, кожоҥдоор:

Ай алдында бир терек

Алтын бӱри чайкалды^[4]1.

Алтын башту сыргамды

Ай ажырбай беригер.

Кӱн алдында бир терек

Кӱмӱш бӱри чайкалды.

Кӱмӱш башту сыргамды

Кӱн ажырбай беригер.

Ол тушта сырганы берип jат. Ойто катап, кожоҥдогон балдар jажырар. Ойынды 3-4 катап ӧткӱрерге jараар.

Карта аҥтарар

Кол-колынаҥ экидеҥ тудужала, бой-бойыныҥ кийнинеҥ туруп алар, бир кижи ортозынаҥ ӧдӱп барадала, турган балдардаҥ кемди-кемди талдап алала, кийнинеҥ барып туруп алар. Jаҥыскан арткан кижи база ла талдап, ортозынан ӧдӱп, кийнине турар.

Бӧрӱк таштап ойногоны

Бу ойынды эки бӱдӱмле ойноорго jараар.

Баштапкы бӱдӱм: Бӧрӱк таштап ойногоны.

Кӱреелей туруп, бирӱзи бӧрӱк чачса, кӱрееде турган кижи jерге тӱжӱрбей jат. Jастыра тудуп, бӧрӱк jерге тушсе, бойыныҥ бӧрӱгин блаатырып ийер. Ойын божогон кийнинде, бӧрӱктерин садып аларга кожоҥдоп jат:

Тӱнектӱде^[5]1 кийетен

Тӱлкӱ бӧркӱм беригер,

Салкындуда кийетен

Салбар бӧркӱм беригер

Тороктуда^[6]2 тийетен,

Торко бӧркӱм беригер.

Кожоҥдойло, бӧрӱктерин ойто алар. Бу ойынды база 3-4 катап ойноорго jараар.

Экинчи бӱдӱм: Бӧрӱк таштап ойнойлык (Экинурдыҥ огош болчомдордыҥ туразыныҥ таскадаачылары jазаган).

Балдар кӱреелей туруп алар. Тоолоштор (модор) ажыра 2 кижи кӧстӧлӧт.

Тоолоштор (модор):

Сабар, сабар, кайда болдыҥ?

Бу агамла агаш аразында болдым.

Бу агамла теертпек jидим.

Бу агамла кӧчӧ ичтим.

Бу агамла кожоҥ кожоҥдодым.

Баштапкы кижи кычыру сӧс айдар:

Тӱлкӱ бычкак бӧрӱгис

Такталганча ойнойлык,

Торко курдыҥ чачагы

Толголгончо ойнойлык.

Бу ӧйдӧ экинчи кижи кӱреелей турган балдарды айландыра, баштапкы кижинеҥ качып jӱгӱрер. Баштапкы кижи сӱрӱжеле jаба jедип алза, бӧрӱкле (таштап) согор. Экинчи кижи бӧрӱкти алып, ол кижини сӱрӱжер. Алдындагы кижи ээчиде кижиге jаба jетирбей, кажы бир балага кол тийгизип, ого коштой тура берер. Кол тийген бала сӱрӱжип келеткен кижиге jаба jетиртпей качып, сокклокто ичкери jӱрӱгер. Бу ойынды канча ла кире ӧйдиҥ туркунына ойноорго jараар. Ойынды ойноп токтоор алдында ончозы мынайда айдар:

Тогус jолдыҥ белтири

Такталганча ойнойлык.

Таҥдакталып таҥ атса,

Таарап-таркап jаналык.