картотека бесед
картотека (подготовительная группа)

Тодо бичг

Хальмг келн ут тууҗта.1648-гч җилд номт Зая-Пандит хальмг бичлт үүдәҗ hарhв. Терүгән «Тодо бичг» гиҗ нерәдлә .Зая-Пандитин үзг бидн 1924-җил күртл олзлҗ йовлавидн. Хөөннь орс үзгүд деер зурhан хальмг үзг немәд, өдгәхальмг келнд ирлцәтәалфавит авгдсмн.Ода бидн «тодо бичг» дасчанавидн, Зая-Пандитин  бичлтәр соньмсчанавидн

Элст балhсн

Элст-Хальмг Таңhчин хотл балhсн.Элст бичкн болвчн,сәәхн.Элст эврәннь тууҗан 1865 җиләс авн эклнә.155 җил хооран элстә,уста,ноhата,булгта hазрур хальмгуд нүүҗ ирлә.орс Кийков болн хальмг Бола түрүн болҗэн бәәрнүр нүүҗ ирсмн.Эдн элгн-садтаhан ирҗ буулдад,Элст гидг хотн тогтасмн.Элст җил ирвәс улм сәәхрәд,өсәд hо уульнцта,хун цаhан гермүдтә балhсн.Элстд кесг сурhулин заведеньс бәәнә:КГУ,эмчин,багшин болн көгҗмин колледжмуд,нань чигн.Басңга Баатрин нертә келн-әмтнә драмтеатр,орс келн улсин театр,би-дууhин ансамбль «Бамб цецг», «Өөрднр», «Җаңhр»,бичкдүдин ансамбль «Тюльпанчик» бәәнә.Амр Санан нертә дегтрин саң бәәнә

  Хальмг Таңhч

Мана Таңhч Европд бәәнә.

Өмн үзгтн Дагестан,деед үзгтнь Ставропольск край,ар үзгтнь Астраханск область бәәцхәнә.Таңhчин хотл балhсн-Элст.Элстд 100 миңhн күн бәәнә.Мана Таңhчд 13 район бәәнә:Яшкульск,Yстин,Хар Ԧазра,Лаганя,Целинн,Приютненск,Сарпинск,Көтчнрә,Яшалтинск,Городовиковск,Октябрьск,Ик Буурла,Баh Дөрвдә.Мана Таңhч махар,тәрән-темсәр,заhсар байн.Мана тег гөрәсдәр байн.Зәрм райодар буудя,эрдни-ишә,нарн цецгәййир сәәнәр урhна.Мана теегт урhдг зәрм өвсд эм келhнд орна

Цаhан сар-хаврин байр

Мана    хальмг улсин ик байрта  өдр-Цаhан сар. Кезәнәс нааран уул хальмгуд эн өдриг шуугҗ тосдг бәәҗ.Цаhана белдвр кедг: махан чавчҗ, тосар боорцг-целвг , кит, хуц, мошкмр, хорха,җола, тоhш боорцг болhдг. Цуг олн-әмтн өрк-бүләрн ,элгн-садарн цаhалдмн. Барун hариннь ханцтаhинь хамднь бәрҗ: «Yвләс сән –мендhарвт!»-гиҗ байрлҗ, мендинь сурдмн

  Зул-хальмгуд нас авдг өдр

Зул-нас авдг өдр.Эн өрк-бүлин байр.Эртәснь шар тос,хорh белднә,боорцг кенә,герән ахулна.Ик эртәснь Зулын цаhан өвс цуглулад,хагсаhад бел кенә.Цаhан өвсәр зулын болн насна зулын hол кедмн.Утдан дөрвн хурhн hол керчҗ авдмн.  Герин эзн күүкд күн өрүн эрт босад, цәәhән чанад, дееҗән бәрәд,зулан өргдмн.Өрк-бүләрн сууhад цә уухларн,хамгин түрүнд ах залу күүнд цә кеҗ өгдмн. Герин эзн цацл цацна. Цааранднь hалд тос хаяд, күңшү үнр hарhдмн. Зулын йөрәл келәд, хотан эдлдмн

  Хальмг цә

Хальмг келн-әмтн түрүн авгтан уудг хотнь цә болҗана.Цәәд шин саасн үкрин үс кеhәд,дигтнь давслад,тослад,йирн йисн дәкҗсамрад уух болhар белднә.Цә болhчкад,зөв эргүләд сардмн.Хальмгуд ю болвчн зөв эргәд йовна.Юңгад гихлә,хальмг улс нар дахҗйовх авьяста.Зүн талас барун тал.Цә бүтн,кемтрхә биш ааhд кедмн,цальгрлл уга,невчкн дунд кех кергтә.Хумха хурhарн ааhин ам керчҗ өгдго.Хумха хурhн энд-тенд юм хучлад йовдгтан бузр гиҗ тоолгдна.Ааh хойр hарарн чееҗ тус бәрҗ цә өгх кергтә.Орирсн гиичнриг эркн биш цәәhәр тоох кергтә.Цә уучкад,ааhан көмрүлҗ тәвдго.Хальмг улс цәәдән дурта,цә унд хәрүлнә.Эн ййир сән амтта,каңкнсн сәәхн үнтртә

   Yвл

Yвләр киитн салькн үләнә. Архайг(цаhан,көвкр) цасн киисҗ  hазр бүркнә. Усн көрәд,мөсн болна.Yвлд цасн орна,шуурhн шуурна,хальтран болна. Yвлд зерлг аңгуд, шовуд түрнә. Кеер көдлҗәх әмтн бас зовлң эдлнә. Болв бичкдүд үвлд йир байрта бәәцхәнә. Эдн цанар дошна, цасар шивлдәд наадцхана. Yвлд йир цевр  аhар болна. Нарнд цасн олн-зүсн өңгәр гилвкнә

 Җилин дөрвн цаг

           Намр

Цунцг зуни хөөни серүн намр ирнә. Эн җилин цаг йир өвәрц болна  .Намрт әмтн цуг әмтәтоот үвлин хотан белднә: зерлг аңгуд болвчн, әмтн болвчн. Намрт өдр ахрдна,сөутдна. Нарна толян баhар халулна. Серүн салькн үләнә,теңгрт үүлн бархлзад, хур орна. Зәрм урhа модд улан, шар хамтхасдар кеерсн бәәнә. Шовуд дулан hазрур ниснә. Сүл урhц хурагдна. Малдан үвлин хот, дулан бәәр белднә

   Yрс сар

Yрс сариг зуни түрүн сарин нәәмнәс авн экләд р=арвн тавн күртл темдглнә.Хамг әмтә-киитә тоотд әмдрл дурддг байрт Yрс тоолгдна. Эн өдр өрк-бүл болhн герән олн-зүсн цецгәhәр,урhмлар сәәхрүлнә. Yрс сард хурлд ик мөргүл болдмн.Yрс сарин өдр Колонск боодгин өөр цуглрсн әмтнд ламнр ик ном умшна. Ном умшсна хөөн ус тәкнә. Ус тәксн цагтан модар сал кеhәд, 4 өнцгтнь саңгин идә унhдаhад боорцг, цаhан идәтәвәд уснд орулдмн. Цуг эн авьяс күцәснәхөөн әмтн ду-бииhән дуулад, бииләд, сергмҗтәнәр-наадан кедмн

Диилврин өдр

Хөн сарин йисн-Диилврин өдр.Эн өдр әмтн Мөңк hалын дендрт цецгәс тәвлднә.Буурл үстә ветеранмуд дәәнә hалд орад,әмд hарч,оршагдсн үүрмүдән санад, нуульмс алдцхана.Бичкдүд эднд цецгәс белднә.Диилврин өдриг мана орн-нутгт йир өргнәр темглнә. Мадн,өдгә цагин баhчуд медәтә улсиг тевчх,күндлх зөвтәвидн

 Зун

Зуни сармуд мөчн сарар эклнә ,дунд сарнь –така,чилгч сарнь-ноха  .Хавр давад,халун зун ирнә .Зуни нарн йир догшар халулна.Цун әмтә тоот сүүдр хәәнә.Деер,теңгрт,үүлн уга, цеңкр болна.Тег көкрҗкеерсн бәәнә.Хотхр, сала hазрмудар цецгүд каңкнҗ эрәтрнә. Сәәхн эрвәкәс деегүрнь ниснә.Деер торhа сәәхн дууhан дуулна.Ноhана бүчр деер богшурhас цервлднә.Зунд өрүн өрлә аhар цевр болн сергмҗтә.Селәнә   әмтн гертән суухш.Көдлмш дала. Өвсән хадҗавх кергтә.Малчнрин көдлмш бас чилхш.Эдн хөөhән кирhнә,хаша-хаацан ясна.Ԧаруд, садас цаглань урhцан хураҗавх кергтә. Күүкд амрлhна цаган сәәнәр давулна 

                 Хавр

Хаврт хальмг тег йир сәәхн.Хаврин нарна герл өдр ирвәс улм икәр халулад бәәнә. Нарн халулна, цасн хәәлнә, усн гүүнә. Хаврт өдр утдна,сө ахрдна. Әмтн дулан хувцан тәәлнә.Ноhан делгүдән көкрнә. Хаврт хальмг тег кевс мет олн-зүсн эрә зүүнә. Шовуд дулан hазрас нисҗ ирнә. Күүкд-көвүд шовудт модд деер гермүд хадна. Хаврт әмтн hарудт экләд көдлнә :hазр хаhлна, модд малтна,цецгүд, тәрә-темс суулhна, услна. Герин мал төлән авна:хөд хурhлна, үкр туhлна. Зерлг аңгуд ичәнәс hарна.Цуг әмтәтоотс хавр ирснд байрлна.Мана теегин кеермҗ-бамб цецг.Эн цецгүд хаврин темдг гиҗ келҗ болҗана.Хаврин цаг басл сәәхн!

Йөрәлмүд

Хувцна йөрәл

Өмссн хувцнтн

Өлзәтә цаhан хаалhта болҗ

Эднь элҗ, эзнь мөңкрҗ,

Эрүл-менд бәәтн!

Yүнәс үлү сән-сәәхн

Олн зах-хувц

Өмсҗ, эләҗйовх болтха!

Өмскүл йөрәлhн

Өмсксн өмскүлнь

Өмсксн чигн,өмссн чигн

Ут наста,бат кишгтә болҗ

Оньдин дөрвн цагт

Элгн-садна йосар

Иигҗ сән-сәәхн

Бәәхитн Олн Деедс өршәтхә!

Хаалhин йөрәл

Одсн әәлдән менд тоолгдҗ

Мөрнә чикнд нар урhаҗ,

Алтн җола эргүлҗ,

Амулң байрта менд ирх болтха!

Ирсн шин җил

Байрта-бахта болҗ

Эңкр көвүд-күүкд

Өсҗ, босҗ,өргҗҗ,

Эк-эцкиннь нер дуудулҗ,

Таңhчдан тоомсрта үрдүд болтн!

Орчлң ни-негн

Дән-даҗг уга

Амулң менд бәәҗ,

Кишг эдлх болтха!

Зулын цәәд тәвдг йөрәл

Цә шиңгн болвчн-идәнә дееҗ

Цаасн нимгн болвчн-номин көлгн болҗ,

Буур җил hарч

Ботхн җил орҗ

Авсн җил-наснь өлзәтә болтха!

Зулын йөрәл

Хуучн насн бат болҗ

Шин насн өлзәтә болҗ

Җил болhн иигҗ зулан тосҗ

Амулң менд бәәцхәй!

Цаhана йөрәл

Җиләс җил hарч,

Нарт делкә

Байрта бахтаhар

Цаhаhан кеҗ,

Номин йосар

Окн Теңгрин аршанд күртхә!

Цәәhин йөрәл

**

Идән-чигән элвг-делвг болад,

Эзнь ут наста, бат кишгтә болад,

Амулң сән сәәхн бәәтхә!

Буур җил hарч

Ботхн җил орҗ,

Авсн җил-насн өлзәтә болҗ

Цуhар әмтн амулң  бәәтхә!

Цаhан сарин йөрәл

Идән-чигән элвг-делвг болҗ,

Җил болhн Цаhаhан

Улм сәәнәр кеҗ

Көк ноhан урhҗ,

Көвүд-күүкднь өсч,

Күмн җирhл сәәхртхә!

Ԧарсн өдрин йөрәл

Авсн наснтн өлзәтә,

Кишгтн бат болҗ,

Гем- шалтг уга,

Оньдин дөрвн цагт

Эрүл-менд

Байрта-бахта бәәхитн

Олн Деедс евәтхә!

Цаhан сарин йөрәл

Хаврин түрүн цаhан саран

Сәәнәр hарhҗ, тосҗ

Амрч-җирhҗ,

Уух-идх олн болҗ,

Дөрвн зүсн малтн

Дала –нала болҗ

Җил болhн иигҗ

Җирhҗ,байрлҗ

Цаhаhан hарhҗ  бәәх болтха!