Карачаевские обычаи
материал (подготовительная группа)

     КЪОНАКЪНЫ КЕЛГЕНИ

     - Эй, аланла, къонакъ аламысыз? 
     (Салам бериб, къонакъ алай сорады.) 
     - Аллах къонакъсыз этмесин, 
     айхайда, алабыз! Хош кел, джууукъ бол! 
     (Къонакъбайла алай айтадыла.)

      - Кёк мийикди - миналмайма, 
     Джер къатыды - киралмайма. 
     (Джолоучу къонакъ айтады.) 
     Эркишиле юйде болмай, 
     Къонакъ отоугъа кирмез. 
     (Къонакъ юйге уа къонакъ сормай киреди.) 
     Юйде къарт къатын болса, 
     Келген къонакъ джунчумаз. 
     (Эркиши этерик оноуну этеди.)

     Босагъадан - онг аякъ бла. 
     Къонакъгъа барсанг, айтырынгы унутма, 
     Къонакъда турсанг, къайтырынгы унутма.

     Джууукъ бол деб, эки кере айтмасала, 
     Биреуню юйюне кирме. 
     Биреуню юйюне кирсенг, 
     Джумушунгу ёретинлей айтма.

     Къысха джумушунг бар эсе, 
     Биреуню юйюне кирме. 
     Ёзденлик этгенликге, 
     Ушхууургъа тохтама. 
     Джумушунгу созуб айтма, 
     Ашыгъыб да къарылма.

      Аллынга аш салсала, 
     Къобуб кетген айыбды. 
     Тели, къарынын тойдурса, 
     Эшикге къараб башлар. 
     (Ашагъанлай кетиб къалгъан айыбды.)

КЪОНАКЪДА ТУРУУ

     Къонакъбай арыйма демесин, 
     Къонакъ ауруйма демесин. 
     Баргъан элингде джууугъунг бар эсе, 
     Башха адамда къалма. 
     Кимге къонакъ болуб келген эсенг, 
     Аны юйюнден кет. 
     Къонакъбайынг сууукъ болса, 
     Кече къал да, башха юйге атлан. 
     (Атны башын джол таба буруб.) 
     Къонакъбайны затын махтама - 
     Махтасанг, санга берир.

КЪОНАКЪ СЫЙЫ

     Къонагъынга, юч кюн озгъунчу, 
     Нек келгенин сорма. 
     (Ары дери кеси айтмаса.) 
     Къонагъынгы юйге ашыр, 
     Джарсыуларынгы джашыр. 
     Къонакъ кеси айтмаса, 
     Атын соргъан айыбды. 
     Хан къонакъла келселе, 
     Элде байрам башланыр. 
     (Уллу той, къурманлыкъ, чариш, тутуш, д.а.к.) 
     Къонакъны къолун-бетин келин, къыз, кичи джаш джуудурадыла. 
     Къонакъгъа шапалыкъ этген тёреди. 
     (Къонакъбайны джашы, кюёую, джууугъу, хоншусу неда къонакъбай кеси.) 
     Къонакъны къачан кетеригин сорма да, 
     Къачан келлигин сор.

      Къонакъ алсанг, алынма, 
     Къонакъ болсанг, джалынма. 
     Иги къонакъ алгъа сыйлар. 
     Къонакъны къайгъысы джокъ. 
     Къонакъ атдан кеси тюшмейди. 
     Къонакъны миннген аты - 
     Хораланы хорасы. 
     Иги къонакъны сёзю къалыр, 
     Аман къонакъны бези къалыр.

КЪОНАКЪ ОТОУДА

     Къонакъ отоугъа алгъа къонакъ киреди. 
     Къонакъны джери тёрде. 
     (Неда тамаданы онг джанында.) 
     Къонакъ эки кере тилемесе, 
     Къонакъбай олтурмайды. 
     Къонакъбайны джери - эшик джаны. 
     Къонакъ юйде (отоуда) къонакъдан тамада джокъ эсе, къатына киши олтурмайды. 
     Къонакъбайгъа сабийлерин, 
     Юй бийчесин сорма. 
     (Кеси сагъынмаса.)

    Ушакъны джюгени - къонакъны къолунда. 
     

КЪОНАКЪ СЫЙЛАГЪАН

     Къонакъ кеси джангыз ашамаз. 
     

     Адеби болгъан къонакъ 
     Ашны-сууну зыраф этмез.

      Къонакъ къойдан джууашды - 
     Анга къуйрукъ да ашды.

     Ашны аллыма тёк, 
     Ашамасам сёк.

    Къонакъ сюйгенин ашамаз - 
     Бергенинги ашар.

    Айраннга ачы деме, 
     Гыржыннга къуру деме.

    Джокъгъа айыб джокъ. 
     

АЛГЪЫШЛА

     - Бай, сыйлы болугъуз! 
     - Халал болсун! Аз ашадынг, кёб джаша!

     - Ырысхыгъызны сау ашагъыз! 
     - Аллах ырысхы берсин барыбызгъа да.

     - Мюлкюгюзню къууанч бла ашагъыз! 
     - Халал болсун, Аллах-утала къууанчдан айырмасын!

     - Бай, берекетли болугъуз! 
     - Халал болсун, берекетли бол!

    - Ашагъыз, сизге халалды. 
     (Ашай тургъан адамланы юсюне келген адам, ашаргъа унамаса, алай айтады.)

      - Ашагъыз, анагъызны акъ сютюнден халалды. 
     (Тамада, къалгъанладан алгъа ашаб бошагъаны себебли, алай айтады.) 
     - Ашамаздан тана баш ашадым. 
     (Ачыракъ болуб келген къонакъ, кёбюрек ашаса, кечгинлик тилеген халда айтады.) 
     - Сууукъ сан сындырмаз, Исси джан къалдырмаз. 
     (Къонакъны аллына, юйде хазыр исси аш болмай, сууукъ аш салсала айтадыла.)

КЪОНАКЪ КЕТЕ ТУРУБ

     Къонакъ бла къонакъбай - бир бирине кюзгю. 
     Къонакъ юйден айтыб кетер, 
     Айтмаса, айыб джетер. 
     Къонакъбайны саугъасын 
     Алмай кетсенг, кёлю къалыр. 
     Алгъыш этиб келген 
     Алгъыш этиб кетер. 
     Джюреги ыразы болгъан къонакъ 
     Атыны аллын юйге буруб минер. 
     Къонакъ къаны тёгюлмез. 
     (Къонагъына тийгеннге къонакъбай дерт джетдирирге борчлуду.) 
     Келген къонакъны ашы-джери хазыр, 
     Кетген къонакъны аты-джери хазыр.

 1. Ышарыб тюбеб, джылы саламлаш. Ышаргъанынг таза джюрекден къууаныб ышаргъан тюл эсе, ышарма. Не заманда да, кимге да, не сёлешсенг да, не айтсанг да таза джюрегингдеча айт, сёлеш. Алдауукъ сёзлеринг къачан болсада билинникди, ол заманда атынг аманнга чыгъарыкъды, сыйсыз адам боллукъса.

2. Къонагъынгы  тёрге  олтурд. Сюймеген адамынг эсе да, къонакъгъа келген эсе, сыйлай бил.

3. Юйюнгде ненг бар эсе да тартынмай, ыйлыкъмай салыб ашат. Сени багъалы ушхуурларынгдан эсе, анга сени джюреклигинги ачыкълыгъы багъалыды. Къонакъ ашагъан заманда анга къарама, сымарлама.

4. Орун ичи кирсиз болсун. Къонакъ кетгенден сора, орун  ични, джууургъан ични, тюб джабыуну, джастыкъ тышны, джан джаулукъну джуууб къой.

5. Хаман сёлешиб, кёб соруула бериб къонакъны бездирме.

6. Къонакъны ашыргъан борчду: тийре къонакъны арбаз – джер белгинге дери, башха элден эсе – тийре белгиге дери, башха элден эсе – машинасына дери, машинасы джокъ эсе – автобус тохтагъан джерге дери, башха республикадан эсе – келгенини чурумуна кёре, не темир джолну станциясына, неда аэропортха дери, машинанг бар эсе, аны бла, джокъ эсе, автобусда.

7. Айырылгъан заманда : «ашхы джолгъа бар, къуру да келе тур, юйдегилеринге бизни атабыздан салам айтырса», – деген джылы сёзле айт, алай а ич кёлюнг тюл эсе алдауукъ этме.

8. Къонакъны ишленмегенлигин, табсыз халисин сезсенг, эсинге ал, кесинг къонакъ болуб барсанг, аны къайытармазча. Башха адамла бла сёзюн этме.

9. Къонакъ, не ашарыкъса деб сорма. Айтыргъа ашарыкъны юсюнден сёз селешме. Аша, ашамай, мадарынг джокъду. Ай юйюнге алай къалай этесе!

Къаб-къаб, бир -эки къаб-зат дегенча сёзле айтыб къысма.

10. Биргесине ашай эсенг, къонакъ къойгъунчу ашны къойма, къонакъдан акъыртыныракъ аша.

11. Ашны заманында сабийлени биргесинде олтуртма. Алагъа къычырыучу болма, къонакъны джунчутма.

12. Ушакъ этген заманынгда кесинги къонакъдан ерге тутуб сёлешме, аны кёлтюрюб,  сый бериб сёлеш.