"Алтайские народные игры"
картотека

Картотека алтайских народных игр

                                                                  «Айгырлу мал»

Бу ойында 10 кире бала туружар. Бир бала бору болор, бир кижи айгыр болор. Айгыр малды корып дат, мал болуп балдар ээчий-деечий бой-бойынан тудужып, борунен коруланып дат, тудуп болзо, бору денип дат, тудуп болбозо, айгырлу мал денип дат.

                                                                «Сокорок»

Бу ойында коп балдар ойноор аргалу. Бир бала «сорокор» болуп дат. Онын козин босло танып, бир дерге отургызып дадылар. Осколори чокыгылап, мындый состор айдат:

                                                          Торс-торс-торс,

                                                          Алдында алтан кулаш

                                                         Дылан дылып дат.

Онойып айдала, ончолоры дер сайын качып дадылар. «Сокорок» олорды тударга албаданат. Туттурткан кижи «сокорок» болор.

                                                        «Кызыл калбак»

Ойын башталардан озо балдар бору ле балдардын энезин костоп дат. Энези озо, балдары кийнинде, улай-телей, бой-бойлорынан тудужып алып, борунен коруланарга дат. Бору келеле,   балдардын энезинен сурап дат.

                                                   -  Дакшылар?

                                                   - Дакшылар?

                                                   - Тошко тайкылган уй дадыры ба?

                                                   - Дадыры.

                                                   - Незин алдаар?

                                                   - Бажын, колын, куйругын, ичи-кардын.

                                                   - А база нени алдаар?

                                                   - Кызыл калбагын.

                                                   - Кызыл калбагын ба? Кайда оны меге береер?

                                                   - Док, бербезис, бойын тудуп ал.

Бу состордин кийнинде бору энелу балдардын ортозында дажынып калган «кызыл калбакты2 тударга дат. Кызыл калбакты балдар озолодо темдектеп алган.

Кызыл калбак тудулза, бору денген болор, оны тудып болбозо, энези ле балдары денген болор.

                                                           «Кобук ле салкынак»

Амадузы: Тексттин состорин угуп, ого суунип, отконорине уредер.

Таскадаачы-салкынак. Балдар-кобуктер. Таскадаачы С.Сартакованын «Кобук» деп улгерин кычырат:

   «Мен jараш»-деп, Самынга                   Балдар кыптын ичиле ары-

   Кобук коороп мактанган.                      бери кокип jугурижет.

   Учуп чыгып салкынга                              Бу состордин кийнинде,

   Урдуреле, туттурткан.                         Отургыштарына тургендей.

Таскадаачы олорды тудаачы болуп суружет.

«Аттар ла кабыраачы»

Амадузы: Балдар таскадыычынын айтканын ондоп, онын айтканын будурип, суунер ле кокиир.

Таскадаачы-ат кабырачы, балдар-аттар. Таскадаачы:

Минген адым jугурик,

казаладып jелдирер-

деп айтса, балдар аттар болуп, кыптын ичиле ары-бери jугуружет.

                                               Jажыл олон отойло,

Jемзенип адым амыраар-

деп айткажын, балдар олон jулаачы, отоочы болуп, атка отконгилеер. Ойынды 2-3 катап ойноорго jараар.

                                               «Тоо ло ботоон»

Бир бала тоо-адазы, бир бала ботоон-балазы. Арткан балдар колдорынан тудужала, куреелей турар. Адазы кичинек ботооны даба деделе, тудуп алза, балдар мынайда кыйгырар:

                                          Эки оркожин селендеп,

                                          Эрке баланды тийбезен,

                                          Ак кобугин чачылып,

                                          Ардак баланды сурбезен.

Адазы бала-ботоозын тийбей, божодып ийер. Ойын ойто катап башталып, даныдан тоо-апдазы, ботоон-балазы костолор.

                                                   «Турна»

Бу ойынды коп балдарга ойноорго дараар. Бир баланы «турна» эдип костоор. «Турна» болгон бала антара тере тон кийип алала, колына «эдрек» (бос дараар) тудунып, балдарды суружип дат. «Турнанан» эдреги кемге тийе берер, ол бала ойыннан чыгар. Эн чыйрак, эдрек тийбеген бала «турна» болор. Ойын онойып ойто башталар. Ойынды канча ла кире ойноорго дараар.

                                                  «Дылгайак»

Бу ойынды балдар кышкыда ойноор. Кырга бийик чыгала, кем «эн ыраак барар», деп маргажып, дынылаар. Чанактын ордына туулакты дазап алар, онын бир келтейин суулап, тонырып алар.

                                                 «Чакпы»

Балдар куреелей тургулап алар, куреенин ортозында армакчылу бала «анчы» болор. Дерле армакчыны «анчы» айландырар. «Анычактар» бутарына армакчы «чакпы» тийбезин деп, албадангылап, секирер. Армакчы будына тийе берген болзо, бала «анчычак» чакпыга тушкен болор. Ол ойыннан чыгып дат. Калганчы арткан «анычак» бала, денучил болор.

                                              «Сыгындар ла анчылар»

Эки-уч кире балдар «анчылар» болор, арткандары «сыгындар». Анчылардын»колында ок-даа-мечиктер. «Сыгындар» одорында, балдар группанын ичиле туш-башка таркай берген. «Сыгындар дайым одордо-анчылар тудыгар»-деп, таскадаачы айтканда ла, «анчылар» «сыгындарды» «ок-даазыла» мечиктерле аткылап дат. Аттырткан «сыгын» ойыннан чыгып дат. Калганчы арткан «сыгын» бала -денучил.

                                              «Сыгындар ла чалмадаачы»

Бир бала «анчы» болор, колында армакчылу, арткан балдар «сыгындар». «Анчы» армакчыны чачып, «сыгындарды» суружер. Кемге армакчы тийер, ол «сыгын» тутурылган болор. Калганчы арткан бала- «сыгын»-денучил болор.

                                                 «Камчы»

Бу ойынды коп то, бир-эки де бала ойноорго дараар. Шагайактарды бирден, эмезе ээчий-деечий дыга согорго дараар. Шагайактарла баланын турган деринин ортозын камчынын узунынатундеер.

Шагайактардын ортозы 10-12см, бир чийуде тургузар.

Кем ончозынан турген шагайактарды антара согор, ол кижи денучил болор.

                                            «Кажык (шагайактар) ойноры»

Бу ойынды башка-башка будумдериле ойноорго jарар.

–Баштапкы будуми: Тегерийте jaaн эмес чийу тартат. Ортозына эн jаан ла jараштарыкееркедип jазаган кажыкты(шгайакты) тургузар-ол «Бий» Кажыла ойноп турган бала «Бийди» айландыра бештен кажыктарын (шагайактарын) «черузин» тургузар.

Чийунин тыштына турала, эрмектежип алганы аайынча, балдар бой бойлорынын кийнинен, анылу кажыгыла (шагайагыла), «черуни» аткылаар. Jыга согуп алган кажыктарды(шагайактарды) адучы бойына  jууп алар.Билбей калала, «Бийди» Антара адып ийген болзо, адучы бойынын беш кажыгын(шагайагын) берип, бойынын ойноор бир jолын божодор.

–Экинчи будуми: Кажы ла бала бирден кажык(шагайак) тургузар.Анылу кажыкла (шагайакла) балдар бирден аткылап jат.Адып турган бала jастырганча ла адар, ойноп алган кажыктарын(шагайактарын) jууп алар. Экинчи ойногон кижиге, кемнин кажыктары jыга соктырылган, ол балдар тургузар. Кем кооп кажык (шагай) ойноп алган-ол jенучил болор.

                                          «Койондор ла Анчылар»

Бу ойынды мынайда ойноп jат. Эки кижи- «анчылар»,кырында турар, арткандары ортозында, олор «койондор».Койондор болгон балдарды «анчылар» мечикле адар учурлу. Олор дезе аттыртпаска албаданар керек. Мечикти уйдын туулген тугинен болчоктоп эдетен.

                                      «Армакчы тартканы»

Балдар эки болукке болунет. Болунген балдар бой-бойлорынан торт-беш алтам ыраагында тургулайт. Ортозында армакчы (ол эмезе чичке буу 2-3 метр кире узуны) дадат.

Ээчий-теечий турган балдардын эн алдында тургандары-башчылар. Эки болук балдар армакчыны тудуп, кажызы ла бойы даар тартып аларга ченежет. Кажы болук балдар чийуни ажыра бойы даар тартар, ол денучил болуп чыгар.

                                        «Он таш ла Башпарак»

Кажы ла ойноп турган бала бойына 10 кирелу таш тудунар. Бир баланы табышкак таптыраачы эдип костоор, онын ады-»Башпарак» болор.

Башпарак, кажы ла баланын данына келеле, кулагына табышкак айдар, ол бала табышкакты таап болбозо, тажын берип ийер. Онойып 10 кирелу табышкак айдар, кем коп табар, ол кижиде коп таштар артар. Таштар коп арткан болзо-денучил.

Бу ойынды база оскорто ойноорго дараар. Башпарак табышкактар айдар, балдар оны табар. Кем озо табышкакты табар-ол кижиге бир таш берилер. Таш онго детсе, ол кижи денучил болор.

                                                    «Ат ла бору» (старшая группа)

Бору болуп кийинген бала барып датса, Ат болуп кийинген бала дер казып дадар, данында кулун болуп турган балдар отургылаар.

Бору: Нени эдип дадырын?

Ат: Темене казып.

Бору: Теменеди кайдарга?

Ат: Таар кокторго.

Бору Таарды кайдарга?

Ат: Таш сугарга.

Бору: ташты кайдарга?

Ат: