Значение цвета для калмыков
консультация (старшая группа)

Дурта ѳңг

Моhлцг hазр деер бәәх олн келн улс онц, эврәннь җирhлд дурлсн ѳңгтә. Һоллгч учрас иштә хальмг улст ики кезәнәс нааран мана хәәртә, алтн чееҗтә ѳвкнрин үлдәсн кишг буйн үндстә ѳңг бәәнә.Тегәд энүг дундын наста болн дорас ѳсч йовх баhчудт медсәрн даран-даранднь ахрар медүлх санатав.

Улан ѳңг

Хальмг улс улан ѳңгиг мана махн-цусн, әмн, җирисн җигтә җирhл, иткл, кишгин экн үндсн гиҗ цецн ухата медәтнр амлна. Эн ѳңг хәәртә, чинртә, гүн, нәрн учр-утхта, тернь юмб гихлә хальмг залус улан залата махла, күүкд улс улан ората хальмг махла ѳмсцхәнә. Улан ѳңг әмтнә җиңнсн айста бәәдл-җирhлд орлцна, хувц-хунринь улан торhн утцн, улан торhн тасм кеерүлнә.Таңhчин тугт улан ѳңг орман эзлсн бәәнә.Эн туст иим йѳрәл бәәнә.

Залата махлаhан ѳмсий,

                                               Зуңква гегәндән мѳргий,

                                               Зул,Цаhан саран угтий,

                                               Зѳвтнь җирhлән ясрулий!

Шар ѳңг

Хәәрхн, эн ѳңг шар шаҗн-бурхна үндстә.Зуңква гегән(1357-1419) Будда гегәнә ном моhлцг hазр деер делгрүлхләрн ламаизмәр эклсмн «Лама» гисн тѳвд үг, ла-гисн деер, ма-гисн уга,орчулхла hазр деерк үүлдвр(орсаhар –земное творение)болҗана. Ламаизм онц ном бүрдәсмн.Эннь яhҗ медгднә гихлә ламнр шар оркмҗ-лавшг, шовhр шар  махла ѳмснә,(орсаhар желтошапочники гиҗ келгднә). Ѳдгә цагт нарт делкәд Зуңква гегәнә ном күч авад, сайаhад олн келн әмтн шүтнә, мѳргнә. Мѳргүлин герт,хурлд, сүмд шар дарцг торhна.Эн туст медәтнр иигҗ йѳрәл тәвнә:

Шар нарн герлттхә,

  Шар ѳңг гегәрүлттхә,

   Шаҗн-бурхн делгртхә

          Шинрүлҗ җирhл ясрултха!

Кѳк ѳңг.

Ѳңгәртән келсн үг биш кевтә. Кѳкргч  кѳк теңгр дор,кѳрстә хар hазр деер,күн, мал-аhрусн, цуг әмтә-киитә хамг, әмлүн,  эрүл ѳсч йовтха!-гиҗ амта тоотнь амлна. Гүн, нәрн ухата, ѳргн, ѳргмҗтә чинртә, күүнә дотр орсн седкл авлсн, таал үүдәсн үгмүд болҗ сангдна. Кѳк  теңгр ѳглцтә,  үвлднь цасн орна, җѳѳлн цаhан  кѳнҗләр бүтәгднә.Хавртнь,зунднь,намртнь элвгәр hазр девтәҗ хур-чиг орна.Хѳѳннь урhмл күч авна,hазрас теҗәл hарна. Әмтн әмләд амнь тостна.

Медәтнр иим  йѳрәл  тәвнә:  

Теңгр кѳкәр бәәтхә,

    Тег урhмлар нәәхлтхә ,

                                                 Теҗәл элвг болтха,

  Тѳвкнүн бәәдл учртха!

Ноhан ѳңг

Җирисн җигтә җирhлд җиңнсн айс соңсгдхла, ноhан ѳңгин туслмҗ орв гиҗкелҗ болҗана.Әмтнд яhҗ медгднә гихлә, ноhан ѳңг hазр усна экн-киисн.

Ноhатрад урhмлар-тәрән-темсәр шавшад,күч авхла, әмдднь теткүл болна. Кемр теңгр хур эс ѳгхлә, hазр шуурад-хагсад, ѳвсн хумхарад, моднд хүврнә.Хотна әәмгин медәтнр,хурл-хувргин цергләчнртә hазр усан тәкнә,худгин, булгин,боодгин ѳѳр hал ѳрдәд, авч ирсн хотасн hалын Окн Теңгрт дееҗ ѳргнә, бичг-ном татад,мѳргүл кецхәнә. Деедсин олн бурхдас хур орултн гиҗ сурцхана. Хѳв йѳрәләр хур асхад орна, hазр әмлнә,эңгдән шинәс ниц бетк урhна,ѳвсн күч авна, әмтнә седкл амрна.Эн туст иим йѳрәл бәәнә:

Окн Теңгр бурхн

                    Оньдиндән маниhән хәләтхә,

   Орулсн хур-чиигнь

        Оhтрhун күчн болтха!

Цаhан ѳңг

Эн ѳңг онц учр-утхта,чинртә,яhҗ медгднә гихлә әмтн олзлдг, тусан үздг ѳңгиг сәәхн цутхад негдүлҗәнә. Цаhан ѳңгиг эрднь ѳңг гиҗ мана медәтнр келнә. Тернь орта, юңгад гихлә цаhан ѳңг гисн цаhан седклин үндсн болҗана.Бурхн-шаҗна номас иштә чик иткл үүдҗәнә. Цаhан ѳңг-цаhан седкл мѳн,седкләс серл орна, серлә седвәр эклнә.Цаhан гисн-цевр,ца цааhан цәәсн олз- тус, ору болҗана.Цаhан ѳңг олн әмтнә дур авлна,кѳѳhәр таал ѳгч үзгднә.Манцин кецә Богдахн әәмгә Яртин, Маннан хотна медәтнр Хаhлша Бува, Дальнкин Цоохр,Коксга Санҗ, Чавтара Очр,Кѳкин Санҗ,Хар Манҗ,Мууhа Шалвр, Корнуса Җуура хавр-зунын халунд цуhан цаhан киилгтә,шалврта,эдн цуглрад,цаhан ишкә герт(мѳргүлин герт) цаhан ширдг деер зѳмлҗ сууhад, цаhан седкләсн күр- күүндә кецхәнә.Таварн тогтнад, мѳргүлән чиләhәд,цаhан идә эдлцхәнә.Эн хамгиг бичкндән үзҗ йовлав.Насарн ахлгч ѳвгн Хаhлша Бува иигҗ йѳрәл тәвдмн:

Цаhан ишкә гертән

Цаhан ширдг деерән

Цаhан идәhән эдл

Цаhан Аавдан мѳргцхәй!

Хар ѳңг

Хар ѳңг хальмг улсин бәәдл –җирhлд темдгтә орм эзлнә.Тернь юмб? Авад хәләй.Гиҗгтә күүкд хәрд hархларн,үсән  хойр әңгд хуваhад,гүрәд хар сатин,килң шиврлгт бултулна. Эмгчүд нурhлҗ хар хувц махла ѳмснә.Ѳвгчүд,залус хар бүшмүд ѳмсцхәнә.Кѳлд ѳлгдгнь хар поокс hосн,башмг.

Оошк ѳңг.

Эгл әмтн: Эмгчүд,гергчүд берәчүд иим ѳңгтә эдәр хувц уйҗ ѳмсхш.

Оошк hалтсн эд бииз-бүшмүдт айта зокна, ѳлзәтә болна.Ашлвр кеҗ келхәр бәәхм, келҗ-келҗ «эзн дурлсан,эмгн тааврн» гидг зәрмнь,тернь эннь гилго олдсинь тохад,амрад-җирhәд цагин эргцәр йовцхана.

                                                                                           Муутян Инҗә.