Подборка "Буряад арадай нааданууд" для детей 4-7 лет
учебно-методический материал по развитию речи (старшая группа)

Буряад арадай нааданууд

                                              «Алтан, наашаа гара»

       Тоолуур тооложо, хүтэлэгшэ шэлэгдэнэ, тэрээндэ «алтан» (шара ялагар саарһан соо орёолтотой шагта) барюулагдана. Үхибүүд зэргэлээд, гарайнгаа альга ниилүүлэн  үбдэг дээрээ табяад һууна.  Хүтэлэгшэ үхибүүн «алтаяа» бэшэндэ харуулангүй , нэгэнэй альган соо хэнэ. Бэшэ үхибүүд анхаралтай бэе бэеэ адагалха ёһотой.. Хажууда һууһан үхибүүндэ альган соонь «алта » хэхыень хараа һаа, тэрэнээ барихаяа бэлэн байха . «Алтан, гара» гэжэ хүтэлэгшын хэлэхэдэ, «алта» абаһан үхибүүн , бэшэндэ баригдангүй һууриһаа түргэн бодохо ёһотой.  Бэшэ үхибүүд тэрэнээ гарһаань гү, али хубсаһанһаань барижа тогтоохоо оролдохо. Баригдабал, дуу гү, шүлэг гү хэлэхэ ёһотой, баригдаагүй һаа , дуу дуулангүй , шүлэг хэлэнгүй , хүтэлэгшэ болоно. Дуу дуулаха , шүлэг хэлэхэ дуратай олонхи үхибүүд , баригдаха дуратай байдаг. Баригдаад , дуу, шүлэг харуулһанай һүүлээр хүтэлэгшэ боложо, наадан дахин үргэлжэлнэ.

                           «  Шоно  тарбагашаалга »

        Нэгэниинь шоно, бэшэниинь тарбаганууд гээшэ. Шоные һунгахадаа иигэдэг : тойроод байһан бэшэ нүхэдэйнгөө урдуур нэгэниинь ябажа, хургаараа заан, «дэргэдээн, доргодоон, дохолоон, барабан, наапуул, госхоол, хырыстиил, пахатиир, шахатиир» гэжэ тоолохо. ( Энэ тоолуурые баһа ондоогооршье хэлэдэг, нютаг нютагай  ондо ондоо вариантнууд дайралдадаг, багшанар энээниие өөһэдынгөө дураар һэлгүүлжэ байгаад, хэрэглэхэдэнь болоно).

      Хоорондоо  50- 70 метрэй забһартай газарта тарбаганууд хоёр «нүхэтэй» байха. Тэрэнь миил түхэреэлүүлээд зураатай газар. Тарбагануудай нүхэн соогоо байхада, шоно тэдэниие бариха эрхэгүй. Тэрэ нүхэнүүдэйнь хоорондо , халта хажуушаа һагад, шонын нүхэн. Тиигээд лэ тарбаганууд нэгэ нүхэнһөө нүгөө нүхэн хүрэтэр гүйлдэхэдөө, - « шинии нүхэн шорой лэ, мини нүхэн алтан лэ» гэжэ гү, үгышье һаа «шинии хүбүүн түүхэй мяха эдидэг лэ, минии хүбүүн сэсэг набша эдидэг лэ !» гэжэ ябаад, дарьялдаха. Хүсэһэн тарбаганайнгаа нюрга альгадажа, шонын «Дамбаа !» гэхэдэ, тарбаган баригдаһанда тоологдожо, нааданһаа гараха. Тиин нэгэ нэгээрээ тарбагануудай баригдажа дууһахада, наадан дүүрэжэ, шэнэ шоные һунгаха. Барижа шададаггүй шоные һэлгэхэдэ болоно.

                      Шоно ба тарбаганууд

    Олон үхибүүд  наадажа болохо. Наадагшад тэгшэ ужам талмай дээрэ холо холо гурбан махариг хорёо зураха. Дундахинь шонын нүхэн гээшэ, хоёр тээхинь тарбагануудай нүхэн болоно. Нэгэ хүбүүн шоно боложо дундахи нүхэ эзэлнэ. Тарбаганууд хоёр нүхэнэй хоорондо гүйлдэхэ. Шоно тарбагануудые бариха гэжэ дундань маряажа ябаха. Нэгэ нүхэнһөө нүгөө нүхэн хүрэтэр гүйһэн тарбагые шоно добтолон бариха гэжэ оролдохо. Баригдаһан тарбаган шонодо туһалха уялгатай боложо, үлэгшэ тарбагануудаа барилсаха болоно.

   Энэ наадан нэгэ тарбаганай үлэтэр үргэлжэлхэ. Һүүлдэ  тон гансаараа үлэһэн шуумар хурдан, баригдадаггүй тарбаган шэнэ нааданай эхилхэдэ, шоно болохо эрхэдэ хүртэнэ.

                          «Малгай тойруулха»

         Үхибүүд дүхэриглэн һууна. Тоолуур тооложо, хүтэлэгшые шэлэнэ. Үхибүүд дүхэриглэжэ, зосоошоо хараад һууна. Хүтэлэгшэ дүхэриг тойроод нара зүб тойрожо гүйхэдөө, али нэгэнэй ара талада малгай  нюун табина. Малгай табихыень алдангүй, үхибүүд һэргылэн адаглан һууна. Хэнэй хойно хүтэлэгшэ малгай нюунаб,  тэрэ үхибүүн түргэн бодожо, малгай абажа, хүтэлэгшын хойноһоо эрьюулжэ, сүлөө болоһон һуури эзэлээгүйдэнь, малгайгаараа бэедэнь хүрэхэ ёһотой. Үгы гэбэл, тойрожо ерэтэрнь малгай нюуһыень мэдэнгүй һуугаа һаань, малгай нюугша баярлажа,«галхан» болгоод, дүхэригэй дунда оруулжа, бэшэ үхибүүдэй хэлэһэн даабаринуудые ( дуу дуулаха, шүлэг хэлэхэ, хатарха, амитадай абяа һажааха, нэгэ хүл дээрээ һүрэхэ , г. м) дүүргүүлхэ болоно.

                               « Хүрэг адуун»

        Үхибүүд гараа барилсаад, морид боложо, дүхэриг болон байна. Дүхэригэй дунда унагад байна. Мориной инсагаалхые һажаан , абяа гаранад. Моридой дүхэриг тойрон, унагадаа шоноһоо абархаяа, азарга ябана. 2-3 шононууд дүхэриглэн тойроно, досоонь орожо,  унагадые абажа, өөрынгөө байрада абаашажа, гүлгэдөө эдеэлүүлхэеэ һанана.  Азарга шононуудые үлдэнэ, айлгана. Хэрбэеэ азарга шонодо хүрэбэл, тэрэ шоно  үхэһэндэ тоологдохо. Бүхы шононуудые баритар, наадан үргэлжэлнэ.

Нааданай дүрим: Шоно дүхэриг соо орожо, унага баряад, байрадаа абаашажа болохо.

                       « Ботого хамгаалха»

Наадагшад гар гараа барисалдан, түхэреэлэн зогсохо. Тиигээд нэгэ наадагшые ботогон болгожо, дундаа оруулха. Нүгөө  наадагшые бура болгон, газа хааха. Нааданай гуримаар бура ботогые бариха гэжэ оролдохо. Ботогон тэрьелхэ. Гар гараа шанга барисалдаһан наадаашад бурые яашье табингүй хаажа, ботогые энхэрэн хамгаална. Шадамар шуран тэмсэл иигэжэ үргэлжэлнэ.

                     «Зээрэмхэй  тогтоохо»

    Амһартын хабхаг шэнги түхэреэн модые зээрэмхэй гэдэг. Зээрэмхэйе халюухайдуулжа бэшэ, харин эрмэгээрнь шэдэхэдэ, эрмэгээрээ газарта унаад, түргөөр холо мухарижа гүйдэг юм. Энээнииень хэрэглэн зээрэмхэй тогтоохо гэжэ наадан бии.

    Уужам талмай дээрэ наадаха. Ута модо баринхай үүдэнэй эзэн үүдэрээ зээрэмхэй оруулхагүй гэжэ хамгаалха, бэшэ наадагшад үүдээрнь оруулха гэжэ элдэб арга һамбаашалан зээрэмхэйгээ шэдэхэ. Зээрэмхэйгээ үүдээрнь оруулжархёо һаа, шүүһэндэ тоологдожо, шүүгшэ үүдэнэй эзэн болохо.

                                Һохор һамган

      Үхибүүд, тоолуур тооложо һохор һамган болохо хүнэйнгээ нюдэ баран үнгэтэй хэдэн дабхар пулаадаар  боожо, юумэ харахагүй болгоод, дундаа хэдэн дахин эрьелдүүлжэ, зүгынь алдахуулаад, өөһэдөө заха углуугаар таран шэмээгүй зогсохо. Һохор һамган тэмтэрэн бэдэржэ, нэгые бариха гэжэ оролдохо. Хоргодогшод аргаахан тэрьелхэ, баригдахагүй гэжэ оролдохо. Һохор һамган бэдэрэгшэдээ  һаршаганахаарнь, амилхаарнь тухайлжа бариха. Баригдагша һохор һамган болохо.

                          Хоргодолго

    Хоёршье, олоншье үхибүүд наадажа болохо. Хоргодохоор олон гэр байратай, малай хорёо хототой, үбһэ хулһатай газарта наадахада таарамжатай. Бэдэрэгшэд   хоргодогшодоо хоргодохо саг үгэжэ, далда газарта, хоргодогшынгоо ошоһон зүг шэгынь харангүй һууха. Сагай хүсэхэдэ гаража бэдэрхэ. Бэдэрэгшэд хоргодогшынгоо мүр ажаглаха. Юумэнэй хүдэлһые шэнжэлхэ, шагнаархаха. Хоргодомо газарнуудые үзэхэ. Бэрхэ бэдэрэгшэ удаан зобонгүй, түргэн оложо, өөрөө хоргодохо эрхэ олодог.