Конспект занятия на родном тувинском языке по теме: "Подготовка диких и домашних животных к зиме"
план-конспект занятия по развитию речи (средняя группа)

«Кичээл. Долгандыр турар чуулдер-биле таныштырылга

Тема: «Черлик дириг амытаннарнын кышка белеткели»

Сорулгазы: - Черлик дириг амытаннарнын кышка канчаар белеткениирин таныштырар.

Ооредиглиг сорулгазы: - Черлик дириг амытаннар дугайында билиин быжыглаар.

Сайзырадыр сорулгазы: - Уругларнын дыл-домаан сайзырадыр.

- Состерни шын адаарын быжыглаар.

Кижизидилгелиг сорулгазы: - Бойдуска ынак болурунга, черлик дириг амытаннар каржы коргунчуг деп уругларга кижизидер.

Кичээлдин дерилгези: черлик дириг амытаннар чуруктары, проектор

Кичээлдин чорудуу:

1.Организастыг кезээ:

Экии алдын хүнчүгежим!

Экии ак-кѳк, аяс  дээрим!

Экии хостуг салгынчыгаш!

Эки хүннүӊ мендизи-биле

Эргим чаштар, байлак черим! 

- Экии, уруглар!

- Уруглар, бо чылдын кайы уезил?

- Куску уенин оскерлиишкиннерин чугаалаптаалынарам, уруглар.

- Ам Кус дугайында шулуктен чугаалаптар бис бе?

Шулук «Кус»

Салгын-чывар сооланайнып

Садик кыдыын ширбип туру.

Сарыг буру боолденип

Шаар дээрже ужуп унду.

- Эр-хейлер, уруглар!

- Бо орай кус-тур. Орай кузун хуннун чылыы шоолуг эвес. Агаар-бойдус сооп келген. Кижилер чылыг хептерин кедип эгелээн. Чугле кижилер эвес, куштар, арганын черлик дириг амытаннары база кышка белеткенип эгелээн.

2. Кол кезээ:

- Уруглар, бис ам аргаже селгуустээр бис бе?

- Шупту оожум аяар аргаже чоруптаалынар. (куску чурукту коргузер)

- Аргада чедип келдивис, уруглар. Чулер бар-дыр?

- Аргада чулер чурттап турарыл? (уругларнын харыылары)

- Адыг. Бору, дилги, койгун, диинни чангыс сос-биле чуу дээр ийик? Оларны чуге черлик дириг амытаннар дээр бис, уруглар? Ам ынчаарга аннар дугайында тывызыктан тыптар бис бе, уруглар?

Ынак чылыг бажынныг мен,

Ыяштарда конгулум ол.

Тодуг чаагай чемиштиг мен.

Тоорук болгаш чочагай ол.

Чуу-дур, уруглар? (диин)

- Ам бо чурукта чуу-дур, уруглар?

- Шын-дыр, уруглар.

- Диинчигеш кайда чурттап турарыл? Кым билирил? Диинчигештин кузун кежинин азы дугу оскерли бээр. Куу оннуг апаар. Чылыг дук диинчигешке херек, чуге дээрге сооктан кортпас кыжын. Кышкы уеде чиир аяш-чемин куску уеде-ле белеткеп шыгжап эгелээр.(тоорук, чочагай, моогулер).

Ам бир тывызыктан тып корунерем, уруглар. Чуу деп дириг амытан-дыр.

Кышкы тону харга оннеш,

Чайгы тону черге оннеш.Чуу-дур, ол уруглар? (койгун)

- Эр-хейлер!

- Бо чуу-дур, уруглар? Койгуннун ону кандыг-дыр, уруглар? Койгуннун дугу кышкы уеде ак болур. Чуге дизе ол арганын араатан аннарындан дезер. Койгун база диин ышкаш кышка белеткенир. Кыжын койгуннун чеми эндерик болур. Ол аштавас. Койгун кыжын ыяштарнын картын хемирер. Ол кезээде араатан  аннардан бору, дилгиден коргуп дезип чоруур.

Дугде кызаш, Мында кызаш,

Дугу кызыл Боду кызыл. (дилги)

- Дилги аргага чуну канчаарыл,уруглар? Ол аргага чорааш кезээде орукту чыттап маннап чоруур. Оон думчуу дыка чытчы. Дилги кускелер тудуп чиир. Дилги чуде чурттап турарыл? (унгурде)

Аштааштын ыглапты.

Азыраан мал хоюсту. (бору)

- эр-хейлер! Борунун ону кандыг-дыр? Бору база дилги ышкаш кышкы уеде чемни боду тып чиир.

Хаваа калбак Караа сыгыр.

Кулаа докпак Кудуруу чолдак.

- Эр-хейлер, уруглар! Адыгнын дугу кандыг-дыр, уруглар? Адыг кыжын чуну чиирил, уруглар? (удуп чыдар) Шын-дыр, уруглар! Каяа удуп чыдарыл, уруглар? (ижээнге) Адыг кузун эндере чемненип алыр. Корунер даан улуг шыыраан. (чурукту коргузер)

Сула шимчээшкин. «Койгунчугаш»

Койгунчугаш олурупкаш,

Кулактарын шимчеди-дир.

Холдарывыс башка туткаш,

Кулак кылып оттунээли.

Койгунчугаш сирилей-дир –

Холу донуп калган олур.

Адыштарын мынчаар часка

Амыраар сен, чылыгар сен.

Койгунчугаш чылыкпаан-дыр

Буду донуп калган олур

Олурбайн эки шура,

Оон эки чылыгар сен.

-Уруглар, ам дедир садигивисче ээп чанаалынар уруглар.

Практиктиг кезээ: Аппликация.

- Уруглар,  столда чуу деп дириг амытаннын чуруу бар-дыр?

- Койгуннун ону кандыг-дыр? (куу) А кыжын койгуннун ону кандыг болур ийик, уруглар? Кандыг оннуг дуктер озуп унуп келир ийик?

- Эр-хейлер, уруглар! А ынчаарга бис ам бо койгунчугашка кышкы ак оннуг тондан чыпшырып бээр бис бе, уруглар? (башкынын тайылбыры)

- Ам ажылын шупту арыг-силиг чараш кылдыр  кылыр.

- Арганын черлик дириг амытыннары каржы коргунчуг база болур. Оларнын чанынче чагдап болбас, хорададып болбас, аргаже бичии улус чааскаан кирбес, уруглар.

Туннел.

- Бо кичээлде чуу деп дириг амытаннар оорендивис, уруглар?