«Ак чолдуг Шагаавыста, бодей оомче оорлерим чалап тур мен!»
методическая разработка (старшая группа)

Улуг болукке  тоол хевиринге эрттирер

Шагаа байырлалы.

Тема: «Ак чолдуг Шагаавыста, бодей оомче оорлерим чалап тур мен!»

Сорулгазы: Тыва улустун национал аас-чогаалынга ундезилеп, уругларга ырыны, кожамыктарны тода, уннерин шын адап ырлап ооредири. Сагынгыр, тывынгыр болзун дээш тывызыктарны, улегер домактарны, узун тыныштарны ажыглап тургаш байырлалды эртирери.

Дерилгези:огнун эт-херексели, тыва улегер домактарны, дурген чугааны, тывызыктарны ама саазыннга парлааш азар,

Киржикчилер: башкарыкчылар,Тоолчу ирей,тоолдун маадырлары,уруглар

ЧОРУДУУ:

Башкарыкчы1: - Шагаа – кышты удеп, частын келирин оштаан байырлал. Ынчангаш «Шаг чаагай, шагаа чаагай» деп йорээп, чаа саган аа сут дег арыг чаагай кузээшкиннерни кузевишаан шагаавысты оюн-тоглаавысты эгелээр-дир бис.

                                 Хензиг-оол: Огбелернин

Ончу кылдыр

Шаандан тура

Салгалдарга

Арттырып каан

Шагаазы бар-

Чараш чанчыл.

Айдина Обычаи нашего народа

Загадочны,красивы

Среди этих традиций

Есть праздник Шагаа

Буян-Кежик: Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук,чанчылы-дыр

Айнын чаазын,хуннун эртенин

Алгап,йорээн байыры-дыр

Эмилия: Скоро уж весна придет

Теплей, ярче солнце светит

И в такое прекрасное время

Мы встречаем праздник Шагаа

Башкарыкчы2: Адыр,адыр,уруглар,айтырыгдан салыптайн,,,,,Шагаавыстын эге-дозу кайдал,чуден эгелээнил,кандыг,черге,каяа барып,кайыын эгелеп байырлаар ужурлугул,чугаалап корунерем,чаа!

Шагаавыстын эге-дозу

Чанчылдарда, саннарында

Авыралдыг Тандызында

Арттарынын овааззында

Айдызаныр артыжында!

Аалдарнын аразынга

Амырлажып чолукшуурда

Сарыг шайын аартажып

Сагыш хандыр хоглээринде

Огбелернин бодей оонге

Оорлежип байырлаарда

Бомбурзек дег, бодей огге

Богун шупту хоглээлинер!

Найдан: Онннуктерим

Оомге,Шагаа-биле моорлап келир

Оорушкулуг ору чалап уткуп аар мен

Кидис огге

Кирбээн болгаш ындыг ийикпе

Хараачаны,хананы-даа сонуургаарлар!

Хензиг-оол: Огде чуулдер

Ортемчейнин кезектери

Ору дундук-

Олчейлиг хун боду ол-дур

Херелдери

Херлип баткан ынаалар-дыр

Ханалары-

Харылзашкак найырал-дыр!

Виктория: Богежелер

Базырыглар, кожаланнар-

Бомбурзектин

Багланыпкан куржаглары

Каас хээлиг

Хараачазы-экватор.

Эргин безин

Эртер,ажар арттар ышкащ…

Долума: Чаа-ла чуггаш

Сарыктыра салып кагган

Шаажан аяк

Чараш,аккыр огге домей

Дуву безин-

Дундук дээрбээ хараача дег

Аалчы кээрге-

Амдыы шаажан ак чем кудар

Сава апаар

Сарыг шайым кудуп бээр мен!

Башкарыкчы 1: - Ооо,огбелирвистин бюдей оон дыка-ла чараш алгап мактап чугаалап тур силер,уруглар, Шагаавысты байырлаар оран-сававысты- тыва оовустун дугайында тывызыктажыптар бис бе, уруглар!

Ай-Хоо: Хой карактыг

Хом кадаглыг

Тону кидис

Долгандыр курлуг

Айлуна: Ог ишти –шупту туткууш (огнун хана-карактары)

Кан-Маадыр:Ог иштинде,алдын кадын

Ойнап,ойнап удуй берди )от)

Мадина:Диш кадай олура семирди (барба)

Артем:Кежээ келир, эртен чанар (ореге)

Угулза:Ашак кадай чогушту, аал ишти тотту  (согааш,бала)

Сергек:Чартыы чок хоюм чыда семирди (аптара)

Энерел: Тывызыкка кончуг-дур бис

Тыва тыртып алыр-дыр бис

Дурген чугаага кандыг-ла бис

Кагжып,шенеп коор бис бе?

Хаяалаза

Хаяаланзын!

Хаяларга

Хаяаланзын!

Чээргеннелзе

Чээргеннелзин

Черзи чудук

Черге чытсын!

Туруглаза

Туруглазын

Чунма,теле

Чудавазын!

Чыраалаза

Чыраалазын

Чылгы малдар

Чыраалазын

Шынаалаза

Шынаалазын

Шыгыт оъттап

Шынаалазын

Айыран: Диин дунмам

Дидим анчы

Анчылаза-

Ая,дузак

Дузактаза

Дузак ошку

Урансай: Ошкулезе

Озен аксы

Аксынайда

Аалда буга

Бугалаза

Муу-моо

Угулза: Моолезе

Моге-Бора

Боралаза

Мончук уя

Уялаза

Ус-кушкаш

Илона: Кушкаштаза

Хуу салым

Салымназа

Чаш-ла толу

Толдеринде

Торээн чурт бар.

Башкарыкчы 2:  Шагаавыстын будуузунде Тоол ирей чеде бээр мен,деп сос соглеткен чуве ийин,чуге чиде берген чоор, тей кырынче унгеш бараандан бараадап коруп корунерем, уруглар!

(Уруглар аал аайы-биле бараан хараар)

Башкарыкчы 2:   Черни, дээрни сирленнедир,

Челер-оюн  чындыннаткан

Ам-на харын, Тоолчу ирей

Аалдап кел чор, уткуулунар!

Тоолчу ирей: Амыр-ла,амыр,ажы-толум

Авыралдыг,ак чолдуг Шагаавыста

Аас-кежик,ак орукту кузеп

Аал оранынарды аалдап келдим.

Башкарыкчы2: Амыргын-на,амыр,ирей

Аал оранывыста келгенинер дээш

Аажок ооруп четтирдивис

Ажы-толге, уругларга

Тоолдан ыдып, сонуургадынар

Тоолчу ирей:Бурунгунун тоолу дээш

Бужурганы бербес силер

Огбелернин артырып каан

Ооредиглиг тоолу чуве

Ыдар тоолум хоону кирди

Ыыташпайн – шыяан, ам – деп ораалынар.

       (тоолду ойнап кууседир)

Тоолчу ирей: Ам улаштыр ойнап,хоглеп Шагаалаар силер,уругларым,мен-даа улаштыр-ла аалдар кезип,тоолум ыдып чоруптайн.

Башкарыкчы1: Дыка солун тоолду тоолдап бердинер, четтитрдивис, Тоолчу ирейни удеп каалынар.

Сережа: Чаа,улаштыр-ла,улегер соске кандыгла-бис,улежиксеп олур-ла мен,чечен менде,чечек черде!

Арыг урезин озуучел, ак сеткил бузурээчел;

Кадарчыга даянгыыш херек, хаалгага сенчи херек;

Эки аът орук часпас,

Өдурек куш хөл часпас.

Будуктуг ыяшка куш чыглыр,

Буянныг өгге чон чыглыр.

Ада тоогузу – алдын,

Ие тоогузу – монгун.

Тараадан халбактананган – тодуг,

Малдан халбактанган – каас.

Эртежи кижи

Эзерлиг аътка таваржыр.

Балды чокта ыяш берге,

Башкы чокта эртем берге.

Таңды кежии – тараа төкпе.

Черниң каазы – чечек чулба.

Ыштыг-даа бол өг эки,

Ырак-даа бол эжи эки.

Ак чем хоолулуг,

Ава сөзү үнелиг.

Үнүш өңүн үер үрээр,

Нүгүл сөс эп үрээр.

Арт кырынга чажыың чаш,

Арат чонуңга күжүң киир.

Агы чечээ – ажыг,

Артык сөс – анчыг.

Арт кырынга чажыын чаш,

Арат чонунга күжүн киир.

Адалыг оол томаанныг,

Иелиг кыс шевер.

Дуӊмалыг кижи дыш,

Угбалыг кижи ус.

Сеткил чаражы-эп,

Чечек чаражы – шеӊне.

Черни час оттурар,

Сеткилди эжи оттурар.

Сагышты ыры-биле ажыдар,

Чаяанны ажыл-биле ажыдар.

Хойлуг кижи каас,

Инектиг кижи тодуг.

Тараадан халбактанган – тодуг,

Малдан халбактанган – каас.

Үер суунда балык-ла чок,

Үлегер сөсте меге-ле чок.

Тайга чернин чечээ чараш

Дангынанын будужу чараш

Уран кыстын оеэ чараш, ус дарганнын эди чараш

Чаш малдын оюну чараш,чаш уругнун чаны чараш

Бады-Доржу:                    Тывызыкка, улегер соске

Дурген чугаа, тывызыкка

Алдырбас-даа, уттурбас-даа

Аажок чечен толдер-дир бис

Арбай-хоорлап ырлаптар бис бе?

Айлуна:                        Ыры бажы каткан эвес

                                      Ыргай бажы катты-ла ыйнаан

                                      Ыргай бажы катса-даа-ла

                                      Ылап уннер харын чараш

                                           (ырылар,кожамыктар)

Найдан:                                Эргим оннук

Эргинимни оюп эртпейн

Кидис оомге

Хире-хире кирип каап чор

Шайлап ора

Сагыш хандыр хоорежиили

Херек болза

Херии черже аъттангай бис!

Туннел:   Чолукшужуп, ойнап хоглеп

                  Чонувустун Шагаа байыр-найырынга

                  Сеткил сергек,омак-хоглуг кириштивис

                  Сагыш-сеткил ак сут дег арыг болзун!

Ажыглаан литературалар:

1. Тыва номчулга ному.Л.Х.Ооржак
2. Тыва уруглар ясли-садтарынга чугаа сайзырадылгазынын программазы.