Кружковая работа "О5о5о олонхо аартыгын арыйыы"
материал

«О5о5о олонхо аартыгын арыйыы» куруьуок бырагыраамата

БЫЬААРЫЫ СУРУК

Үөрэхтээһин дьайымала бөлөххө нэдиэлэҕэ биирдэ 20-25 мүнүүтэ, ыйга 4-тэ ыытыллыа.

         Олонхо – норуот тылынан уус – уран айымньытын саамай улахан керунэ, норуот уйэлэр тухары сайыннаран, чочуйан биhиги кэммитигэр диэри а5албыт баайа – дуола, бутун оло5о уонна историята. Манна саха сиэрэ – майгыта, ейе санаата, ба5ата – дьулуура барыта кестер.

         О5о уонна олонхо. Саха о5ото кыра эрдэ5иттэн тереебут буоруттан силистэнэн – мутуктанан иитиллиннэ5инэ, норуотун тылын бар5а баайын, утуе угэстэрин этигэр – хааныгар инэриннэ5инэ, саха омук быьыытынан чэчирии сайдар. Ханнык ба5арар омук уѳскээбит олорбут оло5ун кэпсиир, сырдатар уостан-уоска бэриллэн, аныгы ыччакка тиийэн кэлбит уостубат-ѳспѳт айымньылаах буолар. Саха омуга уѳскээбит дойдутун тыынын, дьонун ѳйун-санаатын, оло5ун дьаhа5ын кэрэhэлиир суду айымньытынан олонхо буолар.

        Билиӊӊи кэмӊэ оҕону сиэр-майгы өттүнэн иитиигэ улахан суолта бэриллэр. Саха оҕото омук үгэһин, сиэрин-туомун этигэр-хааныгар кыра эрдэҕиттэн иӊэрэн улааттаҕына, үрдүк култууралаах, сиэрдээх - майгылаах, олохтоох өйдөөх-санаалаах киһи буолар кыахтаах. Олонхо Аан дойду култууратыгар бастыӊ шедевр быһыытынан билиннэ, үрдүктүк сыаналанна. Олох ыараабыт, сиэр – майгы сатарыйбыт кэмигэр духуобунай баайбыт тумуллубут айымньытыгар, олонхо5о интириэспит кууhурдэ.

Ол иһин биһиги иннибитигэр оҕо олох кыра сааһыттан олоӊхо тылын - өһун, ырыатын тойугун истэ үөрэннэҕинэ, оҕо кутугар-сүрүгэр истибит дорҕооно, саӊата-иӊэтэ иӊэрэр наадалаах. Ол сиэринэн улааттаҕына олоӊхону истэр, ырытар, толкуйдуур дьоҕурданар. Саха о5ото айыл5аттан талааннаах. Ону сепке арыйан, ылынар, утуктэр кэмин муччу туппакка сайдар эйгэтин олохтуохха наада.

Cыала: Оҕолорго олоҥхону үөрэтэн сахалыы дорҕооннору чуолкайдык саҥарарга, тылларын саппааһын байытан ойуулаан-дьүһүннээн көрүүлэрин, өйгө тутар дьоҕурдарын сайыннарыы.

Cоруга:

1.Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго олоӊхо туһунан өйдөбүлү иӊэрии.

2.Оҕо олоӊхону сэӊээрэн истэр, өйдүүр буоларын ситиһии.

3.Тереппуту кытта ыкса сибээстээхтик улэлээьин.

О5о5о норуот кутун – сурун инирэргэ, иитэргэ араас туьумэ5и туьанан уерэтиэххэ соп.

        1. туьумэх «Остуоруйа». Хас биирдии о5о кыра эрдэ5иттэн остуоруйа истэн улаатыахтаах. Ол онно олук буолар тереппут. Тереппут араас дьэрэкээн ойуулаах остуоруйалары тэннэ керен, кэпсэтэн о5о сайдыытыгар тирэх ууруохтаах. О5о остуоруйа истэ уерэннэ5инэ тыла - еhе, онорон керер, толкуйдуур дьо5ура сайдар. Ол курдук о5о уруну- хараны, утуену – мекуну араарарыгар, хорсун, куустээх, тулуурдаах буоларыгар уерэтэр. Остуоруйа аа5ааччы уус – ураннык, куолаhын уларытан, артыыстаан кэпсиэхтээх. Биир тыынынан, биир тиэмпэнэн аахтахха о5о интириэhэ сутэр. Сыыйа ииттээччи остуоруйаттан олонхо5о кеhен, кылгас быhа тардыылартан аа5ан са5алыыр.

        2. туьумэх «Оонньуу». Оонньуу о5о билиитин – керуутун кэнэтэргэ, билэр – керер ба5атын, тылын – еhун сайыннарарга кеме буолар. Оонньуу кэмигэр о5о бодоруhар уонна айар сатабылларын сайыннарар кыахтаах. Ол курдук  олонхону, о5о сааhын керен, араас оонньуу ненуе оонньотуохха сеп. Холобура, «Остуол оонньуута», «Хамсаныылаах оонньуу», «Оруоллаах оонньуу», «Куукула тыйаатыр» уо.д.а

        3.туьумэх «Уруhуй». О5ону уруhуйга уhуйуу  бодороhуу биир сурун керунэ буолар. Ол курдук мнемотехника кеметун туhунан олонхо ис хоhоонун  уруhуй бэлиэлэри уруhуйдаан о5олорго олонхону эмиэ уерэтиэххэ сеп. О5о уруhуй - бэлиэ ненуе олонхону тургэнник ылынар, кэпсии уерэнэр. Онтон сыыйа о5олорго бэйэлэригэр уруhуйдатыахха сеп. Уксун о5о дьиэ5э, уhуйаанна уруhуйдуу олорон санара – санара, кэпсии – кэпсии уруhуйдуурун собулуур. Онуоха улахан киьи буойбакка – хаайбакка ис – хоьоонун арыйарга кемелhуехтээх.

       4.туьумэх «Ырыа, тыас - уус». Олонхо ырыата – тойуга, тыаhа – ууhа суох буолбат. Саамай кэрэтэ ырыатыгар, тойугар буолар. О5о ылла да сатаан ыллаан туойан барбат. Онуоха о5о5о олонхо хас биирдии дьоруойдарын, кыылларын - кетердерун  матыыптарын иьитиннэрэн, оччого эрэ о5о ылынан, сепке тэтимин батыhан, оруолугар киириэн сеп.

       5.туьумэх «Биирдиилээн, беле5унэн». О5о уус уран тылы-ѳhу билэригэр бэйэтин сааhыгар сѳптѳѳх тойугу, олонхону уѳрэтии.

Куруьуок иитээр – уерэтэр соруктара:

• Олонхо ис хоьоонун билиьиннэрэн, ырытан, о5о олонхо уобарастарын, быьылааннарын ейугэр онорон керер дьо5урун сайыннарыы;
• Олонхону толоруу, толорорго уерэнии киьиттэн ей – сурэх угус улэтин, элбэх дьарыгы, бол5омтолоох буолууну ирдиирин итэ5этии уонна ити еруттэри сайыннарарга дьулуьуу;
• О5олору сиэрдээх быьыыга- майгыга, ѳйгѳ-санаа5а иитии, ѳбугэлэрбит угэстэрин, итэ5эллэрин, тѳрут культуураны о5о5о ѳбугэлэрбит оонньууларын нѳнуѳ тириэрдии- уѳрэтии. О5о бэйэтин кыа5ар эрэли уескэтии, дьон – сэргэ ортотугар толлубакка санарда, кэпсииргэ уерэтии.

Олонхону кыра сааhыттан билсэн, этигэр хааныгар инэринэн, ылынан улааппыт о5о:

1. Ѳйдѳѳн истэр дьо5ура сайдар
2. Олонхо тылыгар-ѳhугэр интириэhэ уhуктар.
3. Тѳрѳѳбут норуотун былыргы оло5ун-дьаhа5ын кытта билсэр
4. Ыраа5ы толкуйдуур ыраналыыр буолар, ойуулаан-дьуhуннээн, уобарастаан кѳруутэ сайдар
5. Тулалыыр айыл5атын, эйгэтин убаастыыр, учугэй-куhа5ан ѳруттэри араарар, тѳрѳѳбут норуотунан киэн туттар буола улаатар
6. Айыы сыралын инэринэн, сахалыы сиэрдээх киhи кэрэмэhэ буолар кыахтанар.

Куруьуок улэтин былаана

Туттуллубут литература:

1. И.И. Каратаев. Оҕону чуолкайдык саҥарарга үөрэтии уонна грамотаҕа үөрэнэргэ

бэлэмнээhин – Дьокуускай.

2. Е.П. Чехордуна , Е.П. Иванова . Олоҥхо эйгэтэ – Дьокуускай, 2005 с.

3. СР төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр института. Оҕо уонна олонхо – Дьокуускай,

2006 с.

4. Е.П. Чехордуна, Мин дойдум – олоҥхо дойдута – Дьокуускай, 2006 с.

5. С.С Васильев, Саха суруйааччылара оҕолорго –Дьокуускай «Бичик», 200һ с.

6. .«Тойукка, оһуохайга оҕону үөрэтии», Дьарылы-Саввинов Н.И Дьокуускай,2001г.

7.Д.Г.Ефимова, С.С.Ю «Олонхо педагогигатын оҕо садыгар олохтооһун»«Бичик»

Дьокуускай 2013с.

8. М.А.Черосов «Олонхо-норуот баайа» Дь. 2009с.

9. Е.П. Чехордуна, А.С.Ефимова,Т.В.Старостина «Олонхо; эти-сиини эрчийии»

10.Л.П.Лепчикова, Х.К.Татаринова, Г.Н.Иванова «Саха фольклора оскуола иннинээҕи

саастаах оҕолорго» Дь.1993

11. Региональная программа «Тосхол» под ред. Харитоновой М.Н., Ефимовой

Д.Г.СеменоваС.С .г. Якутск, 2014г

12. А.Е. Захарова, У.М. Флегонтова, З.Г. Сысолятина «Олонхону толорууга уьуйуу» оскуола иннинээ5и саастаах о5ону уерэтии. 2019г

13. Д.Г. Ефимова, В.В. Аммосова «Олонхо о5о уруьуйугар». 2007г.

14. В.Ю. Андросова, Н.П. Александрова «Олонхо в ирговой деятельности детей», 2013г