Тоолчургу тыва могелер
статья

Арзылан моге.

   Шаанда хемчиктин Алдыы-Ишкинге Седен дээр моге кижи чурттап чораан. Ол Тыванын наадымнарынга каш-даа катап ужуурлежип, шуглуп келген дээр. Хемчик бажынга болган бир улуг Наадымга шуулгеш, Арзылан деп шола ат-биле шаннаткан. Оон бээр чон аразынга  Арзылан-Седен деп аттыг апарган. Седен могени чон чоорту  адын адавайн Арзылан-Моге дээр апарган.

   Арзылан-Моге амыдыралы ортумак чораан болгаш бола аннаар, оон – биле ажы-толун ашкарып чемгерер турган. Оон ургулчу аннаар черлери Хан-Дээр  сыннары.  Бир-ле кузун Арзылан – Седен бодунун  бажазын  эдертип  алгаш,   чоок  кавынын  анчылары – биле  кады  дииннеп  чорупкан   Хунзедир  аннааш, кежээликтей одаанга чедип  келирге,  бажазы – даа, кады чораан  анчылары – даа келбээн болган.  Шала  кежээликтей  уурук – сууруктап анчылар   четкилеп келген. Бажазы сураг,   хондур манаан.  Эртен эрте чер чырып  кээрге – ле  Арзылан моге бажазынын барган уунче, оон изин истеп чеде  бээрге,  бажазы  улуг  пош  адаанда уе – човуур чыткан. Бажазынын аткан диини пош бажынга  ызырны  бээрге, ону  дужуруп алыр дээш, пошче  уне  бергеш,  оон андарылгаш,  адаанда  

доора  чудук  кырынга  кээп  душкеш, ооргазын сый душкен б олган. Мун-не  дириг  болган.

      Арзылан – Седен  чуну  -даа  канчаар  аайын  тыппайн,  боданып олургаш, ишти хос  пош  тыпкаш,  ону  кижи  турту  хире  денней  кескеш,  иштин хюглап  чымчактааш,  бажазын эптии кончуг иштинге  суккаш,  быжыглап  шарааш,  чуктепкеш  чоррупкан.

     Одагга эккелгеш, боттарынын мунуп чораан  аъттарынга  чуу – хоозун  дергилээш,  кады чораан анчыларга  четтирип  чорудупкан.  Ооргазы  сынык  бажазын чуктээн  моге шыргай эзимнерни  эртип,  Улуг – Урунун кадыр - берт дагларын  арттарын ажып,  шапкын  хемнерни кежип чорааш, Алдыы – Ишкинге  кирип  келген. Бажазын  чуктеп  алгаш,  чадаг кылаштап  келген  черинге  аъттыг  кижи  безин  уш – дорт  хонук чоруур  берге,  берт  чер болган. Амыдырал  дээш,  чоок  улузу  дээш,  ол  хире  кызымак  чораан  моге-дир.  Кижинин  могези  чугле  хурешке  эвес,  амыдыралга  таваржып  кээр  берге  байдалдарда – даа,  ажыл-ишке –даа  коступ  келир  деп  улуг  улус   анаа  эвес  чугаалап  чоруур-дур  ийин.

Калчаа-Сарыг Моге.

   Моге  Калчаа – Сарыг  ядыы - туремик  хирезинде,  кажан – даа оор  кылып  чорбаан.  Бир-ле  катап  амыдыралынга  мындыг  таварылга  болган  дээр.

      Калчаа-Сарыгнын кара  оо  хемнин  мурнуу талазынга ,  бай кожазынын  ак  оргээзи  сонгу  талазынга  турган.  Кожазы  бай Калчаа – Сарыгны  ядыы  деп  дорамчылап,  базымчактаар,  бодун  кооргеттинип  байыыргаары – даа  кончуг  болган.

     Бир-ле  катап,  кускээр  апарганда,  бай  кончуг  шыырак,  ооргазынга  хаттан  оске  чуве  дегзип  чорбаан  эмдик  аътты  мундуруп  оореттирер  дээш,  каш  хонук  чалчалары –биле  кара  хинчээн  коруп  тургаш,  арай  боорда  тудуп  чуларлааш,  ийи  каът  кижен – биле  киженнээш,  баглаажынга  ийи хондур  баглаан.

    Эртенинде туруп  келгеш  коорге,  баглаажында  аъды  чок  болган.  Дуне  хар  база  чаапкан  болган. Баглааш  чанында  бир-ле  кижинин  изи  бар,  аът  изи – даа чок. Бай дораан-на  харда  исти  истеп  чоруп  кээрге ,  Калчаа-Сарыгнын  оонге дорт  келген.

Даштын  баглаашта  эмдик  аъды  бо  турар  болган. Бай  Калчаа-Сарыгнын  оонге  кикрп  келгеш:

- Чаа  дунмам  Калчаа – Сарыг,  моон сонгаар эптиг  найыралдыг  чурттап  чоруулу  -  деп  чугааланган-даа  болза,  иштинде  кончуттунуп,  ажынган – даа чувен  иргин.  Эмдик Аътты Калчаа-Сарыгнын канчаар  чуктепкенин  чоок  кавынын  чону  магадаан  дээр.  Бай – даа:  «Бо – даа болбаан  кижи  -дир,  моон – биле  мезилдежир  болза  кара бажын  чидирип  болур-дур»  дээш, каш хонганда,  чурттап  турар  черин  ара  каггаш,  мал – маганын  суруп  алгаш,  оскээр  кожуп  олчаан  чоруй  барган  дээр.

Тоолчургу тыва могелер