Музыкаль мираҫҡа ҡушылыу аша мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы рухи-әхлаҡи тәрбиәләү
консультация

"Музыкаль мираҫҡа ҡушылыу аша мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы Рухи – әхлаҡи тәрбиәләү"

Рухи-әхлаҡи белем рухи-әхлаҡи кешене тәрбиәләү.

Мәғариф системаһында педагогтар һәм тәрбиәләнеүселәрҙең үҙ-ара эш итеүенең маҡсатлы процесы, ул гармониялы шәхесте формалаштырыуға, уның ҡиммәт-мәғәнә өлкәһен үҫтереүгә, уға рухи-әхлаҡи һәм төп милли ҡиммәттәрҙе еткереү аша йүнәлтелгән.  "Рухи-әхлаҡи ҡиммәттәр" тип кешеләрҙең бер-береһенә, ғаиләгә һәм йәмғиәткә мөнәсәбәттәрендә яҡшылыҡ һәм яуызлыҡ, ялған һәм хәҡиҡәт критерийҙарына нигеҙләнгән принциптар һәм нормалар аңлатыла.

Рухи өлөшө

«Рухилыҡ» төшөнсәһенең берҙәм аңлатмаһы юҡ һәм төрлө аҡыл эйәләре уны төрлөсә билдәләй.

Рухи-әхлаҡи тәрбиәгә ҡарата түбәндәге юғары рухи ҡиммәттәрҙе айыралар:

шәхси-шәхси (кеше тормошо, бала хоҡуҡтары, намыҫ, дәрәжә);

ғаилә (ата-әсә йорто, ата-әсә, ғаилә ҡоролошо, ғаилә шәжәрәһе, уның йолалары);

милли (йәшәү рәүеше, тәртип, аралашыу; Тыуған ил, илдең изге урындары, милли геральдика, туған тел, тыуған ер, халыҡ мәҙәниәте, милләт берҙәмлеге);

дөйөм кешелек (биосфера кеше йәшәү мөхите булараҡ, экологик мәҙәниәт, донъя фәне һәм мәҙәниәте, ерҙәге донъя һәм башҡалар).

Тәрбиә объекттары

Ғалим В. И. Павлов һүҙҙәренсә, шәхесте рухи-әхлаҡи тәрбиәләү уның формалашыуына йүнәлтелгән:

әхлаҡи тойғолар выждан, бурыс, иман, яуаплылыҡ, гражданлыҡ, патриотизм;

әхлаҡи ҡиәфәте сабырлыҡ, мәрхәмәтлек, баҫалҡылыҡ, үпкәләмәүсәнлек;

әхлаҡи позиция яҡшылыҡ менән яуызлыҡты айыра белеү, фиҙаҡәр мөхәббәт күрһәтеү, тормош һынауҙарын еңеп сығырға әҙерлек;

әхлаҡи тәртип кешеләргә һәм Ватанға хеҙмәт итергә әҙерлек, рухи аҡыллылыҡ, тыңлаусанлыҡ, изге ихтыяр күрһәтеү.

Рухи-әхлаҡи тәрбиә нигеҙҙәре

Балала тәрбиә биреү һәм әхлаҡ үҫешенә нисек ярҙам итергә?Әсәй, атай, өләсәй һәм олатайҙарҙың шәхси өлгөһө мөһим әһәмиәткә эйә. Әммә бәләкәй кеше тирә — яҡ донъя-телевидение, интернет, балалар баҡсаһынан дуҫтар һәм тәрбиәселәр, мәктәп уҡытыусылары йоғонтоһонда ла. Ата-әсәләргә баланың аралашыу даирәһен һәм уның аҡылын биләгән бөтә нәмәне иғтибар менән күҙәтергә кәрәк.

Бала уҡыған китаптар, ул ҡараған фильмдар, ул уйнаған уйындар, ул тыңлаған музыка уның эске торошона һәм әхлаҡ тураһында күҙаллауына йоғонто яһай.

Мәҫәлән, ҡыҙға ярым шәрә, вульгар кейенгән, йөҙҙәре һәм сәстәре йәшел төҫтә булған ҡыҙҙар һүрәтләнгән буяу һатып алалар. Ҡыҙҙар иң күҙ алдына ла килтереп булмай торған позда һүрәтләнгән. Ҡыҙ быны норма итеп ҡабул итә, уның ҡатын-ҡыҙ матурлығы эталоны тап шулай күренә тигән ҡарашы барлыҡҡа килә, тап ошондай позда дуҫтар менән һөйләшеү ҡабул ителгән. Әсәйем бер нисә сәғәттән һуң был дөрөҫ түгеллеген иҫбатлай ала.

Әммә ҡыҙы образды теркәгән, шундай «матурҙар» менән популяр мультсериал күргән һәм уны бер нәмә лә ышандыра алмаясаҡ. Сөнки балалар баҡсаһындағы дуҫым кисә йәнһүрәттәге ҡыҙ кеүек ҡурсаҡ менән килде. Тимәк, әсәйем тормоштан артта ҡалған, ә был ҡурсаҡ ысынлап та эталон. Бер һығымта: рухи-әхлаҡи тәрбиәлә иғтибар итмәгән ваҡ-төйәк нәмәләр юҡ. Ун өс йәшендә улының йәки ҡыҙының аңын яңынан яҙырға һуң була. Баланы «моданан» тыумыштан һаҡларға кәрәк.

Рухи-әхлаҡи тәрбиә, был оҙайлы процесс, ул һәр ҡатнашыусының эске үҙгәрешен күҙ уңында тота, әммә уның һөҙөмтәһе хәҙер, мәктәпкәсә бала сағында түгел, ә күпкә һуңыраҡ сағылыш таба ала.

Әлеге ваҡытта рухи-әхлаҡи тәрбиә биреү проблемаһына ҙур иғтибар бүленә. Был федераль дәүләт мәктәпкәсә белем биреү стандартында ла һыҙыҡ өҫтөнә алына, унда мөһим принциптар араһында рухи-әхлаҡи нигеҙҙә мәктәпкәсә белем биреү ойошмаһында белем биреү процесын төҙөү принцибы билдәләнә һәм мәктәпкәсә йәштәгеләрҙә үҙ еренә һәм Ватанға, туған телгә, үҙ халҡына, уның мәҙәниәтенә һәм халыҡ традицияларына һөйөү тәрбиәләү кәрәклеге билдәләнә.

Рухи-әхлаҡи тәрбиәнең төп маҡсаты-баланың рухи-әхлаҡи шәхесен тәрбиәләү, уның халыҡ традицияларына, православие мәҙәниәте традицияларына нигеҙләнгән әхлаҡи рухи тәжрибә туплауына булышлыҡ итеү.

Баланы рухи - әхлаҡи тәрбиәләүҙә музыканың роле ҙур, сөнки музыка аҡылды ғына үҫтермәй, ул тойғоларҙы үҫтерә һәм камиллаштыра, һәм музыкаль етәксенең бурысы - сәнғәт саралары менән баланың интеллектын ғына түгел, ә йәнен дә фекерләргә, тойорға, теләктәшлек итергә, үҫтерергә өйрәтеү.

Уны музыка донъяһында ориентирлашырға өйрәтергә, тәм тәрбиәләргә кәрәк. Юғары рухи ҡиммәттәр менән таныштырыу, донъяны танып белергә һәм музыка сәнғәте менән аралашыуҙа үҙен һәм донъялағы үҙ урынын аңларға өйрәтеү.

Әгәр уҡытыу барышында беҙ кешене, йәғни уның тәнен, мейеһен һәм йәнен тәрбиәләмәһәк, беҙ үҫтергән һәм өйрәткән кешеләргә ҡарата үҙ бурысыбыҙҙы үтәй алмаясаҡбыҙ.

Балаларҙы донъя сәнғәтенең шедеврҙарына йәлеп итеп, уларҙы бөйөк композиторҙар П.Чайковский, (времена года), м. Һәм Глинка, (Жаворонок) Д. Кабалевский, (Клоуны) Римский-Корсаков (Снегурочка) һәм башҡаларҙың әҫәрҙәре менән таныштырып, беҙ баланың тойғоларына, кәйефенә, баланың рухи, эске донъяһына уның эмоциялары һәм кисерештәренә йоғонто яһайбыҙ.

Музыкаль тәрбиә баланың шәхесен формалаштырыу сараларының береһе булып тора. Бала классик һәм халыҡ музыкаһы менән иртәрәк таныша алһа, уның дөйөм рухи-әхлаҡи үҫеше уңышлыраҡ була.

Сөнки бала сағында юғалтҡан нәмәләр үҫмер йылдарында һәм бигерәк тә өлкән йәштә бер ҡасан да кире ҡайтарылмай.

Бала саҡтағы матурлыҡҡа һиҙгерлек, һиҙгерлек шәхес үҫешенең һуңғы осорҙарына ҡарағанда күпкә тәрәнерәк.

Балалар балалар баҡсаһында музыка сәнғәте менән иртә йәштән үк аралаша: бала шаяртыуҙарҙы, бишек, халыҡ өҫтәмәләрен тыңлай һәм йырлай, тәрбиәсегә оҡшатып, тауыш инструменттарында: погремушка, барабан, ҡыңғырауҙарҙа тауыш сығара.

Тап мәктәпкәсә йәштә әхлаҡ һәләттәре формалаша: «яҡшы» һәм «насар» нимә ул, «матур» ға ихтыяж тәрбиәләү, ул баланың рухи тормошоноң бөтә ҡоролошон, коллективтағы үҙ-ара мөнәсәбәттәрен билдәләй. «Матурлыҡҡа " ихтыяж әхлаҡи матурлыҡты раҫлай, бөтә әҙәпһеҙлеккә, яланғаслыҡҡа ҡарата килешмәүсәнлек тыуҙыра. "Ҡулдарына скрипка тотоп, кеше "насар" ҡылырға һәләтле түгел", - тип яҙа боронғо аҡыл.

Музыка сәнғәте саралары менән әхлаҡи тәрбиә биреү балаларҙы музыкаға теләктәшлек итергә өйрәтеү,башҡаларҙың шатлыҡтарын кисереү, башҡаларҙың ауыртыуын тойоу, тормошҡа үҙ мөнәсәбәтен дөйөм кешелек рухи ҡиммәттәре нигеҙендә тәрбиәләү.

Мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы рухи-әхлаҡи тәрбиәләү буйынса бурыстарҙы тормошҡа ашырыу өсөн комплекслы ҡараш кәрәк, ул беҙҙең балалар баҡсаһында дәрестәрҙә, уйында, йөрөүҙә, байрамдарҙа һәм күңел асыуҙарҙа тормошҡа ашырыла.

Музыкаль эшмәкәрлек бөтә белем биреү өлкәләренә ҡағыла, ә музыка дәрестәре структураһы музыка сәнғәтен күп яҡлы ҡабул итеүгә булышлыҡ итә.

Музыкаль эшмәкәрлектең бөтә төрҙәре лә (музыкаль - ритмик хәрәкәттәр, тыңлау, йырлау, балалар музыка ҡоралдарында уйнау, музыкаль хәрәкәтсән уйындар, театрлаштырыу) балаға музыка донъяһына тулыһынса ҡағылырға мөмкинлек бирә, әммә төп төрө-музыка тыңлау.

Музыка тойоу, фекерләү, дөйөмләштереү, уйланыу, күҙ алдына килтереү һәләтен үҫтерә. Музыка баланы бөтә ерҙә лә уратып ала, шуға күрә ул уның физиологик һәм психик тәьҫирен кисерә. Музыкаль әҫәрҙәрҙе күп тапҡыр ҡабул итеү балаға музыкаль образдарҙа сағылған мөһим тойғоларҙы һәм кәйефте асыҡларға ярҙам итә.

Рәсәйҙә рухи-әхлаҡи тәрбиә традицион рәүештә православие мәҙәниәте, фольклоры нигеҙендә кешенең формалашыуына булышлыҡ итә . Халыҡ йырҙарын, әкиәт ,былина нигеҙенә һалынған бөйөк рус, шулай уҡ татар һәм башҡорт композиторҙарының халыҡ музыкаһын һәм әҫәрҙәрен тыңлап, балалар быуындарҙың ҡиммәтле мәҙәни тәжрибәһен үҙләштерә, халыҡ көйөн, ябай халыҡтың кисерештәрен, тыуған тәбиғәттең матурлығын данлауҙы аңлай һәм үҙләштерә. Балалар менән бындай шөғөлдәрҙең маҡсаты (халыҡ музыкаһы) фольклор өлгөләре менән таныштырыу ғына түгел, ә яҡындарына һөйөү, тауыш, жест-ишара, хәрәкәт ярҙамында үҙ хистәрен белдереү һәләтен тәрбиәләү.

Халыҡ музыкаһы аша балалар рус(татар,башҡорт) халҡының тормошо һәм көнкүреше, халыҡ музыкаль ижады өлгөләре менән таныша.

Хәҙерге ваҡытта халыҡ музыкаһы, әкиәттәр, халыҡ оркестры тауыштары аудио һәм видео яҙмалары бар. Шулай итеп, халыҡ музыкаһы, халыҡ инструменттары оркестры, халыҡ хоры төшөнсәләре бирелә.

Мәктәпкәсә йәштәге балаларҙың төп һәм иң яратҡан эшмәкәрлеге –уйын. Ул сабыйҙарға ҙур шатлыҡ килтерә. Музыкаль уйындар, музыкаль эшмәкәрлектең бер төрө булараҡ, шулай уҡ баланың рухи сифаттарын формалаштыра һәм үҫтерә.

Балалар менән эшләүҙә халыҡ уйындарын ҡулланыу балаларға рус (татар,башҡорт)халҡының үҙенсәлеген, уның ғөрөф-ғәҙәттәре колоритын, тел үҙенсәлеген еткерергә, халыҡ мәҙәниәтенә, уның традицияларына ҡыҙыҡһыныу уятырға мөмкинлек бирә.

Уйындарҙа халыҡтың көндәлек тормошо сағыла: ата-бабаларыбыҙ нисек йәшәгән, нисек тәрбиәләнгән, нимә менән шөғөлләнгән.

Балаларға әкиәттәрҙән төрлө персонаждар килә, улар Менән Оҡшатыу уйындары Уйнайҙар Петя - петушок, Вышел курочка гулять; хороводные Заинька, Мы на луг ходили, Курай, Разноцветные платочки, Положи платочек, Тубэтэй; уйын-күңел асыуҙар Бабка – ежка; өлкән һәм әҙерлек төркөмдәре балалары өсөн, мәҫәлән халыҡ уйындары, мәҫәлән: йозек салыш, медный пень, ак тирэк, землюшка-чернозем, баня, юрта, Ак Каен Һәм Башҡалар.

Йырлау музыкаль эшмәкәрлектең төп төрҙәренең береһе булып тора. Йыр жанры баланың эмоциональ ярҙамсыл булыуына, уның халыҡ, классик һәм заманса йырҙарҙы яңғыҙ, ансамбль һәм хор башҡарыуында ижади үҙ-үҙен сағылдырыуына булышлыҡ итә.

Йыр уларҙы рухи тормошҡа индерә, уйҙарына сағыу, эмоциональ төҫ бирә. Ул изгелеккә, дуҫлыҡҡа, өлкәндәрҙе хөрмәт итеүгә, тәбиғәткә, Тыуған Илгә, үҙ ҡалаһына, балалар баҡсаһына һөйөүгә өйрәтә. Музыка дәрестәрендә вокаль һәм инструменталь музыка яңғырай, уны сағыу, художестволы һүҙ менән бәйләп, мин балаларға әҫәрҙең әхлаҡи идеяһын аңларға ярҙам итәм. Ошоноң арҡаһында балалар алдында көйҙә кәүҙәләндерелгән һәм туранан-тура кисергән тойғолар барлыҡҡа килә: дуҫлыҡ һәм иптәштәрлек ҡиммәте, үҙ-ара ярҙам, башҡа кешегә ҡарата һиҙгерлек сағылышы. Сөнки беҙ башҡарыу сифаттарын үҫтерергә генә тейеш түгел. Беҙ бөтә балаларҙың да музыканы яратыуын, бөтәһе өсөн дә рухи ихтыяж булыуын теләйбеҙ.

Йыр ғына халыҡтың күңел матурлығын аса ала. Туған йырҙың көйө һәм һүҙе - ул бала алдында халыҡ идеалдарын асыусы ҡеүәтле тәрбиәүи көс. Бындай кешелек сифаты бар-тәбиғәттең нескәлеге, эмоциональлеге. Ул тирә-яҡ донъяның кисерештәр кисереү һәләтен көсәйтеүендә сағыла. Нескә, эмоциональ тәбиғәтле кеше башҡа кешенең ҡайғыһын, ғазаптарын, бәхетһеҙлеген онота алмай; выждан уны ярҙамға килергә мәжбүр итә. Был сифатты музыка һәм йыр тәрбиәләй. Әхлаҡи һәм эстетик яҡтан тәрбиәле кешегә хас булған тәбиғәттең эмоциональлеге йөрәктең яҡшы һүҙгә, өгөт-нәсихәткә, кәңәштәргә, өгөт-нәсихәткә бирелеүендә сағыла. Һүҙ йәшәргә өйрәтеү, балаларҙың изгелеккә ынтылыуы, бының өсөн бәләкәй йөрәктең нескәлеген, эмоциональ һиҙгерлеген тәрбиәләү зарур.

Музыкаль-ритмик хәрәкәттәр шулай уҡ баланың рухи-әхлаҡи үҫешендә мөһим состав булып тора. Был йәһәттән халыҡ бейеүе көнкүреште, төп шөғөлдәрҙе, рухи тормошто, традицияларҙы, кешеләрҙең тормошонда барған ваҡиғаларҙы күрһәткән ҡиммәтле хазинаға әйләнә. Рус халыҡ бейеүҙәренән балалар рус холҡон, ғөрөф-ғәҙәттәрен, азатлыҡ һәм ижад рухын ала.

Халыҡ бейеүҙәре башлыса жест-ишараларға һәм хәрәкәттәргә ҡоролған, улар көнкүрештә бер-береһенә ҡарата дуҫлыҡ, асыҡ мөнәсәбәт сағылдыра, һәм дөйөм алғанда уларительныеғай, шатлыҡлы эмоцияларҙы ҡабатлай. Бөтә бейеүҙәрҙә лә рус халыҡ бейеүенә хас дөйөм нәмә бар – ул хәрәкәт киңлеге, алыҫлыҡ, шатлыҡ, тыйнаҡлыҡ һәм ябайлыҡтың үҙ-үҙеңде хөрмәт итеү тойғоһо менән берләшеүе.

Бейеү үҙендә уңышлы художестволы һәм әхлаҡи тәрбиә өсөн ҙур байлыҡ йәшереп тора, ул сәнғәттең эмоциональ яғын ғына түгел, ә башҡарыусыға ла, тамашасыға ла шатлыҡ килтерә бейеү рухи көстәрҙе аса һәм үҫтерә, художестволы зауыҡ һәм матурлыҡҡа һөйөү тәрбиәләй.

Музыканы иғтибар менән тыңлап, хәрәкәттә үҙ хистәрен белдереү мөмкинлеге баланың үҙ хәрәкәттәрен контролдә тотоу һәм уларҙы гармониялыраҡ итеү һәләтенә ҙур йоғонто яһай. Музыка менән хәрәкәттең үҙ-ара бәйләнеше эмоциональ-рухи күперҙән конкрет-физик күпергә күсә. Был рухи һәм физик комбинация кешегә кәрәк.

Балаға тыуған иленең ул йәшәгән мөйөшөнә ҡарата үҙ хистәрен сағыу итеп белдерергә байрам һәм күңел асыу мөхите ярҙам итә. Уларҙы ойоштороп, беҙ бер үк ваҡытта балаларыбыҙҙа әхлаҡи һәм мәҙәни сифаттарҙы өйрәтәбеҙ һәм тәрбиәләйбеҙ: үҙ илебеҙгә, тыуған йортобоҙға, ғаиләбеҙгә, балалар баҡсаһына, тыуған ҡалабыҙға һөйөү. Балалар һәр ваҡыт баҡсала яңы йыл байрамын, уңыш байрамын, ҡышҡы күңел асыуҙарҙы, науруз байрамды көтә. Балаларҙы үҙ халҡының музыкаль мираҫына йәлеп итеп, уларҙа патриотизм тойғоһо тәрбиәләйбеҙ.

Балалар менән эшләгәндә балаларҙың әүҙем тыңлаусылар һәм тамашасылар ғына түгел, ә йыр, бейеү, хорвода, музыкаль уйындарҙы әүҙем башҡарыусылар булыуына өлгәшергә тырышам.

Музыканы ҡулланып, беҙ сабыйҙарҙың Белеүен теләйбеҙ: Тыуған Ил – ул уларҙы уратып алған бөтә нәмә, туғандары һәм яҡындары, улар тураһында хәстәрлек күреүселәр, тыуған тәбиғәт, туған телмәр, йырҙар һәм шиғырҙар, туған интонациялы бейеүҙәр музыкаһы - былар барыһы ла баланы ошоноң менән ғорурланырға һәм бөтә нәмәгә һаҡсыл ҡарарға өйрәтә. Балаларҙа тәбиғәткә, ҡоштарға, бөтә тереклеккә һөйөү тәрбиәләп, беҙ «ҡоштар Көнө», «сәскәләр Көнө», «Тәбиғәттең зарланыу китабы», «беҙ ҡулға эйәләштерелгәндәр өсөн яуаплыбыҙ», «тыуған Яҡ»кеүек күңел асыуҙар үткәрәбеҙ. "Тыуған төйәгең мәңгелеккә яратҡан, ҡайҙа тағы ла шундай табырһың! һәм башҡалар.

Бөтә халыҡ йырҙары, шулай уҡ мәктәпкәсә йәштәге балалар менән дәрестәрҙә ҡулланылған халыҡ көйҙәре ҙур художестволы ҡиммәткә һәм юғары танып белеү ҡиммәтенә эйә. Беҙ һәр ваҡыт байрам, тантана атмосфераһын булдырырға тырышабыҙ, һәр дәрестән балалар мөғжизә, сихыр көтә, тәрбиәләнеүселәр һиҙгер, сабыр, изге күңелле, теләктәшлек күрһәтергә һәләтле булып үҫһен өсөн.

Әммә баланы әхлаҡи яҡтан юғары рухи сифаттар менән тәрбиәләү ғаилә менән тығыҙ хеҙмәттәшлек итмәйенсә мөмкин түгел. Бында ата-әсәләр менән баланың тормошонда музыканың роле, уның әхлаҡи, психик һәм физик һаулығына йоғонтоһо тураһында аңлатыу эше мөһим. Был һәм башҡа мәсьәләләр буйынса мәғлүмәт ата-әсәләргә ата-әсәләр мөйөшөндә, балалар баҡсаһы сайтында тәҡдим ителә.

Беҙҙең балалар баҡсаһында рухи-әхлаҡи тәрбиәнең эҙмә-эҙлекле, системалы, яҡшы ойошторолған эше балаларҙың эстетик һәм интеллектуаль үҫешенә булышлыҡ итә, ижади һәм танып белеү әүҙемлеген үҫтерә, музыканы, сәнғәттең башҡа төрҙәрен аңлы рәүештә ҡабул итергә өйрәтә. Был балаларҙы шатлыҡ менән тултыра, изгелек, яҡтылыҡ, матурлыҡ донъяһын аса, уларҙы тирә-яҡ донъяны ижади үҙгәртергә өйрәтә.

Музыкаль мираҫҡа ҡушылып, бала матурлыҡ һәм әхлаҡ эталондарын өйрәнә, күп быуындарҙың ҡиммәтле рухи тәжрибәһенә сумған. Музыка сәнғәте-баланың аҡылына һәм йәненә йоғонто яһаусы бөйөк көс. "Музыка, ямғыр кеүек, тамсы-тамсы, йөрәккә үтеп инә һәм уны йәнләндерә». (Р. Роллана)

Музыка бөтә донъяны рухландыра, йәнде ҡанаттар менән тәьмин итә, фантазияның осоуына булышлыҡ итә; музыка бөтә булған нәмәгә тормош һәм күңел асыу бирә, кешене бәхетле итә... Уны бөтә матурлыҡтың һәм бөтә юғарылыҡтың кәүҙәләнеше тип атарға мөмкин. (Платон.)

Һөҙөмтәләр

Был бурыстарҙы үтәү һәм рухи-әхлаҡи тәрбиә маҡсаттарына өлгәшеү һөҙөмтәһендә балаға йәшәргә ярҙам иткән шәхси сифаттар барлыҡҡа килергә тейеш хәҙерге йәмғиәттә эшләй. Йәмғиәттең тулы хоҡуҡлы ағзаһы ихтыяр, маҡсатҡа ынтылыш, ныҡышмалылыҡ, үҙ-үҙеңде контролдә тотоу, үҙаллылыҡҡа эйә. Ул эшһөйәр, үҙенең ғәмәлдәрен, ниәттәрен, уйҙарын объектив баһалай, һәр төрлө ауыр шарттарҙы еңеп сыға һәм айыҡ ҡарарҙар ҡабул итә ала. Бындай кеше үҙенең бөтә эштәрендә выждан менән етәкселек итеү бурысын аңлай.