Ажы-тол кижизидери оюнчук эвес
статья на тему

Бистин уругларывыс келир уенин хамаатылары, ынчангаш уругларны эки аажы-чанга кижизидеринин дугайында айтырыг, бистин чуртувустун келир уезинин дугайында айтырыг болур. Уругларны кижизидери – улуг роль, ол ог-булеге хамааржыр. Ог-булеге уругнун баштайгы бодалдары болгаш билиглери тыптыр, аажы-чаны хевирлеттинер, чанчылы боттаныр. Бичии уруглар ог-булезинге мозу-шынарларынын баштайгы школазын эртер. Ог-буле айтырыынга, уруг-дарыг кижизидилгезинге ада-иенин салдарынын дугайында хой-ле номнар, статьялар, эртем ажылдары бижитинген. Уруг-дарыынын эки азы багай аажы-чанныг болуп хевирлеттинеринге ада-иенин улегер-чижээ, уругларынга хамаарылгазы кончуг улуг рольду ойнап турар.

Улуг улустун шын эвес аажы-чаны, аксынга таварышкан багай состу соглептери, уш-баш чок баштактанчыры бичии уругларга эки эвес салдарлыг. Ог-булеге бот-боттарын хундулежири, куш-ажылга сундулуу, сагыш-човангыры, дузалажыры эргежок чугула. Ындыг ог-булеге оскен оол азы уруг ада-иезинин ажылгырын, бот-боттарын хундулежирин, кижилерге хамаарылгазын шингээдип алыр.

Ада-ие бир-ле дугаарында уруг-дарыындан дыннангыр болурун негээр. Дыннангыр-ла болза экизи ол деп бодаар, ынчалза-даа олар чазып турар. Бичиизинден тура дужааган аянныг чугааны эдерип, дыннангыр болуп озуп кээр –даа болза, алызы барып кошкак, кортук кижилер олардан унер. Аажок дыннангыр, чопшул, кортук болганындан эштеринге база оске-даа улуска базындыра бээринин чылдагааны ында. Ынчангаш ада-ие уругларын доктаамал кончуп, дужаап, даннангыр болурун ургулчу негээр болза, туннели эки эвес болур.

Уругларны кижизидеринге адазынын улегери онза ужур-дузалыг. Ада кижи бодунун ажы-толунун авазынга, черле херээжен кижиге шын хамаарылгалыг кылдыр кижизидер ужурлуг. А боду уругларынын иезин доктаамал хундулеп, ажылынга дузалажып турар болза, оолдары адазы дег ындыг адалар болуп озери моон билдингир.

Бажында бугу эргени бодунун холунда алган «хаан» адалыг ог-булелер база уругларынын кижизидилгезинге багай салдарны чедирип турар. Адазы уруглары бичии-ле шын эвес, эпчок чуул кылыпкан азы чугаалапкан болза, канчаар-даа аажок хорадап, каржыланыр, уругларынче чамдыкта оларнын авазынче хоректенир. Оон чугаалаан созу ог-булеге хоойлу болуп, дораан куусетинер ужурлуг. Уруглар ачазындан аажок коргар, ог-булеге каткы-хог дынналбас, оожум болур. Ачам-даа хорадай бээйн деп ургулчу сестип чоруурлар. Мындыг ог-булеге оскен уруглар оспаксырап, кортук, чашпаа  кижилер болур. Дагын кончудуп, эттетпес дээш олар кажарлап, мегелеп ооренип алырлар. Олардан чок-ла болза оспаксырак, кортук, тура-сорук чок, чок-ла болза аас-кежик чок чылдары дээш кезээде ожээн негеп чоруур каржы кижилер унер.

Уруглары-биле шоолуг чугаалашпас, олардан ырак хемчээлге чурттап чоруур ада-иелер база бар. Уруглар-биле шоолуг чугаалашпас болза, олар дыннангыр болур деп бодап чоруур ада-иелер база бар. Бо ог-булуде ада-ие биле уруглары бот-боттарын билишпес, чоок эвес болуру чугаажок. Мындыг байдалга оскен уруглар оспаксырак, чугаакыр эвес, дузааргак эвес, чугле бодун бодаар (эгоист) кижилер болур.

Уруглары дыннангыр болзун дээш чамдык ада-ие эмин эттир чымчак, биче сеткилдиг болурун кызыдарлар. Олар уругларынга шынгыы негелделиг болуп шыдавастар. Уругларынын кузээн чуулун садып берип, харам эвес чуну-даа чопшээреп чоруур эки ада-ие бис, силер чугле бистин чугаавысты дыннап чорунар дээрзин коргузерин оралдажып чоруурлар. Ог-булеге алгыш-кырыш турбазын деп кузээрлер, ынчангаш уруглары чуу дей-дир, ону дораан кууседирлер. Мындыг ог-булеге уруглар ада-иезин дужаап, бастып оорени бээрлер.

Чамдык ада-ие уругларын сургаарынга дыка ынак. Оглу азы уруун чанынга кожа олурткаш, тонмес-батпас чагыг-созун берип-ле эгелээрлер. Чагып, сургап-ла чорзумза, кижизидип чоруурум ол деп бодаарлар. Уруг-дарыын чагып-сургаары херек, ынчалза-даа ону ургулчу катап-катап чугаалап, анчыг кылынмас болза эки. Чуу-даа чувеге хемчээл турар ужурлуг. Мындыг ог-буледе каткы-хог, оорушку чок. Уруглары ада-иезинин чугаазындан бужурганыр, а ада-ие «угаанныг» кижи болуп, уругларын сургап, оларнын сагыш-сеткилинде оскерлиишкиннерни эскербестер.