тувинская национальная борьба "ХУРУШ"
методическая разработка по физкультуре (средняя группа) на тему

     Тыва чоннуӊ  шаг төөгүден бээр эӊ-нпе ынак оюннарыныӊ бирээзи  - хүреш. Ол дугайын тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ эртинелери –хөйле маадырлыг-даа, анаа-даа тоолдар, төөгүлүг чугаалар, ырлар-кожамыктар, үлегер чугаалар көргузуп турар. Аас чогаалдарныӊ тураскаалдарында маадырларныӊ кижизиг чараш мөзу-шынарын, куш-шыдалын алгап йөрээп, оларныӊ кара куштер –биле адаан – мөөрейин хүреш – биле шиитпирлеп, чырык чер кырынга чыргалдыг амыдырал – чуртталганы тургузуп, оюн оя, чигин чире чурттап турганнын көргускен болур. Бистиӊ өгбелеривис мөге кижиниӊ овур-хевири-биле боттарыныӊ хогтуг, аас-кежиктиг чуртталгаже чуткулун, дайзыннарга тиилетирбес, базындырбас тура –соруун илередип, туржуп чораан.

     Амгы Тываныӊ, Төп Азияныӊ девискээринге хуреш бистиӊ эрага чедир  IV-III  чүс чылдар үезинде билдингир турганын базырыктардан тывылган эт –херекселдерден эртемденнер тодараткан. Бир базырыктан эзер дергизиниӊ мөӊгүн каасталгазы тывылган, ында хүрежип турар ийи мөгени сиилбээн. Ол мөгелерниӊ кылып турар аргаларындан илереттингени   болза, олар тыва хүрештин тудужун тутчуп алган, хүрештиӊ амгы чурум-дүрүмүн езугаар маргыжып турар болган.

    Тыва кижиниӊ амыдырал-чуртталгазынга хүрештиӊ ужур-утказы, ачы-хавыязы кончуг улуг. Ол тыва эр кижиниӊ амыдыралга кадыг-бергелерни эртип, тиилелгеге өөренириниӊ кол школазы бооп келген.  Бистер, тывалар, бодувустуӊ сөөк – язывыс чидирбейн, оран-чуртувус эжелетпейн, бо хүнге чедир сайзырап, өзүп – мандып олурар болгай бис. Ол дээрге тыва эр кижиниӊ – хуреш школазын эрткен болгаш билир кижиниӊ – агаар – бойдустуӊ база амыдырал чурталганыӊ бергелерин, шорулгактарын ажып эртип, дайзыннарга төрээн черин эжелетпейн, шылажып келгениниӊ база бир херечизи.

        Тыва хуреш билдингир,  бөдүүн дүрүмнерлиг болгаш чорга чоогу болгаш көруштүү – биле ылгалдыг.  Аӊаа тускай дериг-херексел, материал-техниктиг бааза негетинмес – ийи эр кижи таваржып келген болза,  ал – боттары хүрежиптер, а ол ышкаш чоогунда улуг даштар чыткан болза, ону көдүрүп азы баг хап маргыжа кааптар. Арыг аггарга шак ынчаан мөөрейлежиири кадыкшылды быжыглап сайзырадарынга болгаш кижиниӊ тура-соруун көдүрүп, сеткил-сагыжын чаагайжыдырынга хөлчок ажыктыг. Ооӊ кадында  мөөрей, маргыл-даа болган-на чок болур турганыныӊ ужурунда мөге кижи доктаамал белеткелдиг, спортчу шинектиг чорууру албан турган. Ынчангаш тыва кижи хөй чылдар иштинде амыдыраалдыӊ кандыг-даа бергелеринге торулбайн, оларны ажып эртип келген болгаш тыва сөөктүг кижилер чидип төнмээн. Ону барымдаалыг төөгүлүг болуушкуннар база бадыткап турар.

       Тыва хуреш уезинде мөге салыкчылары азы чазакчылары албан турар. Ол тыва хурешти аян киирип, ооӊ онзагай талалыын, чараш хевирин улам-на болбаазырадып турар. Мөге салыкчылары тускай чажыт даӊзы езугаар салыр мөгезиниӊ адын боду тыртып алгаш, оозун каяа канчаан хурежип чораанын, кааш катап шүүлген азы үжүүрлешкенин, шаӊналдыг черлер ап чораанын, ыяӊгылыг ыыткыр үн-биле чарлап, алгап-мактаар.  Мөге шала озалдаар деп баарга: «Мөгениӊ содак-шудаа сыӊмайн турар-дыр оо!»-деп чарлаар. Баштай девип үнүп келген мөгениӊ салыкчызы: «мөге шылады-ы!» -деп сагындырар.  Чазакчы мөгези девип доозарга, ооӊ бөргүн тудуп алыр, мөгениӊ бөргун хөрек дужунга тудар оон кудулатпас., хуреш доостурга , бөрттү кедирип бээр. Мөге салыкчызы хүреш үезинде мөгениӊ хей-адын көдүрер. Октаан мөгениӊ салыкчызы мөгезиниӊ октаанын демдегледир.

    Хүреш -  көрүштүг чараш, кижиниӊ күш-шыдалын көргүскен маргылдаа, чаалап алган шаӊнал-мактал болгаш ат-алдар эвес, а ол, хамыкты мурнай, мөгелерниӊ аар-берге, карак кызыл белеткели, күш-ажылы болур. Мөгелерниӊ алдар-ады салгалдан салгал дамчып, келир уеде балатынмас тураскаал бооп артып каар болгаш кайгамчыктыг чедиишкеннерни чедип алганы оларныӊ езулуг-ла могаг-шылаг чок күжениишкиннериниӊ үре-түӊнели болур.

    Ынчангаш силерни бо  шенелде ажылда ажыттынар кадыкшыл, күш-шыдалдыӊ база тиилелгелер болгаш аштырыышкыннарныӊ делегейинче кирип, хүрештен кээр өөрүшкү болгаш чоргааралды мээӊ-биле үлежиринче чаладым. Бо шенелде  ажылда  школа назы четпээн уругларга тыва хурештиче баштайгы базымнар болгаш баштайгы билиглерни таныштырып киирдим.

    Тыва хуреш бөлгүмү айда чаӊгыс катап боор.

    Аӊаа 4-6 хар уениӊ оолдары кээр.

Бөлгүмнүӊ кол сорулгазы:  уругларныӊ  кадыын быжыктырары.

                                                    Тыва хуреш-биле таныштырып, ооӊ онзагай

                                                     чараш чажытарын билиндирери.

Аргалары болгаш методтары: беседа, тывызык, айтырыгларга харыылаары,

                                                          көргүзүп тургаш чугаалаары, оюннар,

                                                          агаарлаашкын, ужуражыышкыннар.

Бирги өөредилге чылыныӊ шенелде  программазы:

Сентябрь.

Темазы: Хуреш деп чүл?

Сорулгазы: уругларга тыва хурешти таныштырары.

           - беседа «Хуреш, хуреш онза чараш хуреш!»

           - оюн «кым билирил?»

Айныӊ бир хуннунде тыва хуреш маргылдаазыныӊ корүлдези.

Октябрь.

Темазы: Содак шудак болгаш мөгениӊ хеви.

Сорулгазы: уругларга содак шудактын тыптып келгенин болгаш мөге

                       кижиниӊ кедер хевин таныштырары.                                                                                              

      - тыва тоол «Бора-Шээлей»

      - оюн « Кым тыварыл?»

Айныӊ бир хүннүнде  элээди уруглар школазы «Салгал» агаарлаашкын.

 Ноябрь.

Темазы: Девиг.

Сорулгазы: уругларга девигнин аӊгы –аӊгы хевирлери-биле таныштырары.

                - эрткен кичээлди каттаптаары.

                - беседа «Девиг»

                - уран-чуул корулдези, девигниӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин көргузери.

   Айныӊ бир хүннүнде уругларныӊ уран-чүүл школазынче агаарлаашкын.

Декабрь.

Темазы: Мөге салыкчызы.

Сорулгазы: мөге салыкчызыныӊ ажылы-биле таныштырары.

           - беседа «Мөге салыкчызы»

           - оюн «Кым болурул?»

Айныӊ бир хүнүнде эге школаныӊ хуреш кичээлинче агаарлаашкын.

Январь.

Темазы:  Хурештиӊ баштайгы дүрүмнери.

Сорулгазы: Хүрештиӊ баштайгы дүрүмнери – биле уругларны таныштырары.

        - беседа «Хурештиӊ дурумнери»

        - оюн «Эр-хей!»

Айныӊ бир хүнүнде  спорт школаныӊ хуреш секциязынче агаарлаашкын.

Февраль.

Темазы: Февраль 23-ке тураскааткан тыва хурешке шенелде маргылдаа.

Сорулгазы: уругларныӊ хей-адын кодуруп маргылдаага киржирин кыйгырар.

                       Уругларнын билиин быжыглаары.

                       Бот-боттарынга кичээнгейлиг,эп-найыралдыг болурун кыйгырар.

  - шенелде маргылдаа

  - түӊнелдер, шаӊналдар.

Айдыӊ бир хүнүнде школа назылыг оолдар аразында тыва хуреш маргылдаазынче агаарлаашкын.

Март.

Темазы: Тываныӊ начын мөгези Ондар Руслан биле ужуражыышкын.

Сорулгазы: Мөгениӊ амыдыралын, тыва хурешче баштайгы базымнарын

                      болгаш баштайгы чедиишкиннерин уругларга таныштырары.м

                       Уругларга  мөгеден үлегер алырын сүмелээри.

    -тываныӊ начын мөгези Ондар Руслан-биле ужуражыышкын.

    - тывызыктар.

Айныӊ бир хунуде Ондар Русланыӊ тенировказынче агаарлаашкын.

Апрель.

Темазы: хостуг тема.

Сорулгазы: эрткен темаларны быжыглаары.

                      Уругларга хостуг шилилгени бээри.

     - хостуг шилилге.

      -шимченгир оюннар.

Айныӊ бир хүнунде төп библиотеказынче агаарлаашкын.

Май.

Темазы: июнь 1-ге белеткел хуреш.

Сорулгазы: уругларны оске уруглар-биле коргуш чок хурежирин кыйгырары.

     - «Сайзанак» уруглар садынын улуг болуу биле ужуражылга.

     - уруглар аразынга белепкел хуреш.

Май 9 хурежинче агаарлаашкын.

                                          «Чинчи» уруглар сады

                             Кижизидикчи башкы: Ооржак Айдынмаа Юриевна.

                                       Суг-Аксы суур-2014чыл