Разработка сценария праздника к Шагаа - "Он ийи чылым!"
методическая разработка (средняя группа) на тему

Сорулгазы: Уругларны  тыва чаагай чанчылдарны сагып, хундулеп ооредир. Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак езу чанчылдарынга уругларны кижизидер. Уругларны сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустун аас-чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос курлавырын, аас-чогаалын сайзырадыр, шагаа дугайында билиин калбартыр.

Дерилгези: «Теве-Хаяннын» чуруу,  ог дерилгези,  ханада аскан улегер- домактар, йорээлдер, суттуг шай, боорзак, конфета-чигир.

Байырлалдын киржикчилери: Башкарыкчы, Эне.

Оюн – хоглээшкинин чорудуу

Башкарыкчы:

Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг тейге санндан салыыл.

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салыыл.

Бурун тыва езу-биле

Мурнувуска чолукшуулу!

Башкарыкчы уруг бурузу – биле мендилежип чолукшуур.

Башкарыкчы:  Шагаавысты бистер-биле байырлап келген уруглар, оолдарнын хептеринин чаражын. «Шагаа» ырывысты ырлажыптар бис бе, уруглар?

Уруглар: Ийе.

Ыры кууселдези: «Шагаа».

Башкарыкчы: Ам «Шагаа»  дугайында чугаалажыптаалынар. «Шагаа» деп чул? «Шагаа» дээрге чогум чуу деп байырлал чувел? «Шагаа» – дээрге тыва чоннун Чаа-чылды уткуп ап турарыннын байырлалы- дыр. Ол тыва улустун бурун шагдан чанчылы - дыр.  Тывалар дээрге кымнар чувел, уруглар? (Уругларнын харыылары).

Башкарыкчы: Шагаада эрги чылды удээш, чаа-чылды  уткуп, сан салып езулалды кылыр.  Чыл бурузу аттарлыг, дириг-амытаннар аттары биле адап турар. Кандыг-кандыг чылдар бар эвес, адап корээлинер че.

Куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван.

- Ам кандыг чылды удеп турар бис?

- Уткуп турар чылывыс чуу чылы келир ийик?

- Хой чылын  удеп, Мечи чылын уткуп ап турарывыс ол.

- Мечи дээрге чуу чувел?

- Мечи  дээрге -ле  сарбашкын  бооп турар дыр.

-  Ам, кымнар кандыг чылда  торуттунген  ирги кымнар билирил? (Уруглардан айтырар)

- Шагаада хондур удувас, тоолдажып, тывызыктажып, дурген-чугаалажып, кожамыктап, янзы-буру оюннар ойнаар. Тевектээр, кажыктаар, даалылаар, хендирбе шанчып, бир аалдан бир аалче аалдажып, келген аалчыларны аъш-чем биле хундулеп, ойнап хоглеп хонар турган.

Ам шагаа будуузунде кожавыста «Хоглуг аалче» аалдап чедер бис. А ол аалче чоруурда белек кылдыр ог иштинге чадар кидистен  белекке бээр бис бе, уруглар? Ам бистин уругларывыс  «Кидис салыр»- деп, танцызын бараалгадыр -дыр.

Танцы: «Кидис салыр».

Башкарыкчы: Шагаа дээрге чаагай сеткилдин, чаа хуннун, чараш чанчылдарнын, амданныг арбын аъш-чемнин байырлалы болгай. Чонувустун салгал дамчып келген ханы уткалыг ужур чанчылдары-дыр. Уруглар, аъттарывысты мунгулапкаш, аалдар кезип, шавар бис бе?  Че-ве! Че!

Танцы-сам  «Аъдым».

(Аалдарже бар чорааш, орук ара уругларга тайылбыр ажылын чоргузар).

Башкарыкчы: Тайга- сын ажып чоруурда, арт кыры черлерге база ыдыктыг  черлеривиске чажыг чажып, чалбарып сузуглеп эртер бис.

Ыры «Чалбарыг ыры».

 Уруглар ог чанынче, чедип кээр. Огнун даштында огнун ээзи эне уткуп турар.

Эне: Экии хундулуг аалчылар, бичии уругларым!  

Огде улус биле уруглар мендилежир.

Эне: Унген айнын чаазында,

Унер чылдын бажын уткуй

Эртен эрте саным салып,

Эргим чуртка йорээл салдым.

Дээр – адам, Чер – ием,

Авыралдыг Алдын хунум!

Ачы буянныг Хайыраканым,

Тос Дээрим Долаан Бурганым!

Ханаа-думаа, бачыт-хайы

Хадый берзин,эстей берзин!

Ада-огбе буян-кежиин

Бээрледип оршээнерем!

Эне: «Арга кирген кижи саат дайнаар, аалга кирген кижи аяк эрии ызырар»  - дээр болгай уругларым. Ынчангаш силерни аяк-шайже чалап тур мен.

Кырган-ава уругларга суттуг шайны кудуп, тыва аъш-чемин делгээр.

Башкарыкчы:  

Ыры: «Чанчылывыс чараш».

Башкарыкчы : Кырган-авай, чоннун суртаалдарындан бискеи чугаалап, таныштырып беринерем.

Эне:

Улуг улус мурнундан эртпес,

Хая көрүп алгаш, чемненмес.

Харам кижиниң чаңы ындыг.

Улуг улус чугаазы үзе кирбес,

Дириг амытаннар хилинчектевес.

Ок-боо, балды, бижек, от-биле ойнавас.

Улуг улус ады адавас.

Эне: Шагаа будуузунде аалдап келген уругларга , мен бичии тоогуден чугаалап берейн, уругларым кичээнгейлиг дыннаар силер аа. Бистин кожуунувуста  база бир чараш черлериннин бирээзи «Теве- Хая» болгай. Ам мен силерге  Теве Хаянын канчаанр тывылганнын чугаалап бээйн. (Теве-Хая дугайында чугаа).

Башкарыкчы: Дыка солун, тоолду дыннадывыс. Ам черле огге бичии ойнап -хоглеп корээлинер.

Башкарыкчы: 

                        Тывызыкты тываалыңар

                        Дыка солун ойнаалыңар

Чем чивес чарашпай

Черге чорбас чарашпай

Чучак хептиг чарашпай

Чугаазы чок чарашпай.

                                              (ойнаар-кыс)

Хем-хемнин бажында

Кегжигир кара буура

Даг-дагнын бажында

Талыгыр кара буура.          (булут)

Коорге коску

Тударга туттунмас.      (агаар)  

Ог иштинге алдын кадын

Ойнап-ойнап удуй берген.     (от)

Аптарам ишти ак-ак  кажыктарлыг.    (диш)  

Борбак борбак хевирлиг,

Борбак далган дурзулуг.    (Боорзак)

Кышкы тону-харга оннеш,

Чайгы тону-черге оннеш.  (Кодан)

Эне:              Тывызыктап тоолдажыр,

                       Дыжын хандыр хоорежир,

                    Дурген-чугаа, кожаннажыр,

                    Дыка чараш сагылгалыг.

1.Билдим, билдим

Биче шынаа,

Шанаалаза –

Шыктыг алаак,

Алаактаза –

Арбын сүрүг,

Сүрүглезе –

Сүттүг инек,

Инектезе –

Итпек, хойтпак,

Хойтпактаза –

Дооза тодар

Тодарлаза –

Тодуг-догаа.

Эне: Уруглар, силер кандыг дурген чугаалар билир силер? (Уругларнын дурген чугааларын дыннаар).

Эне: Эр-хейлерни!

Башкарыкчы: Үлегер сөсте нүгүл чок.

                          Үер суунда балык чок.

                          Чонувустуң чиге сөглээн

                          Суртаалдарын дыңнаалыңар.

Будуктуг ыяшка куш чыглыр,

Буянныг өгге чон чыглыр.

Уруглар: Ава болуру – аас-кежик,

Ада болуру – алдар-хүндү

Ада тоогузу – алдын,

Ие тоогузу – монгун.

Адын камнап чор,

Адан сактып чор.

Аалдын уруглары: Кожамыкка кандыг силер

                                   Кожа тыртып каар бис бе.

Башкарыкчы:

Каргыраалап салып орда,

Кайгамчыктыг Тывам оглу,

Коданында суруг малдыг,

Кадар оттуг Тыва черим.

Хоомейлеп сыгыттырга,

Хостуг чооргаар тявам оглу,

Холдер хемнер кожалашкан,

Холбен шыктыг Тывам кызы.

Уруглар кожаннарын ырлажырлар.

Эне: Шаандан тура «Шагаада» бистин огбелеривис  тыва оюннар ойнаар турганнар. Бис база оюннардан ойнаптаалынарам, уруглар.

Кажык оюну . Ада-иелер аразынга «Дорт берге».

Башкарыкчы: «Баг тыртыжар» оюнну ойнаалынарам, че.

 «Баг тыртыжар» уругларны 2 аалга улеп алгаш,  ойнаар.

Эне: Кончуг-ла солун ойнап-хоглеп алдывыс. Ам  кайгамчык байырлалывыс «Шагаа» таварыштыр ак сут дег орукту, эки орук менди чаагай чедип алырынарны кузедим, уругларым. Курай-курай!

Чедип келген аалчыларга

Ажы-толге, уругларга

Унуп орар Шагаа-биле

Чалбырааштыг изиг-байыр!

Ам бо унген мечи  чылда

Амыдырал – чуртталганар

Аас - кежик  бургээр болзун!

Сагыш – сеткил  шуптунарга

Сагган  сут  дег ак - ла болзун!

Шупту:          Буянныг чуве бодаразын!

                Курай! Курай!

Башкарыкчы: Шуптунарга Шагаа – биле!