Утренник "Чаа чыл"
методическая разработка (старшая группа)

«Чаа чыл» байырлалы улуг болук

Сорулгазы:уругларга кышкы бойдусту билиндирип база

тывызыктарны тып ооредир.

1. –ги кезээ. Башкы уругларданкышкы уенин дугайында айтырыгларны салыр:

- Уруглар, бо залды каастап кааны чараш-дыр бе? (залды харжыгаштар биле каастаан)

- Бо чулер дээрден оожум бадып турар-дыр? (Харжыгаштар)

- Ынчаарга даштын чылдын кайы уези келгени ол? (кышкы)

- Кышкы уе келген-деп, чуден билип алган ийик бис? (соой берген, хемнер-суглар дошталган, черде ак хар чаапкан)

- Бо шиви мындыг чараш кылдыр каастанып  алгаш бисте анаа  эвес, аалдап келгени чуу-деп, байырлал келгени ол? (чаа чыл байырлалы).

-Чуге албан биле чаа-чыл дээр бис, ынчаарга эрги чыл база бар болур бе?

- Ам чаа унер чыл чунун чылыл? (инек)

- Эртип турар эрги чыл чуу чылыл? (куске)

2-ги кезээ. Шивижигеш дугайында.

-Эр-хейлер, уруглар. Ам мен силерге тывызыктар салыйн тып корунерем:

1.Чайын кыжын чангыс оннуг. (шиви)

2.Инелери хой-даа болза дааранып чер-ле корбээн (шиви)

3.Чаа чылда чалаттырар чараш ногаан, шинник чараш каастанган чингир ногаан ол  чуу–дур? (шиви).

- Чаа тывызыктар шупту шивижигеш дугайында болду, ам шивижиктин отчугаштарын кыпсып алгаш долгандыр ырлажып турар бис бе, уруглар. Бистин ырывыстан Соок-ирей уруу биле чедип келир боор.

Башкы баргаш шивижиктин отчугаштарын кыпсырга-даа кыппас.

- Бо чуге отчугаштар кыппайн турар чоор. Шиви мунгарап турар чоор бе?

- Ойт, дыннанарам уруглар. Кайда чуу дагжап турар чувел?  «Кон-кон-кон»-деп, конга-даа эткен ышкаш. (башкы ёлканы долгандыр кылаштааш, дозунден конга тып алыр)

- Бо конгажыгаш, бо ёлканын-дыр. (ору кодуруп чаяр)

- Бо шиви мынча дээн-дир: бо келген уруглар мээн ырым ырлазыннар, менээ хамааржыр шулуктерин чугаалазыннар, оон мен отчугаштарымны чырыдып бээр мен-деп, турар-дыр.

«Ёлка» дугайында орус, тыва шулуктерин уруглар чугаалаар. Домей-ле чырывас болурга:

- Ам, ынчарга  «Шивижигеш»-деп, ырыны ырлаалынар. (ада-иелер кады уруглар биле холдарындан четтинип, туттунчуп ырлажыр)

Ыры:«Шивижигеш»

- Чаа, ам-на ёлка отчугаштарын чырыдып бээр боор. (элээн манаарга чок,чырывас болурга)

- Уруглар ыыткыр кылдыр «1-2-3! Отчугаштар хып келзин!»-деп, денге алгыраалынар, че-ве! (алгырган соонда чырып кээр)

-Ураа! Чаражын!

Отчугаштар чивеннээн

ёлкавыс чаражын!

Будуктарда аскылаан

Мун-мун хыраа чайынаан

3. –ку кезээ. Уруглар амырап турда уругларнын алгызындан аза-кадай кире халып кээр.

А-к: - А-хаа! Силер мында ооруп хоглеп тур силерде?

Башкы: - Ийе кырган-авай, бис мында чаа-чыл уткуп байырлап тур бис.

А-К : - Чуге мени чаа чыл уткуурда кый дивединер, аа? (ширбиижи биле уругларже дап берип турар)

Башкы: - Чаа-ла эгелеп тур бис. Ёлканын отчугаштары безин чаа чырып келген але, уруглар? Соок-Ирей уруу Харжыгаш биле келирге ынчан ёзулуг байырлал эгелээр болгай, кырган-авай.

А-К: -Ха, Соок-ирей деп, Харжыгаш уруу-деп, магалыг-ла чувелер-дир ол. Ургулчу оларны улус манаан чоруур, чуге ындыг чувел ол, а? (база-ла уругларже дап бээр)

- Чуге дизе Соок-ирей биле Харжыгаш биске белектер экеп бээр болгай. Ынчангаш уруглар Соок-Ирей кырган-ачазын дыка манаарлар., оларга дыка ынак ындыг але,уруглар?

А-К:- Ам менээ кым ынак? Силер менээ ынак силер бе, уруглар? (ёлканы долгандыр маннап уруг бурузунден айтырып халып турар)

Уруглардан эки харыы албайн Аза-кадай олуруп алгаш ыглап эгелээр:

-Ии-ии, менээ уруглар хонну чок, чуге ындыг чувел башкы?Ынчангаш мен Соок-Ирей сугнун бээр келир орун оскээр айтып капкан мен, олар ам бээр келбес, улаштыр оске суурже чоруй баар.

(башкы баргаш оожургадып суйбап турар)

Б: - Чаа ам ыглава чээ, бо уруглар Соок-ирей биле уруун дыка манп турар шээй.

А-К: - Ынчаарга чуге менээ уруглар хонну чок чувел?

Башкы: - Чуге дизе тоолдарда Аза-кадай –деп, кадайны арай багай талаларын коргузуп каан болур, ынчангаш бо уруглар багай маадырларга хонну чок.

Аза-кадай: - Хы, хонну чок-деп, эки багай маадырлар-деп, чузун ылгап шыдаарыл болар, азарганчыг барасканнар, чуну билир силер силер, аа? (база катап ширбиижи биле уругларжа дап бээр)

Башкы: - ынчанма даан, кырган-авай, бо уруглар чеже-даа бичии болза дыка угаанныг уруглар боор. Бо садикте чуну-даа ооренип ап турар. Орус дылга безин чугаалажып билир улус.

Аза-кадай: - Кай, шынап-ла  тывызыктан салып корейн кайы хире билир эвес.Мен арганын танныылы болгай мен. Мээн эштерим адыглар, борулер, койгуннар, дилгилер, дииннер, ынчангаш мен эштерим дугайында бо уругларга тывызыктарны салыйн.

Тывызыктар

 Ол амытаннар биле мен ургулчу чуу-деп-даа, канчаар-даа боттарывыс дыка солун кылдыр хоглеп, ойнаар бис.

Башкы: -Ой, ындыг бе, кырган-авай. Ынчаарга бо уруглар оюн ойнаарынга дыка ынак улус боор. Бир солун оюндан ойнадып корем кырган-авай.

А-К: - Ындыг болза, хогжумну салыптынар мээн биле кады койгунактар самын, бо уруглар тепсиннер.

Танцы «Койгунактар». Шупту шивини долгандыр туруп алыр. Аза-кадай амырап танцылап турар.

А-к: -Четирдим, уруглар. Мен ам аргага баргаш эжим Койгунчугашка  чугаалаар мен, сээн танцынны уруглар мээн биле кады чараш танцылаан-деп.

А-К: - Ам бир катап база мени оттундур танцылап корунерем, мээн ынак танцымны, ынчан мен аргамче чанып болур мен. Соок-Ирейге бо садикче дурген келир орукту айтып бээр мен. «Танец  маленьких утят» /ТСО – телевизорга флешкалааш салыр, ону отундур кылыр/

Танцы аялгазынга аза=кадай уруглар биле кады танцылаар.

А-К: - Чаа, ам-на болдум. Хыым хандыр танцылап алдым. Бо-даа уруглар чараш-дыр, ёзулуг угааныгбайлар мында-деп, чуулге бузуредим, чаа.  Аргада эштерим мени дилей бергеннер боор, мен-даа чоруптайн.  Эки ойнап, хогленер уруглар. Байырлыг! (залдан унерде ырлап, танцылап уне бээр).

4. –ку кезээ. Уруглар шивини долгандыр четинчип ырлажып турда, бир-ле черде «Уруум Харжыгаш!»-деп, кый дээн алгы дынналып кээр.

Уруглар биле башкы шимээн чок дыннаалай бээрлер.

Эжик соктаан соонда Хар-Кадай кирип келир.

Х-К: - экии уругларым! Кандыг кончуг чараш уруглар силер. Мээн уруум база силер ышкаш чараш,  Харжыгаш дээр, ону  дилеп чор мен. Силернин аранарда мээн уруум келген бе?

Хар-К: -  Бо чуу-деп, суурда келгеним ол?

Х-К:- Чуу-деп, аттыг садикте келгеним ол, уруглар?

Х-К: - Ынчаарга бо улуг болук бе, азы бичии болук бе?

Х-К: - Чогум-на шын келген-др мен, чуге мээн уруум Харжыгаш ам-даа келбейн турар чоор.

Башкы: - Харжыгаш биле кырган-ачазы ам удавас чедип келир, ам силер манаа бистин биле бичии ойнап хоглеп корунерем, Хар-Кадай. Бо уруглар Хар-Кадай-деп, шулуун силерге чугаалап бээр.

Шулук«Хар-Кадай»

- Дыка-ла шын чугаалаан шулук-дур, але. Четирдим, уруглар. Ам  оонынай мээн дугайымда чуу-деп, шулуктер билир силер, чугаалап бээр силер бе?

Уруглар хар дугайында шулуктерин чугаалап бээр.

- Эр-хейлер. Дунмам болур Соок-Ирейге силерни мактап чугаалаар мен. Силерге хой белектерни бээр кылдыр.

Башкы: - Бо уруглар дыка хой  шулуктер билир улус, оон-даа хой тывызыктарны база билир.

- Ындыг болза, мен силерге кыш дугайында база хар дугайында тывызыктар салыйн уруглар, шынап-ла угааныг болзунарза ол тывызыктарны шын тывар силер:

1. Ужуп чорааш ыытавас,  удуп чыткаш шимээргевес, оттуп келгеш моореп унер, ол чуу-дур? (хар)

2. Ак ширтек хову шыпты. (хар)

3.Хар-даа эвес, дош-даа эвес, ыяштарда кыланнашкан. (хыраа)

4.Соокта чочая бээр, чылыгда чындыя бээр. (дош)

5.Дээрден оожум саарлып баткан, денди чараш ховаганнар, холдар биле дозуп алдым, ховаганнар эрип кагды.(хар)

6. Холу, буду чок-даа болза кончуг чараш чурук чураан. (хыраа)

Х-К: - шынап-ла дыка-ла угааныг уруглар бо «Чечек» садигинде озуп олурар-дыр.

- Ам ынчаарга, чаа-чылды байырлап тура мээн ынак оюнум бар ойнаалынарам, уруглар. Менден дезип маннажыр силер, мен силерни борбактаан харлар биле согар мен, хар дээпкен кижи донуп каар, олудунга барып олуруп алыр.

Шимченгир оюн: «Харжыгаштар биле соккулажыры». (борбактай тудуп каан саазын-харлар биле  Хар-Кадай уругларны соп ойнаар)

- Чаа, дыка-ла солун ойнадывыс, мен-даа ёзулуг ойнап дыштанып алдым. Эки ойнап-хогленер, мен-даа чоруптайн, манаа ур турар болзумза бо чылыг садикке канчап баар ийик мен? (эрип каар) Ынчангаш дурген чорууйн. Байырлыг уруглар!( залдан унерде ырлап-танцылап маннап уне бээр)

Башкы: -Кандыг кончуг солун аалчылар богун бисте кээп каапты, уруглар. Ам Соок-Ирей кырган-ачавыс чугечиде берген дээр силер. Азы бистин садигивисти тыппайн оскээр чоруй барган эвес бе? Кый деп, алгырып коор бис бе?

Уруглар шупту денге «Соок-Ирей!»-деп, 3 катап кыйгырып алгырган соонда Соок-Ирей чедип келир.

5-ки кезээ. Соок-Ирей биле уруу Харжыгаш келир.

С-И: - Экии, уругларым! Харын-даа мени кый-деп, алгырдынар, оон башка мен оскээр чоруй баар часкан чордум. Дуу чыдар кок тайгалардан тура уруум Харжыгаш биле лыжалыг чунгуулап баткаш, дуу чыдар ажык ховуну куду сыыладып бар чыткаш, силернин алгырып кый дээнинерни бо уруум Харжыгаш дынап каан, оон бээр ээп келдивис.

Башкы: -Экии, кырган-ачай Соок –Ирей! Экии чараш уруу Харжыгаш!  Бис силерни дыка манап турдувус. Харжыгаштын чараш танцызын безин бо уруглар  ооренип алганнар. Ам чараш уруг Харжыгаш биле  кады танцылап бээрлер, силер манаа дыштанып олурунар Соок-Ирей.

Уруглар Харжыгаш биле кады «Харжыгаштар самын» кууседир.

С-И: -Оо, уругларым чараштарын мында белектер экелген мен ону улеп берейн.

- Адыр-адыр кырган-ачай, шылаан боор силерам-даа бичи дыштанып олурунар, бо уруглар силерге чугаалап бээр дээш шулуктер ооренип алган уруглар –дыр.

Уруглар Соок-Ирейге шулуктерин чугаалап берип турарлар, Соок-ирей шоодайындан  конфеталарын берип турар.

Шулуктерин  чугаалап дооскан соонда, Соок-ирей уруглар биле кады шивижикти долгандыр танцылаар.

Танцы соонда Соок-Ирей уругларны мактааш, улуг шоодайны экелгеш уругларнын белектерин тыпсыр.

Чараш, солун кеттинген уругларны Соок-Ирей белектер биле шаннаар.