Шагаа-2016
учебно-методический материал на тему

«Челээш» аттыг уруглар садынын

Шагаа байырлалынын тураскааткан «Хоглуг ог»- деп сценарийи.

Дерилгези: Байырлалды эртирер залда тыва огжугешти, дериг-херекселдерни таарыштыр кылган турар. Ханаларда тыва улегер домактарны, дурген-чугааларны саазынга бижээш азып каар.

Киржикчилери:

1. Башкарыкчы – 2 болза эки,

2. Ак-Сал ирей,

3. Чажармаа.

1.Башк-чы: Амыр-менди айтырбышаан,

Аалдап келген аалчыларга,

«Челээш»- аттыг  садиивисте,

Дангыналар, тайжыларга,

Мечи чылын уткаан

Кайгамчыктыг Шагаа-биле

Кудук базып могейбишаан,

Курай салып, чолугаалы!     (слайд 1 Шагаа биле)

2.Башк-чы: Амыр тур бе, тайбын тур бе, эргим чонум?

Аал-оранынар, ыт-кужунар думаа-ханаадан сол-ла тур бе?

1.Башк-чы: Данза солчуп чугаалажыр, таакпы тыртып хоорежир

Арбын чонум силер-биле, амырлажып чолукшуулу!

(Ийи башкарыкчы денге чолукшуур)  (слайд 2чолукшуп турар кижилер)

2.башк-чы: Шаандан тура бистин ада-огбелеривис Чаа чылды уткуп, байырлап чораан болгай. Шагаага эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур, ынчангаш Шагаанын будуу хунунде улус шупту удувас, хондур ойнап-хоглеп, тывызыктажып, улегер домактажып, дурген-чугаага, кажык дээн ышкаш оюннарга чижип тура хонар турган.

1.башк-чы: Чаа чылдын эртенинде огде орган улус аржаан-биле чунуп, идик-хевин харга кактаар. Тей кырынга сан салгаш, от-костун кырынга артыштан эгелээш, бугу аъш-чеминин дээжизин сагаш, оран-тандызынга оргуп, чудуп-тейлеп, йорээл салыр чорааннар.

2.башк-чы: Шагнын чаагай эргилдези,

Шагаа хуну унуп келди.

Чанчыл ындыг – артыш, саннын

Чаагай чыдын айдызаалы!      (слайд 3 артыш чуруу)

1.башкарыкчы

Шагдан тура манаанывыс

Шагаавысты уткуп алыыл

Каткы-хоглуг адыш часкап

Чылдарывыс алгап-йорээл!

Танцы «Чылдарывыс» -(12 чылда кирген дириг амыттаннар танцылап унуп келир)

Куске чылы             (слайд 4 куске чуруу)

Куске боду хензиг-даа бол

Кучуттени ажып тиилээш

Узун чылдар эргилдезин

Ужур ынчаар баштай берген

Инек чылы                      (слайд 5 инек  чуруу)

Инек чылы идегелдиг

Ижер сут-даа элбек болур

Саржаг-ааржы, курут, чокпек

Сава-санга долуп келир

Пар чылы                             (слайд 6 пар чуруу)

Пар чыл дээрге  ушку  чыл-дыр

Бараанындан улус коргар

Ынчалза-даа ажылгыры

Ырма-сынчыг амытан боор

Тоолай чылы                       (слайд 7 тоолай  чуруу)       

Тоолай чылда ийистер хой

Тодуг-догаа онер болур

Хонук быдаа, хонак тараа

Ховартавас аш-чут болбас

Улу чылы                            (слайд 8 улу чуруу)

Чаа чуулге  чараш онге

Чаштар ышкаш сонуургак мен

Чаагай сеткил кадыкшылдын

Чаяакчызы Улу чыл мен

Чылан чылы                         (слайд 9 чылан  чуруу)

Ужар чалгын менде чок бол

Улу-биле торел чыл мен

Чылбыртып союп чоруур

Чыргал ооштаан амытан мен

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа-биле моорлап келди

Аът чылы                                  (слайд 10 аът чуруу)     

Арат кижи чуртталгазы

Аът чокта утка чок дээр

Хей-аът соруу ажыл-ижи

Кезээде-ле аът-биле холбашкан боор

Хой чылы                                     (слайд 11 хой чуруу)

Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин боданарам

Хонну  биче, чаны кортук

Хоокуй мени кээргенерем

Мечи чылы                              (слайд 12 мечи чуруу)

Ажыл-ишке кызымак бол

Аажы-чаёы турум эвес

Алдарзырак, былдамыш деп

Атка кирген Мечи чыл мен

Дагаа чылы                               (слайд 13 дагаа чуруу)

Данны баштай уткууру дег

Дагаа чылы эрте келир

Тараа арай хирелиг бол

Тайбын  ууле будунгур чыл

Ыт чылы                                 (слайд 14 ыт  чуруу)

Ыттыг кижи эштиг ышкаш

Ынаныштыг дидим чоруур

Эрес, ээрги  ыттын чылы

Эгээртинмес эжин ол-дур

Хаван чылы                             (слайд 15 хаван  чуруу)

Эргилделиг чылдарывыс

Эн-не соолу  хаван чыл мен

Кеми-даа чок, багы-даа чок

Кээргенчиг амытан мен.

- Шагаа-найыр хоглуг болзун,

  Чараш ырдан ырлажыылы. (Шупту чылдар денге чугаалаар)

Ыры «Шагаа ыры» (чылдар шупту ырлаар)

Хой   чылы: Чылды оттур ууле-херээм

          Кызымаккай куусеттим

          Арат-чоннум ажы-толум

          Амыр-тайбын чурттап чорлар

          Амыдырал аас-кежик

          Ам-даа улай сайзыразын

          Ажыл-херек хулээлгени

          Мечи  сенээ даандырдым!

( Ак кадакты мечиге  хулээдип бээр )

Мечи чылы:  Чаа чылда , Мечи  чылы

                       Сагыш ышкаш моорлап келдим

                       Ажы-толге, башкыларга

                       Аас-кежиин шаннап келем.

                       Ада-ие чонувустун

                      Ажыл-ижи будуп турзун!

                      Азыраан мал менди турзун!

                      Аас-кежии, курай-курай!

                      Амыр-тайбын, курай-курай!

1.башк-чы: Шагаа деп чул?

Шагаа дээрге тыва чоннун,

Чаагай сузук чанчылы-дыр.

Чаа чылдын шагаа ырын

Чаштар биске ырлап берзин.

Ыры  «Арбай-Хоор»

2.башк-чы: Шагаа хуну моорейлиг,

Адыг-чарыш маргылдаалыг,

Шуру шуудуп, кажык адып

Тывызыктан тываалынар!

Ак оргээвисте чыглып келген оргун чонум, шагаавысты уламчылап, оюн-тоглаавысты эгелээлинер че! Баштай тывызыктажыптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзинерзе баажызын азы кол утказын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!

Тывызыктар моорейи

1башк-чы: «Тывызыым дытта, тоолум дошта» (дош, балык)

Ийи тала болуп алгаш,

Тывызыкка маргыжар-дыр! (уруглар биле ада-иелерни ийи ангы командага чарып аар)

Ийи тончулуг, ийи билзектиг, ортузунда кадаглыг (хачы)

Амдан киирер ак чемим (сут)

Тейи дежик, ишти курттуг (ог)

Мун кижи чангыс курлуг (ширбииш)

Чырык коргенде чунун-даа артынга чаштынар (холеге)

Чанын билбес кижи

Чагдап болбас чашпан (шагар-оът)

Чангыс ыяш чайганды, чалан ак холл холзеди (хойтпак, бышкы)

Ховен иштинде чанагаш оол чыдыр (буурек)

Узун-оолдун ужу дуктуг (кургулдай)

Санап четпес хойлар, хемчээп четпес шол (дээр болгаш сылдыстар)

Унген бурузу 365 (чыл, айлар, хонуктар)

Эртен дорт буттаар,

Душте ийи буттаар,

Кежээ уш буттаар (кижинин унгээри, кылаштаары, кырый бергеш даянгыыштыг кылаштаары)

Ховен дег ак дуктуг мен,

Аяк ишти ханныг мен (тоолай)

Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,

Тейлээн соонда теккиледир узер (балды)

2.башк-чы: 

 Тывызыкты  дораан тывар

Тывынгырлар бисте хой-дур .

Дужуп бербес маргыжарда

Дурген чугаа кымда барыл?

Ам дурген чугаалар биле чижип корээлинерем че уруглар.

Ойназа ойназын                                  Удуза удузун

Оолдар кыстар ойназын                   Уруглар ам удузун

Оолдар кыстар ойнааштын             Уруглар ам удааштын

Ойнаарагын ойнатсын                      Уйгу хандыр удузун

Озалдаза озалдазын

Озалдаарга

Ондактыг-ла

Даалыктаза

Даалыктазын

Даалыктааштын

тайга четсин

Малдаза малдазын

малы ковей малчын болзун

Саанчылаза саанчылазын

Саган суду сава долзун

Чаъшкыназа чаъшкыназын

Чаагай сиген чаптып унзун

Башк-чы:

 Кожамыкка кончуг-ла бис

Кожа тыртып салыр-ла бис

Кожамыктап чижип каалынарам уруглар

Кожамыктар:

1башк-чы:

 Тыва чоннун аас-чогаалы

Салгал дамчып чедип келген

Оттур соглээн улегер домаа

Озуп орар салгалдарны кижизидер.

2башк-чы: «Улегер домакта нугул чок» дижир болгай. Дараазында улегер домактарга моорейден чарлаар бис бе? (Улегер домактар моорейи)

Мен эгелеп каарымга билир улус бар болза тондурер силер. Кайы командадан улегер домактарны ковей билир эвес хынаптаалынар.

Ужук билбес кижи…(Уну чоктан дора.)

2. Кижи озер… (Кидис шойлур)

3. Чадаг чорба, аьттыг чор…(Чааскаан чорба, эштиг чор)

4. Эки кижээ эш хой… (Эки аътка ээ хой)

5. Чадаг кижиге чер ырак…(Чалгаа кижиге чем ырак)

6. Куш уязынга ынак…(Кулун иезинге ынак)

7. Шевер кижи мактадыр…(Чевен кижи бактадыр)

1башк-чы: Аастыгга алыспас,

Аас-чогаалга шыырак,

Чечен-мерген уруглар

Чугле бистин садикте.

Сарыг шайын сутеп алгаш

Сагыш хандыр аартай бээр

Танцылаан чаштар коорге

Таан чараш чаптанчыг-ла

Танцы «Аяк шайым».

Кайгамчыктыг чечен-мергенинерни коргустунер уруглар. Ам бистин оолдарывыстын чараш содак-шудаан магадап, моге-шыыраан корээлинер!

(Могелер белеткенип турда дараазында состерни ажыглаар)

Башк-чы2. Тыва чоннун байырлалы

                     Хуреш чокта доозулбас.

Куштуглернин оюнну                           Ачыр-дачыр тудушкаш

Хуреш ам-на эгелээн                             Ажып унген могени

Мочек-мочек шынганнарлыг               Амытан чон догере

Моге девип унупкен                              Адыш часкап мактап тур

«Доге-баарынын» аяалгазы-биле оолдар девип унуп келир.

1.башк-чы: Унуп орар Мечи  чылда

Чаяалганар будер болзун,

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы-чолдуг башкыларга,

Эртем оруу ажык болзун!

Эге оруу бурун болзун!

Ада Хунге, ие Черге,

Ак-кок Дээрге, Отка, Сугга,

Айдыс кылып, чажыг чажып,

Авыралдап чудуулунер!

2.башк-чы: Уткуп алган Мечи  чылы

Уттундурбас буян-кежиктиг,

Ууттунмас элбекшилдиг болзунам!

Байлак дужут хайырлазын, оршээ!

Багай чуве хайлы берзин, оршээ!

Шупту- Курай курай!

- Кандыг-даа чон бодунун бурунгу культуразын, езулалдарын коргускен, национал чоргааралын илереткен байырлалдыг болур. Бистин Тыва чоннун эн ыдыктыг байырлалывыс –Шагаа.  Ынчангаш бо-хун бистер ада-огбелеривистин бурун шагдан байырлалы чаа чылды уткуур, эрги чылды удээр Шагаа байырлалында шуптунарны аяк-шайны ижеринче чалап тур бис.