"Каз өмәсе"
материал на тему

                                “Каз өмәсе – авыл бизәге”

Максат: Балаларны татар халкының милли бәйрәме “Каз өмәсе” йоласы белән таныштыру, халкыбызның күркәм гореф-гадәтләре, матур йолалары,  җыр һәм биюләрен өйрәнү һәм башкару. Хезмәткә мәхәббәт тәрбияләү. Балаларның күңелләрен күтәрү.

Җиһазлар: ясалган казлар, каурыйлар, канатлар, зал матур итеп бизәлгән, матур бизәкләр белән бизәлгән көянтәләр. Балалар татар милли киемнәреннән.

1 нче алып баручы: Хәерле көн кадерле әниләр! Бүген без татар халкының онытылып бара торган бер йоласы - Каз өмәсенә җыелдык. Авыл халкы элек-электән күп көч сорый торган эшләрне ирекле рәвештә җыелышып, күмәкләшеп башкарган. Күп каз асраган гаиләләрдә каз өмәсен оештыруны тормыш үзе таләп иткән. Өмәдә барыннан да элек кызларның уңганлыгы сыналган. Булачак кайнаналар үзләренә ошаган кызларны шунда билгеләп куйганнар. Борынгы әби-бабаларыбыз казларны бик яратканнар. Күргәнебезчә, каз өмәсе авыл тормышының бер бизәге. Бу гадәтебез яшь буынга кире әйләнеп кайтыр дип ышанасы килә.

2 нче алып баручы: Каз мамыгыннан түшәк, ястык, мендәр ясаганнар. Ә итен, маен төрледән-төрле аш-су әзерләү өчен файдаланганнар. Каз бәлеше, каз коймагы, тәбикмәге, каклаган һәм тутырылган каз әзерләгәннәр. Каз маен дәва өчен кулланганнар, кышкы суыкларда бит-колак очлары өшесә каз мае сөрткәннәр.

Хуҗабикә. Кызым, Алинә, бүген казларыбызны урнаштырасы иде.Үзебез генә булдыра алмабыз. Бар әле, иптәш кызыңны өмәгә чакырып кил, яме, кызым.

Алинә. Ярый, әнием. Мин  Алсуга әйтим әле. (йөгереп бара)

Алсу, бүген бездә каз өмәсе... Әнием чакырды.

Алсу. Менә кызык! Бүген сездә каз өмәсе?

Бергә. Әйе.

Алып баручы:   Авылларда хәзер каз өмәсе,

                             Уз, рәхим ит, әйдә кунакка.

                             Өреләре чыккан каз ашларын

                             Табалмассың башка юллап та.

                                Җырлый-җырлый каз йолкалар кызлар.

                                Мамыклары ята сибелеп.

                                Казларыбыз быел уңды диеп,

                                Түшәгемә мамык булды диеп,

                                Әбекәйләр йөри сөенеп.

                             Көзләр җиткәч, казлар киткән кебек,

                             Вакыт җиткәч китә кыз бала.

                             Ә авылда хәзер каз өмәсе.

                             Өмә җыры һәрбер ызбада.

Җыр:”Каз канаты”(татар халык җыры)

                              Каз канаты ак була,

                              Ир канаты ат була.

                              Чит җирләрдә йөргән чакта,

                              Бик сагынган чак була.

                                       Каз канаты каурый-каурый,

                                       Хатлар язарга ярый.

                                       Уйнамагач та кулмәгәч,

                                       Бу дөнья  нигә ярый?

               Әби белән бабай керә.

Әби: Каз өмәсен шушында була дигәннәр иде. Дөрес килдек микән?

Бабай: Әйдә карчык, кереп карыйк әле. Исәнмесез, балалар. Каз өмәсе була дип ишеткән идек. Дөресме?

Хуҗабикә: Исәнмесез, әбекәй һәм бабакай! Бик дөрес килдегез, түрдән узыгыз. Кунагыбыз булырсыз. Безнең уңганлыкны, булганлыкны сынарсыз.

Әби: Уен – көлке белән башлыйбыз,

          Каз өмәсе мөбарәк булсын!

Бабай: Әй, каз өмәсе гөрли,

              Юл буена канат сипкәннәр.

Әби: Кызларыбыз белән казларыбыз

          Кай арада үсеп җиткәннәр.

(Кызлар каз йолкалар.)

Алсу: И, миңа бигрәк симез каз эләкте бит.

Хуҗабикә: Әйе, быел бигрәк уңды шул казлар, өй борынча каз. Иртәгә тагын өмә. Шырпылы гына була күрмәсеннәр инде.

Алинә: Кызлар, җыр җырласак эшләребез җиңелрәк эшләнер. Әйдәгез, җырлыйк әле.

Җыр: “Каз канаты”

Хуҗабикә: Аллага шөкер, казлар бик симез булдылар.

Алсу: Кызлар, канат сыдырасыбыз да бар бит әле. Әйдәгез әле, кем остарак сыдырыр икән?  

Хуҗабикә: Йонын сыдырып бетергәч, каз каурыйларын елга буена, тыкрыкка, сукмакларга  чәчәләр. Бу-киләсе елда каз күп үссен, йортка тезелешеп кайтып керсен, дигән теләк белән эшләнә.

Алинә: Алдан барсын әнкәсе, арттан барсын әткәсе. Пипелдәшеп йөгереп барсын 21 бәбкәсе.

Әби: Безнең дә бар иде яшь чаклар, каз өмәләре үтә иде. Казлар йолыкканда егетләр килеп күңел ачып китәләр иде.

Бабай: Гармун тавышы ишетелә, әллә егетләр киләме?

Хуҗабикә: Кызлар, канатлар алыгыз. Канат сатабыз (егетләр керә.)

Бергә: Исәнмесез, кызлар!

Кызлар: Исәнмесез!

Илнар:  Кызларыгыз симез булсын!

               Әй, юкла, казларыгыз симез булсын!

Кызлар: Егетләр сезгә кем кирәк?

Егетләр: Безгә матур кыз кирәк.

- Ул кызыбыз бик елак.

- Кәнфит, прәнник бирербез.

- Кәнфит прәнник яратмый.

- Яратмаса эләкми. Сез нишлисез кызлар?

- Без йон йолкыйбыз!

- Без аларны таптарбыз.

- Нәрсә белән таптарсыз?

- Аяк белән таптарбыз.

- Ә без сезне куарбыз (канат белән сугалар.)

Егетләр һәм кызлар кара –каршы җырлашалар.

Егетләр: Каз канатлары йолкасыз,

                 Йолкып ни майтарасыз?

                 Бу өйләрдә җырлап-көлеп

                 Кемнәрне юатасыз?

Кызлар:  Каз канатлары йолкабыз,

                 Йолкып эш майтарабыз.

                  Җырлап-көлеп, уйнап-биеп,

                  Күңелне юатабыз.

Бергә:      Каз бәлеше тәмле пешә

                  Кызыл кирпеч мичләрдә.

                  Серләшәбез, сайрашабыз

                  Бу күңелле кичләрдә.

Әби: Әйдәгез әле, балалар,  каз канатлары тотып бер биеп алыйк әле.

“Каз канаты” көенә канатлар тотып парлы бию башкарыла. 

  Хуҗабикә: Егетләрнең килүе әйбәт булды әле. Казларны юып алып кайтыйк әле. Егетләр ярдәм итсеннәр.( казларны көянтәләргә элеп, юып алып кайталар.)

Тимур: Кайда бәлеш, май, коймак

              Анда барсак без кунак.

Бабай: Әйдәгез, балалар, хәзер бергәләп уйнап алыйк. Без яшь чагында бик матур уеннар уйный идек. “Челтәр элдем читәнгә”, “Йөзек салыш”, “Капкалы”уеннары һ.б.

Әмир:        Кыйгак-кыйгак кычкыралар,

                    Әллә киек казлармы?

                    Җырлап-биеп каршы алыйк

                    Быел килгән көзләрне.

“ Челтәр элдем читәнгә” җырлы-биюле уены уйнала.

Рушат:       Казлар оча, казлар оча

                    Җитте исә көзләр.

                    Ак болытлар арасында

                    Сызылып кала эзләр.

Парлы татар биюе башкарыла.

Кызлар:  Әйдәгез табышмак әйтешәбез.

Алсу:      Суда йөзә, бик күп илләрне гизә

                Ул нәрсә?

Егетләр: Каз, үрдәк.

Илнар:    Соскы борын бакылдык,

                Күп такылдый, такылдык.

Кызлар: Үрдәк.

Тимур:    Башы тарак, койрыгы урак,

                 Кычкырта быргысын,

                 Уята барысын.

Кызлар:  Әтәч.

Рушат:    Канаты бар, очмый,

                 Аягы юк-йөри.

Кызлар:   Балык.

Алинә:     Кулсыз-аяксыз, тәрәзә ача.

Егетләр:  Җил.

Раян:        Мич тулы пәрәмәч,

                  Уртасында бер калач.

         Кызлар белмиләр.

Егетләр: Белмәделәр, белмәделәр. Нинди җәза бирәбез?

                 Шигырь сөйләсеннәр.

Алинә:    “Бик усал безнең ата каз” (Н. Мадьяров)

                 Беләсезме, безнең казның

                 Бәбкәләре унике.

                 -Яхшы карасаң,-ди әни-

                 Берсе булыр синеке.

                     Әмма ата каз килешми,

                     Әнинең сүзе белән.

                     Кырын-кырын карый миңа

                     Гел усал күзе белән.

                   Беркөн шулай үз бәбкәмне

                   Булдым тотып карарга.

                   Ә ата каз канат кагып,

                   Килде мине таларга.

                     Ул усалның чукуыннан,

                     Көчкә качып котылдым.

                     Ә ата каз ана казга

                     Мактанырга тотынды.

                   Күрдеңме, теге кызны,

                   Җибәрдем бит куып, -ди.

                   Ә ана каз, аны хуплап:

                   -Кыйгак, кыйгак, кыйгак,-ди

                       Аның усал булуы да.

                       Ярый, бер караганда.

                       Бәбкәләрне тилгәннәрдән

                       Саклый мин булмаганда.

Әби: Әйдәгез әле балалар, “Йөзек салыш” уенын уйнап алыйк.

“Йөзек салыш” уены уйнала.

Илнар:   Артык түгел, ким түгел-

                Тишелеп чыкты бүген

                Ун күкәйдән ун бәбкә

                Шатлык безнең казларга.

                      Сары йонлы үзләре

                      Елтыр кара күзләре

                      Томшыкларда – ал буяу

                      Санап карыйм нәкъ унау.

Тимур:     Ал бизәкле табыннарда

                  Авыл бизәге – казлар!

                  Дулкынланып, җиң сызганып

                  Эшли өмәдә кызлар.

                      Уйнагыз да, җырлагыз да

                      Гармун кулларыгызда.

                      Алсу гөлләр чәчәк атсын

                      Йөргән юлларыгызда.

Әби: И, балалар, без дә яшь чагында матур итеп бии идек. Әйдәгез әле, бер биеп алыйк.

Балалар башкаруында татар биюе.

“Чума үрдәк, чума каз” Җырлы-биюле уены уйнала.

Раян:         Тышта бик җылы булса да,

                   Тун кигәннәр чебиләр.

                   Яңа гына тусалар да,

                   Йөгерешеп йөриләр.

                        Ай-яй-яй, матур бәбкәләр

                        Сары күлмәк кигәннәр,

                        Әниләренә ияреп,

                        Су буена килгәннәр.

Алсу:         Барыбызга да елмаеп

                   Карауга  яз кояшы,

                   Каз бәбкәсе белән тулды

                   Олы бер каз оясы.

                         Көз җитүгә бәбкә белән

                         Бер ишегалды тулган-

                         Бер оя каз бәбкәләре

                         Бер ишегалды булган!

Җыр: “Әнисә”. “Шома бас” №7.

             Тыпыр-тыпыр биергә

             Тимер идәннәр кирәк.

             Тимер идәннәр өстенә

             Хәтфә паласлар кирәк.

                  Хәтфә паласлар өстенә

                  Имән өстәлләр кирәк.

                  Имән өстәлләр өстенә

                  Көмеш табаклар кирәк.

              Көмеш табаклар эченә

              Хөрмә җимешләр кирәк.

              Хөрмә җимешләр ашарга

              Алтын кашыклар кирәк.

Хуҗабикә: Әби белән бабай да яшь чагында ут чыгарып биеп йөргәннәр. Әйдәгез әле аларны биетик (әби белән бабай бииләр.)

Илнар:  Казларыгыз күп булсын!

Алсу:     Канатлары ак булсын!

Алинә:   Йортта бәрәкәт артсын!

Бергә:    Казларыгыз күп булсын-

               Өйдән күлгә кадәр алар тезелсен! 

“Карабай” биюе башкарыла.

Алып баручы:     Авылларда бүген кызлар җыры,

                                Тальян моңы чыңлый өйләрдә.

                                Күңелләрдән күңелләргә күчеп.

                                Кабат яңгырый иске көйләр дә.

                                    Мамык кына  гүя очып куна,

                                    Кызлар җыры, назы күңелдә.

                                    Иске йолаларны изге итеп,

                                    Муллык җыры җиргә түгелә.

Бәйрәм “Каз канаты” җыры белән тәмамлана.

Алып баручы: Кадерле дуслар! Хөрмәтле кунаклар! Менә сезнең белән саубуллашыр чак та җитте. Бу бәйрәм тамашасы сезнең күңелләргә дәрт өстәсен! Сау булыгыз!    

                       “ Парлы татар биюе”

1.Кара каршы ике яктан ике кыз чыга

2.Урап уртага киләләр.

3.Як-якка баралар.(куллар һәм аяклар хәрәкәте).

4.Урап киләләр

5. Итәкләрне тотып алга киләләр(уң аяк хәрәкәте)

6.Артка чигәләр.

7.Куллар белән тотышып әйләнәләр.

8.Култыклашып әйләнәләр.

9.Алга кулны һәм аякны чиратлаштырып түгәрәк буйлап киләләр.

10Аяк белән хәрәкәт(башында, үкчәдә һәм 3 тапкыр тыпырдау)

11.Як-якка аякларны аерып-кушып баралар, кире уртага киләләр.

12. Урап киләләр.Тыпырдап алга киләләр.

13.Әйләнә-әйләнә чигәләр

14.Кулларны болгап як-якка чыгала.

               “Каз канаты белән бию”

1.Кулга канат тотып малайлар белән кызлар парлап чыгалар.

2. Уртадан килеп парлап басалар.

3.Арттагы балалар күпер астыннан чыгып алга килеп басалар балалар беткәнче.

4.Як-якка баралар, уртага киләләр (2 тапкыр.)

5. Кызлар малайларга таба шйләнәләр, шулай ук малайлар эшли.

6.Урында канат кагып әйләнәләр.

7.Парлап китеп, бер-бер артлы түгәршккә басалар.

8.Уртага әкрен генә киләләр, артка чигәләр(2 тапкыр)

9. Парлап китәләр, бер рәткә тезелеп баш ияләр

           Башкорт биюе.

1. Урап килә.
2. Камыр баса.
3. Камыр җәя.
4. Камыр кисә.
5. Урап килә.
6. Җеп урый.
7. Җепне суза.
8. Көзгегә карап бизәнә.
9. Урында куллар белән аста, өстә хәрәкәт ясый. Урап чыга.