Тувинская сказка Хайындырыңмай-оол
план-конспект занятия (старшая, подготовительная группа)

Хайындырыңмай-оол

(Соян Наадың Сарыгбаевич ыткан)
Чаа, арыг кызыгаарын чурттаан, арга-садаадын уян кылган, бажының коңкураа* арываан, балдырының хорлаңгызы арываан, Алаадай-Ашак, Чөлээдей-кадайның ноян уктуг ному узун үүргелиг, хаан уктуг кара чиңзе үүргелиг,  дыргактыг чүве эннежип болбас, чарынныг чүвениң алдынга чыдып болбас, кыйыг черниң ыяжын кызыр беге деңнеп туруп кескештиң, боом черниң ыяжын боос беге деңнеп туруп кескештиң, аргар-кошкарның мыйызы-биле хажыылаан  алдын-сарала чалыг, алдыы тепкижинде алдан улу кышкыржыр, үстүү тепкижинде үжен улу кышкырар, а тудазында телдиин*-эзирни тепкилештир кылган болгаштың, баарында пар-арзылаңын сиилбээн каң-демир октуг,  Хүреге-Дарган деп даайынга кылдырып алган тозан кара паштың демирин тылаткан-сырлаткан, караңгы арганың хажыызынга төрээн эр ала дастың* чүү-биле чүглээн хан кара, кадыг кара хожуулалыг,  шак мындыг эрес кижи чурттап чораан чүвең иргин.
Караты-Хаан бир айда аңнап чорааштың,  дүктүг аастыг аң-даа чадаан, ижи* бөдене кушкаш*  тып алгаштың:
– Дөө турган кара чадырга барып, быжырып келиңер, оолдар! – дээш,  чыдып алган.
Ижи оол баргаш,  Хайындырыңмай-оолдуң шуру тонун*, шуузун бөргүн көргеш,  аай хевирлиг алдын оваадайын*  кайгаар дээш, өрттедип каан.
– Хаан-авыгай-даа* даарта бистиң бөрттүг бажывысты бөргү-биле, чеңниг холувусту чеңи-биле алыр – дээштиң, ыглажырга, чиг далганны бөдене кушкаш кылдыр илбизи-биле, сезен илбизи-биле ону кушкаш кылдыр быжырып берген.
Караты-Хаанның үжен хире шерии, бөдене кушкаш сүрүп чораан шерии  төтпейн турган.
– Чүү кончуг амданныг чоор! Бөдене кушкашты мооң соонда база кушкаштаар чүве-дир – деп мынчалган.
Ооң соонда база ижи айның алдан хонукта аңнап чорааш,  үш бөдене кушкаш өлүрүп алгаш,  база-ла:
– Ол Чөлээдей-Кадай, Алаадай-Ашактың чадырынга барып, быжырып эккелиңер! – дээн.
База-ла ийи хаазы тургаш, ам-на бирээзи бөргүн кайгап турда, бирээзи быжырып, бирээзи көрүп орда, бирээзи быжырып, орта өрттедип алгаш, чеде берип-тир.
– Чоп энир чүвеңерниң эъди чаагай чүве чорду, чүге мындыг багай эът чүвел? Чүге чиртип алгаш, келдиңер? – дээш, хаан-авыгай баглааш, хагар, оларны эриидээр деп барган.
– А ындыг болза,  ол Алаадай-Ашактың ол үш харлыг, балдырындан коңгураа арываан оглунуң оваадайындан ай-хүн үнүп келгеш, херелдиг боорга, ону кайгаар дээш, мындаа өрттедип алган улус бис ийин. Ам шынын чугаалаардан башка, канчаар, ам боттарывыс өрттедип каарывыска, мындыг-ла чүве-дир – деп.
– А ындыг болза, сөөртүп келиңер! – деп, Хайындырыңмай-оолду кыйгыртып алгаштың:
– А ындыг болган болза, сен ол айлыг-хүннүг оваадайың биле шуру тонуңну бер – дээн.
Алдын хүннүг оваадайы биле шуру тонун ап алгаштың:
– Алдан харлыг Алаадай-Ашак биле чеден харлыг Челээдей-Кадайның оглунуң тонун ап алган кижи мен – дээш,  улуг өгнүң аскын улуг чонун, биче өгнүң аскынга биче чонун чыып аарга,  чүс сес харлыг Чавылдак ашак ыыттавайн барган.
– А чүге ындыгыл? – деп.
– Оон-даа артык,  ам ловуң тонун*  алдырып алза,  оон-даа чаагай-дыр силер –  дээн.
– Ам база-ла кижи ынчап өлүр чүве бе? - дээш,  база элчи ыдыпкан.
База-ла чеде бергеш, хөй шериг кээрге, берипкен. Ону берипкеш, оюн тонун*  кедип алган, ам тону-даа болза чок.
«Чаа, кара чаңгыс адам-ием бар болгай, ам ол тонну канчаар», уштуп октапкаш, Хан-Шилги аъдын мунупкаш, Арзайтының аар ийинден аң-меңин дизе хеңмелээштиң, берзейтиниң бээр ийинге киштиң аразындан киш үнер чүве-дир,  черниң айы четкен, сугнуң айы ханы хан оваа, чини чин оваа кылдыр,  мындыг аңнаар  кижи чүве-дир.
– Адам-ием  өлүргү дег,  чоп кончуг чүвел, алдын-ала сыынны өлүрер чоор бе? – дээш,  чоруп чоруурга,  дээрниң алдын-ала сыыны чыт-даа алыр кончуг.
Бир-ле тайгага удуп чыдырда, эртен тырттынган боду кежээге чедир тырттынгаш, кежээ тырттынган боду эртенге чедир тырттынгаш, ок бажы кызаңайнып, чалбырааш үнүп, алдыы саагыннан*  алдан улу үрүлеп, үстүү саагыннан үжен улу үрүлеп, оскуна чоруй  салгаштың,  Хан-Шилгизин мунупкаш, чеди артты ажыр челдем дээш, алды артты алдам дээш, ажып барып дүжүп-түр.
Чер-дээр эптерээн*  ышкаш, делегей шимчей чазып, алдын-ала сыын өлген-дир. Алдын-ала сыынның ооргазын хана кылгаш, ижи-чарнын дүнчүү кылгаш, үттүг чарнын элгүүрге* кылдыр каггаш, молдуруун хараача кылгаш, ээгизин узуну кылдыр каггаш, алдын кежи-биле,  мыйызы-биле магана* кылгаштың,  алдын өргээни бүдүргештиң,  эъдин эът оваа кылгаш, чаан чаг оваа кылып кааш,  бир айның үжен хонукта удуур уйгузун удуп чыдып алган.
Ам Караты-Хаан база ол ловуң тонун кедип алгаштың,  ам база-ла:
– Чаагай-дыр мен бе? – дээрге, 
– А чаагай-дыр сен – дээн.
Андыг кижи-даа чок, доозазы-ла:
– Чаагай-дыр силер – дээр, кара чаңгыс демги чүс сес харлыг Чавылдак база-ла ыыттаваан.
– Че, чүге ыыттавадыңар? – деп.
– Үстүү оранда узун буттуг Узун-Сарыг Мөгениң агар-сандан ширээзин чалап аар болзуңарза,  оон эки чүве чок-тур – деп.
– Ону шыдаар кижи кымыл? – деп-тир.
– Бажының коңкураа адырылбаан, балдырының хорлаңгызы арываан Хайындырынмай-оолдан башка, ону чедер кижи чок чүве ийин –  деп-тир.
Хайындырыңмай-оолду кыйгыртып эккеп-тир. Хайындырыңмай-оолду кыйгыртып эккээрге:
– Че,  ам канчаар! – деп,  адазынга чеде берген.
– Хаан кижи бар дээнде, баар чүве ыйнаан,  оглум. Бөрттүг бажың-даа эккел дизе, бээр чүве болгай – деп, Алаадай ашак, Челээдей иези мынчап олурган.
Ол хиреде-ле демги аңының эъди чамырара берген.
– Кылып бергеш, чорууйн – дээрге:
– Бо аалда болза, хаан биске чүвени бээр ыйнаан, оглум. Эрте чорувут, биске аң-даа өлүрүп бээр диве – деп,  мынчап барганнар.
Чаа, ам ынчаарга,  үстүү орандыва аъдын дага кылдыр сооткаштың, демги ловуң тонун кедипкештиң,  оон өске арага-чалага тонун астып алгаш, үстүү орандыва чеди өңнүг челээш тыртыпкаш, хап-ла каан.
Хап үнүп келгештиң, улуг-улуг сыгыртырга, улуг-улуг ыяштарның будуу сынып, биче-биче сыгыртырга,  биче-биче ыяштарның будуу сынып, каргыраалаарга, хорум-даштар углуп чаштап,  «Адаңның саары эвес, иезиниң эмии эвес, чайыннады шаавыт даан» дээрге,  Хан-Шилгизин демир шилги-биле чаяан чара шаапкан,  аскын чара шелиптерге,  чык-дарс дээш,  амдыы үстүү оранда алдын элезинниг берге черде барып дүшкен,  мындыг бооп-тур.
Андыг кончуг  берге черде барып дүшкен кижи ам канчаар боор, өрү-куду дураннап көөрге,  чүү-даа чок. Даг бе дээрге, өг ышкаш, өг бе дээрге, даг ышкаш, кончуг ак чүве турган.
Аъдын куу аът мыяа кылдыр хуулдургаштың,  чеди арттың бертинге,  бичии эл алдынга суп каан.
– Бо кончуг амытан билип каапса, Узун-Сарыг-Мөге өлүрер-ле болгай  __  деп, бичии ыраадып алгаш, боду казыргы бооп, дүк бооп чуглуп четкеш, хой мыяа бооп,  чуглуп четкеш,  демир алдынга дектегин салгаш, чыдып ап тур.
Узун-Сарыг-Мөге эртен эрте туруп келгеш:
– Алдыы чаагында агбай салдыг Хайындырыңмай-оол деп кижи, бажының коңгураан адырбаан кончуг дайзын, демир алдында деге-сарыг бооп  чыдып алды ышкаш,  дүжүмде. Сыйбап, дилеп көрүңер, отка өрттедиптиңер, шивишкиннер! – деп-тир.
Чеди шивишкинге дужааган. Дыңнап каапкаш,  хүлүр-халыр казырт-ла кылган, ыңай чой барган.
Чаа, ол-ла шоюжаңнап-майыжаңнап маңнап олурган, аъды-даа, боду-даа. Аъдын база эккелгеш, аъды база боду база шүш-шаш кылдыр  бооп алгаш,  ийи чүс он алды күштүг черин тода дүжүп кээп тур ам.
Чаа, ширээни эккеп берип-тир, олурар черинге.
Анчаарга*  ол Узун-Сарыг-Мөгениң идик-хевин доозазын бүдүү дүне үзе кезип кааштың, чазының кирижин база үзе кескеш, эзер-конун* база дооза үзе кескеш,  Хайындырыңмай-оол эзер-чүгенин белеткээш, эртен оттуп чорда, мөңгүн хавырыктыг ширээни*  будуннан*  ал-ла, чорупкан.
Аа богда, эчизин эгидерде,  берге болган. Үстүүртүнен:
– Дээр ием, делегей ием! – дээш, чаңнык дүжүрүпкен, үш катап даманынга* дүжүрген.
Ол чүвени кара өдек кылдыр хуулдургаш, кара өдек кылдыр өөскүдүп каан. Кара өдек кылдыр өөскүдүп-даа каарга,  дээрден улуг чат-бузунду,  улуг хат-шуурган дүжүргеш, хат хадып борагаштың, оранче чедип келгештиң, агар-сандан ширээзин Караты-Хаанга эккеп берген.
Улуг кеңгиргезин хаккаш, улуг чонун чыггаштың, биче кеңгиргезин хаккаш, биче чонун чыггаштың:
– Чаагай-дыр мен бе? –  дээрге:
– Хаан ам чаагай-ла-дыр силер – деп, мындыг-ла болган.
Анчаарга:
– Үстүү оранда Дандайлың ховузунуң сезен бир буттуг Алдын-Ногаан даңгыназын чалап аар болза,  оон-даа чаагай-дыр – деп.
– Ону кым чедер, тывар чүвел? – деп.
– Хайындырыңмай-оол чедер, тывар чүве – деп мынчалган.
Хаандан:
– Хайындырыңмай-оолду кыйгыртып келиңер! – деп.
Кыйгыртып кээрге, ындыг-мындыг чарлык болду деп адазынга кээп чугаалаан.
– Хаан кижи чарлыы болза,  карачал кижи холуң-даа эккел дээр болза, канчаар боор, оглум, чоруур апаар ыйнаан – деп.
– Алды-даа болза,  биеэде суй-белек берген черим, бодуңнуң алымың бодуң негээр-ле апаар сен ыйнаан, оглум – деп, мынча дээн.
Чаа, ам канчаар дээр, күжүр эр-даа чүү боор, үстүү орандыва Хайындырыңмай-оол-даа хап чоруплаткан.
Эр аъттың даман-даяа эстип дүжер, эр кижиниң эреге баары эстип төнер чүве дээн. Ырак черге халдып-ла орарга, чеди өңнүг челээш-биле челээштен алгаш, барып чеде бээрге,  Дандайлыг-Хаанның дошкун кадыы-даа кончуг. Кара кускун келген, ону үзе шаап октап, ыттар келген, ону үзе шаап октап, кижи хевирлиг кончуг чүвелери, буктары, «Кара пашка каргактаар, хола пашка коргактаар»  дээн ийи кара кадай келген. Ында оларны узуткап, арай деп чоруп барып, чеде бергеш,  кидис хевенектиг, кодур чаваалыг багай оол, шиш согуннуг, чашпан чалгай эзерлиг, чалдай-шаак, чалдай-шаак* деп чортуп бар чыдып тур.
Чаа, ынчаарга, кошкар кадарган ашакка ужурашкан. Кошкар кадарган ашакка ужуражырга,  ак сагыштыг ашак хире болган.
Оон бир черге база кара кошкар кадарган ашакка ужурашкан, кара сагыштыг хире болган.
Ак теве кадарган ашакка ужурашкан, база ак сагыштыг хире болган.
Кара теве кадарган ашакка ужурашкан, база кара сагыштыг хире болган.
Оон-на ынчап бар чыдырда,  муңгаранчыг чылгычыга барып таваржы берген. Чылгычыга таваржы бээрге,  шуптузу-ла кара чылгы кадарган, кара сагыштыг болган.
Ак чылгы кадарган кижи:
– Богда, мында маңганактан* соп аар сен бе? – дээн.
Ол-ла ынчап тургаштың,  көөрге,  карак чажы төктүп, кадыглыын-кадыглыын каккырыпкан:
– Богда, аъдың ап берейн, оглум – деп каан, демги ашак.  
Чүве-ле ыыттаваан.
Чаа, ол хаанга баргаш, чеде-ле берген. Кээрге, ол хаанга чеде бээрге, Дээр оглу Демир-Мөге, Каң оглу Каң-Мөге, Чер оглу Черзи-Мөге деп үш мөге адаан-мөөрей кылыр деп, ам даарта деп, адыг-тудуг кылыр деп, мындыг болган туруп-тур.
Дээринге деңнешкен  демир баглаажын, дээринге четкен кончуг шил бажың иштинде ширээ-канзы*  кырында демги даңгына база ижи* угбазы-биле, Алдын-Ногаан даңгына, Мөңгүн-Ногаан даңгына, Демир-Ногаан даңгына деп, үш тевене бооп хуулуп турар, кара киш бооп ужуп турар,  мындыг бооп-тур. Үнүп турар, куш бооп ужуп турар,  мындыг берге улус болган.
Кижиң канчаар-даа аайын тыппайн турган. Анчап* турда, ам даартазында муңгаранчыг адыг-чарыш болур дээн, демги багай турган оолундува «Кандаай аайлыг чүвел, чадараан, чалчайып, кижи-даа чугаа-домаан дыңнавас, бак кулугурул  моң!» деп,  мынчап турар болган.
Ынчап тура,  ам хаанның кара баштыг кижизи:
– Борта  улуска соктуруп кагза, шорузу ыйнаан – дээш,  хааны бижик бижип бээрге, улус-биле адаан-мөөрей кылып-ла, мынчап турган.
Ынчап турда:
–  Тевенениң үдүн чире адыра, демир көжээниң эктин чире алзыра,  алаңгыыштыг ховуну кежик хире ажа бергештиң, алдын көжээниң бажын чире алдыра деггештиң,  алаңгыыштыг*  тайганы ажып чыдырда,  огун тудуп аар кижи болза, уруум бээр мен __ дээн,  мындыг чарлык бооп-тур эвеспе.
Чаа, ам ол үш мөге дээрге  белеткенгеш, тургулапкан.
Чер оглу Черзи-Мөге аткан. Чер ортузу чедип чыда, чээргеннелип чаштай берген.
Хүн оглу Хүмүс-Мөге тургаштың, база аткан, четпес болган.
Дээр оглу Демир-Мөге адарга, харын алаңгыыштыг  ол черни чара деггеш, алдын көжээни чире деггеш, алаңгыыштыг ховуну эртип, чеден чаан чүъгүнге чээргеннелдир деггештиң, чынчырланып чаштай берген.
Кажан шак ынчаар арганың божаңын хоора тырткаштың, боду улус көрбээн черге Хайындырыңмай бооп, улус көрген черге самдар кылдыр, чартык илби-биле, көрүнчүк-биле көргүзүп алгаштың, хемниң бир кыдыынга тепкештиң, бир кыдыынга тепкештиң, огун эртенден кежээге чедир тырттынып чыткаштың, пар шак тоолай шакче*  бар чорда, оскундура чоруй салырга, алдын тевенениң үдүн чире деггеш, мөңгүн тевенениң ортузун үзе деггеш, демир көжээниң эктин чире деггеш, алдын көжээниң мойнун үзе деггеш, алаңгыыштыг тайгадан ажып чыдырда, хартыгадан кашпагай, эзирниң шүүткели-биле барып тудуп эккелген.
Ам оон черле «Кандыг аай чоор?»  дээш, көөрге,  ам Хайындырыңмай-оол хевээр бооп көстүп олурган.
Чаа ам ынчаарга, чүү дээрге, Дээр оглу Демир-Мөге база-ла:
– Мээң алымым, мээң алымым, мээң адамның суй-белээ – деп,  мынчап хунаажып турар болган.
Чер оглу Черзи-Мөге-даа, Хүн оглу Хүндүс-Мөге-даа:
– Болар-даа хоржок, кончуг улус-тур, бис-даа чажывыс дыш чоруулу __ дээн.
– Дээр оглу Демир-Мөге чыдып калган. Анчаарга*  Каң оглу Каң-Мөге чыдып калган, каң демир болгаш кызар чүве-дир.
– Шыяан ам, чүү боор,  Каң-Мөге хүрежир апарган. Амнан*  эгелеп:
– Каң-Мөге хүрежирде, от бооп алгаш, келир чүве – дээштиң, аъды чагаан, Хан-Шилгизи.
Хан-Шилгизи чагыыр орта:
– Доо турган хөл орта муңгаранчыг чоок дүжүргештиң, бүгү бодунга муңгаранчыг кылдыр, ширелдир, хамык доштан дооруп ал, тос каът кылдыр – дээн.
Дошту дооргаш, бодунга кезээде хат хадыдып туруп алган.
Чаа, Каң-Мөге-даа арга-каскакты* чип чоруп-ла олурган.
Ол-ла девичеңнеп, чоруй-ла дээрге-ле, карарып, чаштап-ла, үстүп чаштап-ла, каң демир чүү боорук, эң соок тудугуузун иштиннен шил ышкаш, ушта соп келгештиң, каң эдик-хевин уштуп октапкаш, сырылааш, иштинде ол  сериин черлерин илби-шидилиг черлерин орта базып, өлүрүп каапкан, өрттедип.
Чаа, ам ындыг болган. Демир-Мөге хүрежир болган. Көрүп турарга, үр боор чүве эвеспе деп, бокта, Демир-Мөге-биле белеткенип олурда, чүктүг кара буура дег  кара мези шыңганын дээп бадырган.
Демир-Мөгени көөрге, чүктүг сарыг буура ышкаш болган, ижи, дөмей черге сөөгүн каар деп ижи кижи бодап, коргужуп, муңгаранчыг  ховунуң адаа-үстүннен девижип келгештиң, авый-шавый, аргай-хоргай хамык орта ачыр-дачыр*  чүвезин кедип алгаш, хыйыртажып, үш хонукта хыйыртажып келген.
Эзирниң шүүлдези-биле, буганың мыйызы дег, как-шак кылдыр  сегирген соонда, туткан черден тудум хирени деспегилежип, дөө черден кешкен аргар-кошкар дедир чоруп, бо чарыындан кешкен аргар-кошкар дүжүреп туруп-тур.
Ижи кижиниң хап баткан деринге кижилер чунуп, бо чартыында болза үскүлежип, каккылажып, бо чарыынга кээп турда, Дээр оглу Демир-Мөгениң эъди кызып келген.
Хан-Шилгизиниң чонаа-биле дөмей туттунуп, ылдыртынып, бокта, ол-бо Хан-Шилги аъды көрүп тургаш,  тын эккеп, дозурупкан, демир аргамчызынга ынчаар ам бичии ылдыртынып, харын-даа Хайындырың-оол бичии ылдыртынып туруп-тур.
Чаа, ам кандыг аай кончуг, Хайындырыңмай-оол арай деп кээп ылдыртынгаш, «Ам канчаар кижи боор мен?» деп, Хайындырыңмай муңгарап,  «Ам черле өлүрүм ол кижи-дир мен, бо-даа кончуг амытан-дыр».
Эъди арай соок, мынчап барган. Анчаарда* Хайындырыңмай-оолдуң колдууннан кодан дег кээп, улуг-улуг ак көвүктер кээп, каккылажып-соккулажып турарга, Демир-Мөгени, а ынчаарга аъдының киштээри:
– Кара чаңгыс эртинеде, хирнин кескен хирниниң дужунда тудум хире эът бар-дыр, оон тутпас болза,  хоржок-тур – дээн.
Демир апарган,  доозазы каспай*  черинден тудуп-ла, чирип октап, тура шаап-ла тур, ыяш дилген хирээ ышкаш, хирээлеп-ле тур. Бо-даа болбас чүве-дир, тудум черинден алгаш, кара черни сирт кылдыр, көк дээрни чыжырт кылдыр эккеп салыр орта, дөңгүр көк баштыг кадай ишкирнип-ишкирнип, ижи долу бадырыптарга, сускаан кижи ону ап чипкен.
Ам анчаарга*:
– Дээр ием, делегей ием! – деп алгырган.
– Дээр ием, делегей ием! – дээр орта, чаңнык дүжүрер орта, аъдының таваңгайынга  дүжүргеш, Хан-Шилги үстүү оранга хайып үнген. 
Анчап тургаш, кулугурнуң куйга-бажын*  алыр деп көзүн таакпылап:
– Өлген кижиниң сөзүн алыр, өлүрер малдың ханын алыр болгай – дээрге:
– Эжиң-биле дөмей эжиңгилейтир эдилеп-ле чоруур сен ыйнаан __  деп-тир.
Ол орта алдан кулаш*  тамы каскаштың, Дээр оглу Демир-Мөгени сырыладып, дырыладып өлүргештиң, ол хаанның кончуг улуг даңгыназы  шак орта кээп:
– Час ойта дүжер эвеспе! – дээш, кончуг улуг чаңнык кээп дүшкен.
Анчаарга оон кээп туман үнгеш-ле, өрү шашкылажырга,  шында-ла,  бай кижи, ам баяады кончуг, баргаш, бай кижиниң коданынга демгини эккеп хондургаш, орган.
Ам ынчангаш, Караты-Хаанга ынчап алгаш…, а ынчан Караты-Хааның катканың боор, хааннан хеп-хенертен чаңнык кээп дүшкештиң, Караты-Хаанны чылча дүжүп каан.
Чылча дүжүп каар орта, Хайындырыңмай-оол кадайы-биле ижелээн* ол адазының черинге Караты-Хаанның орнунга хаан бооп, дөң черге өөн тип, дөш черге малын чалап, хаан бооп ынчап, Хайындырыңмай-оол хаан бооп ынчап, ындыг улуг эрге тудуп чораан мындыг ийин бо.