Ангыр-оолдын тоожузундан "Оюннар" деп эге биле таныштырылга
план-конспект занятия (старшая группа)

МБДОУ д/с №4 «Салгал» с.Эрзин

Улуг бөлүктүң уругларынга

 Степан Агбаанович Сарыг-оолдун

«Ангыр-оолдун тоожузу» деп чогаалында

 «Оюннар» деп эге биле таныштырары.

Улуг бөлүктүң башкызы : Солангы Шолбановна С.

Эрзин 2019

Темазы: Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп чогаалында «Оюннар» деп эге-биле таныштырары.

Сорулгазы: школа назыны четпээн уругларга Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп чогаалында «Оюннар» деп эге-биле таныштырып тура, уругларның амыдыралда үргүлчү ажыглаттынмайын турар оюннарынга хамаарыштыр беседаны чоргузпушаан уругларның сөс курлавырын байыдап, чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: тыва оюннарның сюжеттиг чуруу, ном.

Кичээлдиң тургузуу:

Б: Экии уруглар, кичээлди эгелээр бетин бичии сула шимчээшкинден кылып «Арбай-Хоорну» ырлажыптар бис бе? (Уругларнын харыызы).    

Адыжыңар көргүзүңер,

Арбай-Хоорлап ойнаалыңар.

Арбай-Хоор-4 каттап.

Улуг-эргек уруктазын

Башкы-салаа балыктазын

Арбай-хоор-4 каттап.

Ортаа-салаа одун салзын

Кем чок салаа кедээр болзун

Арбай-хоор-4 каттап.

Хеймер сала кежээ болзун

Олут орбас орлан болзун.

Арбай-хоор-4 каттап.

Б: Эр-хейлер, ам болза кичээливис эгелээр бис. Дүүн бис Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп чогаалында «Оюннар» деп  эге биле танышкан бис. Автор «Оюннар» деп эгеде тыва оюннарның дугайында кысказы-биле бижип көргүскен. Ынчангаш бөгүн бистер оюннарның аңгы-аңгы хевирлерин сайгарып көөр бис.

(Башкы уругларга чечен чугааны кысказы биле номчуп бээр. Номчуп бээрде билдингир, аянныг, тода кылдыр номчуп бээр. Чечен чугааны номчуп тургаш айтырыг-харыы дузазы-биле беседаны чоргузар).

Оюннар

Уруглар чеди-сес хар чедип орда-ла, ат-шолазы дээр чүве бе, азы хүлээлге чүктешкизи тодарап кээр: кадарчы, чылгычы, чээргеннээр, ыяштаар дээш – ле баар.

Ойнаар деп эң-не чымыштыг «хүлээлге» безин өйлеттинип, чеме-халалыг, уржук-түвектиг бооп бар чыдар. Ындыг болза-даа ол оюн деп чүве черле хоруттунмас, харын-даа чаштың өзүп доругарынга, кижи бооп хевирлениринге дыка салдарлыг хире. Уругнуң назыны өрүлээн тудум-на, оюннуң хевири өзүп, көвүдеп, чаартынып орар чүве.

Кожа-кожа аалдарның уруглары хүннүң-не чыглып таваржып болчажып, баштажып кээр. Ол кээрде хоюн,бызаазын сүрүп кээп, кады кадырбышаан ойнаар. Ол чыглып келгеш ойнаарда: хаак аъттар мунгаш, чарыштырар, челиштирер, мөге хүрештирер. Ол чарыш, хүреш дээрге анаа-ла болу бербес; бир-ле ыдыктыг черлерни дагыыр, азы куда дээш бир-ле байыр-наадымны күүсеткен турар.

Сайзанактаар. Ол оюнну даш-биле ойнаар. Сайзанактаарда аал коданын бүрүнү-биле илередип, ону дөгерезин хевирлеп, дүрзүлеп тургаш кылган боор. Кожа-кожа өглерни тип, оң иштинде бүгү-ле эт-эдилелин: аптаралары, барбалары, орну, үлгүүрү, ширтектери дээш ожук пажындан эгелээш тааржыр даштарлыг болур. Борбак – борбак сай даштар-биле аалдын мал – маганын шуптузун дурзулеп, ак – кара, улуг – биче аайы-биле ангылап турар.  

Ооң соонда ол сайзанактаан уруглар аразында аалдажыр, кудалажыр, садыглажыр, кел дижип чалажыр, шайлажыр база боор. Чамдыкта ол оюн хөлүн эрткеш , даш-биле соккулажып , бактажып-даа доостур.

Оюн бичии уругларнын  дыл-домаан, угаан-медерелин сайзырадыр, чараш чуулге болгаш найыралга ооредир.

  Оюнну кижи торуттунуп кел-ле ойнап эгелээр  болгаш  ол оюн кижини  бугу назынынын иштинде  удеп кээр. Оюннун  кижиге ужур – дузазын  санап четпес. Оюн кижини, ылангыя, озуп олурар  аныяк  кижилерни  куш ажылга кижизидер.

«Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» - деп сургаалга оюн база –ла хамааржыр.

   Оюннарны чугле уруглар ойнаар эвес, ону улуг – аныяк-даа кижилер ойнаар. Ынчалза-даа оюннарнын хевирлери улустун назы – харынын, эртем – ажылынын аайы-биле ылгалып, нарыыдаар.  

Улгаткан тудум оюн көвүдеп, ооң назыны – аажы-чаңы өзүп орар. Допчузу – биле чугааларга, уругларның бичиизинден эгелээш улгаткыже чедир оюнунда оларнын амыдырал чуртталгазын хевирлеп орар.

Кышкы үеде болза чуңгулаар,тевектээр, аатынар, баг кагар, баг адар чергелиг даштыгаа соокка ойнаар оюннар бар. Кажаалар иштинге чаштынчыр, аскак-кадайлаар. Азы кежээ өгге олура кажык адар, кажыкты кагар, чарыштырар оюннар бар. Чинчи чажыржыр, чеди-чээргеннээр, тывызыктажыр, тоолдажыр оюннар мырыңай каш-каш кежээлерде улажыр.

Бис болза бөгүн тыва улустуң оюну «кажык» биле таныжып, канчаан ойнаарынын силерге көргүзер мен. Кажык-биле ойнаар оюннарның ангы-ангы хевирлери:

• Кажыкты дүжүрүп кагары;
• Кажыкты хожулап кагары
• Кажык адары;
• Кажык-биле аът чарыштырары;
• Кажыкты чыттырып кагары;

Кажыктың дөрт талазы дөрт аңгы мал маганның аттарынга дөмей боор (дөрт талазын тайылбырлаар). Ам болза мен силерге тыва улустуң оюнну «кажык» биле аът чарыштырып ойнаарын көргүзуп бээр мен (тайылбырлап көргүзер).

- Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң «Ангыр-оолдуң тоожузу»-деп чогаалында чүү деп эге биле танышкан ийик бис уруглар?

- бо «Оюннар» деп эгеде автор чүнүң дугайында чугаалап турар-дыр?

- кандыг тыва оюннарны бо эгеде бижээн-дир? (сайзанак, аскак кадай, чинчи чажырар дээш баар).

- бистер чүү деп тыва оюн билип алдывыс?

- кичээл солун болду бе уруглар?

Мооң-биле кичээливис төнүп турар, а силерге кичээнгейлиг дыңнап эки харыыланыңар дээш четтирдим уруглар!

Чамдык чугаазының сайзыралы кошкак харыылай албас уругларны эки харыылаан эштериниң соондан катаптадып чугааладыр.

Уругларнын тайылбыр чугаазанын соонда «Кажык» биле таныштырып канчаан ойнаарын көргүзер.

Кичээлдиң түңнели:

- тоожунун адын чуу дээр болду, уруглар?

- «Ангыр-оолдуң тоожузунда» чүү деп эге биле бөгүн таныштывыс?

- Оюннар деп эгеде чүнүң дугайында чугаалап турар –дыр?

-Ында кандыг тыва оюннарны бижээн –дир?

- бистер бөгүн чүү деп тыва оюн биле ойнап турдувус?

-Эр –хейлер, силерге кичээл солун болду бе?

Мооң биле бистиң кичээливис төнген, кичээнгейлиг дыңнап билгениңер дээш четтирдим!