Рабочая программа " Тыва дыл"
рабочая программа по развитию речи (старшая группа)

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпес уругларнын ооредилге албан чери Тыва Республиканын Бии-Хем кожууннун Туран хоорайнын №1

 уруглар сады

Бадылаан:                                                                                   Шиитпирлээн:___________ башкылар човулелинге                                                                Эргелекчи  Сарыг Ч.С.

шиитпир №1                                                                                 шиитпир № 1

 хуну "___ " __________2021г                                                    хуну "___" ___________ 2021г                                                    

«ТЫВА ДЫЛ»

школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге

тыва чугаа сайзырадырының улуг болуктун

5-6 харлыг уругларны         

ПРОГРАММАЗЫ

Улуг болуктун кижизидикчи башкылары:

                                                                                              Куулар Чодураа Орлановна

г. Туран - 2021ч

ДОПЧУЗУ

Тайылбыр бижик…………………………………………...................……………………3-4

I. Өөредилге адырында школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва чугаа сайзырадырының айтырыглары...........................................................................................4-6

II. Программа “Тыва дыл”....................................................................................................6-7

II. 1. Программаның принциптери болгаш кижизидилга ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары...............................................................................................................7-8

II. 2. “Тыва дыл” деп программаның ужур-утказы ............................................................8-9

II. 3. Тыва чугаа сайзырадырының айтырыглары болгаш программада угланыышкынар аразының холбаазы...............................................................................................................9-11

II. 4. Уругларның  чугаазын сайзырадырының аргалары.................................................11-13

II. 5. Назы-харынга дүүштүр уругларның аас чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга..............................................................................................................................13-18

Программаның күүселдезинге өөредилге-методиктиг хандырылга .................................19        

Чижек календарь-тематиктиг планнаашкын ....................................................................20-53

Тайылбыр бижик

“Тыва чоннуң өртээ турбас национал өнчүзүнге болгаш алдын байлаанга ооң төрээн тыва дылы болгаш чаңчылчаан культуразы” хамааржыр[9]. Бөгүнгү амыдыралда ниитилелдиң, өг-бүлениң ажыл-херектеринде доктаамал хереглелде турар, төрел угу бурун, байлак, чараш төрээн тыва дылды өөренири, амгы болгаш келир салгалдарга арттырары хүннүң чугула айтырыы бооп турар.

Кандыг-даа чоннуң төөгүзүн, культуразын, кижилерниң тус-тузунда сагыш-сеткилиниң байдалын илередип чоруур ниитилел ужур-уткалыг, делгем ажыглалды күүседип чоруур чепсек –кижиниң төрээн дылы. Төрээн дыл – бүгү аймак чонну каш-каш салгалдарга чедир ёзу-чуруму, амыдыралчы көрүжү, бурун ужур-сагылгалары, уран салым-чаяаны-биле кады кадагалап арттырып каар үне. Ындыг болганда, төрээн дылын өөренири, ооң дылының культурлуг болурун чедип алыры, келир салгалдарга арттырып бээри кижи бүрүзүнүң хүлээлгези болур.

Төрээн дылынга бодалдарны тода, чиге, чедимчелиг илередип шыдавайн баар, ёзу-чаңчылдарның ужур-утказын билбейн баар таварылгалар тургустунуп кээр. Ындыг байдалдар ие дылынга, бурун ёзу-чаңчылдарынга тоомча, хумага чок чоруктуң хараазындан тургустунуп турар.  

Төрээн дылынга ынакшылды, сонуургалды, хумаганы кижини долгандыр турар хүрээлел хевирлээр: бир-ле дугаарында өг-бүлези, школа назыны четпээн уруглар албан черлери, школа дээш о.ө.

Амыдыралдың хөгжүлдезиниң аайы-биле дыл чаа сөстер-биле байып, утка-шынарын чидирип, ховар ажыглаттынып, эргижиреп – ядарап-даа турар, чаа сөстер курлавыры-биле байып-даа чоруур. Бурунгу тыва сөстерни курлавырже эгидип, кадагалап арттырбышаан, үениң агымы-биле тыптып кээп турар сөстерни өөренип, тыва дылдың арыг болурун чедип алыры чугула апарган, чүге дээрге дылдың культуразы дээрге-ле чоннуң ниити культуразының кезээ болур.

«Дылдың культуразы» – ол болза аас болгаш бижимел чугааның чогуур хевири-биле бодалдарны, сеткил-сагышты грамматика болгаш фонетика ёзугаар шын, лексика-семантика ёзугаар тода, стиль ёзугаар ылгалдыр болгаш чедингир дамчыдып илередип шыдаар кылдыр – ниити чоннуң литературлуг дылының дүрүмнерин шак ол хире хемчээлдиг кылдыр шиңгээдип алыры болур... Төрээн «дылының ниити дүрүмнерин, хүн бүрүде эң-не нептереңгей хереглеттинер нормаларны, аргаларны, сөстерни кижи бүрүзү билген турар ужурлуг» деп филология эртемнериниң доктору, профессор Ш.Ч.Сат чугаалап чораан. [5, ар 130, 131].

Тыва Республиканың төвү Кызыл хоорайның өөредилге албан черлеринде, эң ылаңгыя, школа назыны четпээн уруглар организацияларында төрээн дылын уругларга өөредириниң айтырыглары чидиг байдалда турар. Төрээн дылынга хамаарылга, аңаа шын чугаалажып өөренириниң айтырыглары өг-бүлелерде аңгы-аңгы болуп турар: чамдык кижилер «Ону өөренгениниң ажыы чок, артык», а бир кезек улус «Төрээн дылын билири чугула» деп санап турар. Бүдүн аймак чонну төлээлеп чоруур, ниитилел ужур-уткалыг төрээн дылын өөренири канчап-даа артык эвес болур ужурлуг. Бодунуң быжыг үзел-бодалын, туружун, ниити культуразын илередиринге төрээн дылын, чонунуң төөгүзүн, ада-ызыгуур салгалын билири кончуг улуг ужур-дузалыг.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар сорулгалыг программаны тыва чоннуң үндезин амыдыралынга даянып тургузарын чугулага албышаан, «Школа назыны четпээн уругларның тыва чугаазын сайзырадыр “Тыва дыл” деп чижек программа ажылдап кылдынган.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырынче угланган программаны ажылдап кылып тура, авторлар ада-иениң болгаш күрүнениң чагыын, негелделерин хандырарынга эргежок доктаал-саавырларны болгаш номнарны өөренип көрген:

1. Закон Российской Федерации “О языках народов Российской

Федерации” от 29.12.2012 г., № 273-ФЗ.

2. Закон Российской Федерации “О внесении изменений в статьи 11 и

14 Федерального Закона “Об образовании в Российской Федерации”, от 03.2018 г, № 317-ФЗ.

3. Примерная основная образовательная программа дошкольного

образования. Одобренное решением Федерального учебно-методического объединения по общему образованию (протокол от 20 мая 2015г. №2/15).

4. Указ Президента РФ от 1 июня 2012 г. № 761 "О Национальной

стратегии действий в интересах детей на 2012 - 2017 годы"

5. Постановление Главного государственного санитарного врача

Российской Федерации от 15.05.2013 № 26 г. Москва «Об утверждении СанПиН 2.4.1.3049-13 «Санитарно-эпидемиологические требования к устройству, содержанию и организации режима работы дошкольных образовательных организаций».

6. Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации

(Минобрнауки России) от 30.08.2013 № 1014 г. Москва «Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по основным общеобразовательным программам - образовательным программам дошкольного образования».

7. Конвензия о правах ребенка (от 20.11.1989).
8. Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации

(Минобрнауки России) от 20 сентября 2013 г. N 1082 г. Москва "Об утверждении Положения о психолого-медико-педагогической комиссии.

I.Өөредилге адырында школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва чугаа сайзырадырының айтырыглары

Кандыг-даа язы-сөөк кижиге төрээн дылы чонунуң амыдырал-чуртталгазын, ёзу-чаңчылдарын, аас чогаалын, төөгүзүн өөрениринге, чараш мөзү-шынарлыг хамааты бооп хевирлеттинериниң чепсээ болуп чоруур. Төрээн дылынга чугаалап, кижилер-биле харылзажып тура, уруглар бодунуң чонунуң ёзу-чаңчылдарының, чүдүлге-сүзүглелиниң үндезиннеринге кижизиттинер, октаргай-делегей, бойдус дугайын ханы билип өөренир. Амылыг бойдус болгаш ниитилел аразында харылзааларны хайгаараар, билии делгемчиир.

Дыл – чоннуң өртек чок эртинези. Төрээн дылын хүндүлеп үнелээр чорук үндезин чоннуң  салым-чолунга хамаарыштыр сагыш салыышкынның эгези болур дээрзин уруглар бичиизинден медереп билип аар кылдыр тыва дыл Тыва Республиканың үндезин хоойлузунда күрүне дылы деп таныштырар,  ук дылга хүндүткелди, ону салгалдарга арттырарының чугулазын, аңаа хумагалыг болурунуң дөзүн салып турар ыдык ырны сайгарар аргаларны өөренип көөрүн башкылар кичээнгейге алыр.  Дыл чидер болза, нация чиде бээр дээрзин билиндирип, сагындырып чорууру чугула.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулгага хамаарыштыр чаа дилээшкинниг, чаа көрүүшкүннүг ажылдаары херек апарган. Чаш кижиниң угаан-медерелиниң сайзыралынга, бодалдарын хостуг дамчыдып өөрениринге, амыдыралче көрүжү ханы, делгем болурунга төрээн дылы улуг салдарлыг. Чугаазы, шын, сөс курлавыры байлак болган тудум, кижиниң ниитилелге алдынып өөренири белен болур. Уругнуң хууда сайзыралынга, угаан медерелин байлакшыдарынга, чонунуң эрте-бурунгу чаагай чаңчылдарын өөрениринге, чери-чурту, чону дээш амы-хуунуң чоргааралын, ынакшылын бедидеринге, бот-медерелин делгем, ханы болдурарынга төрээн дылды өөрениринге ада-иени, аныяк-өскенни суртаалдаары чугула херек апарган. Чугаа культуразы бичии кижини хевирлээриниң, кижизидилгениң бир чугула угланыышкыны.

Бичии уруг бодунун төрээн дылын эки билир кылдыр өөренир. Уруг бичиизинде утказын билип, сактып алганы сөстерни дүрген шиңгээдип, сөс курлавырынга ажыглаан тудум, ооң чугаазы хүн бүрүде сайзыраар. Уруглар сөстерни шын адаарын, чугаага ажыглаарын ону долгандыр ниитилелден көрүп, дыңнап, улуг улустуң чижээнден өөренир. Ада-иениң уруглары-биле харылзаазы кошкак болган тудум, уругларның аас чугаазы чедир сайзырал албайн баар дээрзин амыдырал бадыткап турар. Ада-иелер  уруглары-биле хөй чугаалашпас, оларга планшет, компьютер-биле ойнаарын чөпшээреп турар. Уруглар колдуунда компьютер оюннарынга хаара туттуруп турар апарган. Ооң уржуундан бичии улустуң дыл-домаа чегей, долгандыр турар чүүлдерни шиңгээдир кичээнгейи кошкак, хостуг чугаалажыышкынның аргаларын болгаш дылдың шын нормаларын четче эвес шиңгээдип ап турар.

Төрээн дылын эки билири өске дылдарны шиңгээдириниң өзээ болур. Уругнуң угаан-медерел, мөзү-шынар болгаш мага-бот сайзыралынга, кижилер аразынга харылзаа тудуп өөрениринге ада-иениң, школа назыны четпээн албан черлерниң кижизидикчи, школаларның башкыларының демниг ажылы, сырый харылзаазы кончуг улуг ужур-уткалыг. Бичии уругларның төрээн (тыва) дылынга хамаарылгазының тодарадырап кээри ук ажылдан кончуг хамаарылгалыг болур. Төрээн дылының арыг чаражын, байлаан, хөй уткалыг чажыт аргаларын билири дээрге кижиниң ниити культуразының бедиин, чугаазының чедимчелиин илередип турары ол болур.

Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва дылды өөредир айтырыглар  ниити өөредилгениң уругларга төрээн дылын өөредириниң эге таваан салып турар.

ТР-ның ШНЧУАЧ-ге тыва дыл өөредириниң айтырыы кончуг чидиг байдалда, ылаңгыя ӨФКС-ның негелделерин күүседиринге хамаарышкан тускай тыва дылды өөредир программа чок болганындан кижизикчи башкыларның мурнунда шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар тургустунуп турар: тыва чугаа сайзырадырының чаа программазын, ук программага дүүштүр өөредилге-методиктиг номнарны ажылдап кылыры; уругларның назы-харынга дүүштүр чараш утка-шынарлыг номнар үндүрүглези дээш о.ө.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырының талазы-биле ӨФКС негелдезинге дүүштүр ажылдап кылырын “Тыва дыл” деп программаны тургузарын авторлар  оралдашкан.

II.Программа “Тыва дыл”

Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге (ШНЧУАЧ) таарыштыр ажылдап кылдынган  “Тыва дыл” деп чижек программаны өөредилге адырында ШНЧУАЧ угландырган өскерилгелерни болгаш негелделерни өөренип тургаш, ажылдап кылган.

Программа школа назыны четпээн уругларга тыва дылды, харылзаалыг чугааны өөредир, төрээн дылынга хумагалыг чорукту чажындан эгелеп өөредир, чугаа культуразынга кижизидер, дыл-домаан сайзырадыр сорулганы салгаш, ажыл-чорудулганы чоннуң бурунгу амыдыралынга даянып өөренип көөрүн чугулага алган.

ӨФКС-тың негелделерин күүседиринче, өөредилгениң шынарының түңнелдерин чедип алырынче ШНЧУАЧ угланыышкыннарының беш адырларын (социально-коммуникативное, познавательное, речевое, художественно-эстетическое, физическое) тыва аян-хөөнче киирип ажылдаарын авторлар оралдашкан. Программада салдынган сорулгалар, ажыл-чорудулганың хевирлери ӨФКС-тың уругларның чугаазын сайзырадыр негелделерниң, чедип алыр түңнелдерниң эге таваан тургузуп турар.

Школа назыны четпээн уруглар албан черлериниң, эге  болгаш ортумак школаның өөредилгелиг, кижизидилгелиг айтырыгларның аразында сырый холбаалыын чугулага алгаш, кижизидикчи башкы бодунуң ажыл-чорудулгазын программаның сүмелээнин өөренип көрүп,  таарымчалыын шилип ап, эдилгелиг, чазылгалыг ажылдаар апаары билдингир.

Программаның кол сорулгазы:тыва чоннуң уруглар кижизидилгезиниң дуржулгазынга даянып, школа назыны четпээн уругларның тыва чугаазын хар-назыныга дүүштүр сайзырадыр ажыл-чорудулганы боттандырарынга база  башкыларга методиктиг дуза көргүзериниң таарымчалыг байдалдарын ажылдап кылыры.

Сорулганы боттандырарының ажыл-чорудулгазы:

ШНЧУАЧ-га уругларның төрээн дылын өөрениринге сонуургалын оттурар байдалдарны өөренип көөр.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырынга өөредилгелиг, кижизидилгелиг ажыл-чорудулганы таарымчалыг эрттиреринге эргежок медээлерни чыып ажылдаар.

Уругларның назы-харын барымдаалап, чонунуң амыдыралының, күш-ажылының чаңчылчаан хевирлерин өөретпишаан, төрээн чериниң бойдус чурумалын, туружунуң онзагайы таныштырып, чугаа сайзырадыр ажылдар-биле холбап өөредирин кичээнгейге алыр, шилилгелиг ажылдаар арга-методтарны өөренир.

Тыва чоннуң амыдыралын уругларга таныштырып, аас чугаазын сайзырадырынга тыва улустуң оюннарын киириштирер аргаларны ажылдаар.

Уругларның угаан-медерели сайзыраңгай, тыва сөс курлавыры байлак, чедингир болурунче угланган мергежилгелерни ажылдап кылыр.

Төрээн дылынга ынакшылдыг, сонуургалдыг, хумагалыг кижини хевирлээриниң талазы-биле ажыл-чорудулганың түңнелдерин илередириниң аргаларын ажылдап кылыры.

II.1. Программаның принциптери болгаш кижизидилге ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары

Программаны ажылдап тура, дараазында  принциптерни чугулга алырын  кичээнгейге алган [2]:

• уругларның сайзыралынга школа назыны четпээн  үезиниң онзагайын

деткиириниң принциви;

• чаш назынның үнезин болгаш кайгамчык чаражын кадагалап

арттырарының принциви;

• уругну хөй-ниити амыдыралынга белеткээриниң принциви;
• уругларның ажыл-чорудулгазын хар-назын барымдаалап сайзырадып

өөредириниң принциви;

• уругларның чугаазын сайзырадырын практика кырынга идепкейжидер

принцип;

• интеграция, чаңчылчаан, ниити бөлүктээн тематиктиг планнаашкынга

даянып  чорудар принцип;

• ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы хевирлерин ӨФКС-тиң негелделеринге

дүүштүр чорудары болгаш аңаа уругларның болгаш ада-иелерниң идепкейлиг киржилгези-биле кады ажылдажылга принциви.

Уругларның хар-назынынга дүүштүр башкының ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары:

• тыва чугаа культуразын чедип алырынга өөредилге-кижизидилге

ажылының янзы-бүрү арга-мергежилдерин киириштирип, школа назыны четпээн уругларның мөзү-бүдүжүн чараш кылдыр хевирлээринге, литературлуг дылдың нормаларын бичиизинден сагып өөредиринге, уругларның сөс курлавырын байыдарынга, аас чугаазын сайзырадырынга тыва чоннуң ажыл-амыдыралынга даянып, таарымчалыг байдалдарны ажылдап тургузары;

• уруг бүрүзүнүң сайзыралының арга-шинээн, бот-тускайлаң

сонуургалын эскерип, деткип, сайзырадыр чаа үениң арга-методтарны шинчилеп, сайгарып, бот-тывынгыр ажыглап ажылдаары;

• ада-ие-биле кады ажылдажылганы сырый чорудары.

Ажыл-чорудулганың угланыышкыннарын боттандырарының байдалдары:

• язы-сөөгү, социал байдалдары хамаан чокка уругнуң долу

кижизиттинеринге дең байдалды тургузары;

• эге ниити өөредилгениң чадазынче шилчилгелиг негелделерни

күүседириниң таарымчалыг байдалдарын тургузуп, сырый холбаалыын чогумчалыг болдурары;

• уругларның мөзү-шынарын хевирлээринге, дыл-домааның

сайзыраарынга өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга өг-бүле, ниитилел хереглелин чаңгыс аай көрүп, кичээнгейин  углаары;

• литературлуг дылдың эге нормалары-биле уругларны таныштырып,

оларның чугаазын, боданыр арга-шинээн сайзырадып кижизидеринге чаа үениң педагогиктиг угланыышкыннарын, технологияларны киириштирери.

Программаның кол негелдези: уругларның тыва чугаа сайзырадырынче угланган өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга уругларның сайзыралын, кадыкшылын, назы-хар аайы-биле онзагай талаларын эскерип, үе-чадага хуваап,  оларның аразында харылзаалыын тодарадып, чугаа сайзырадыр ажылды тыва чоннуң үндезин культуразынга, ёзу-чаңчылдарынга, амыдырал-чуртталгазының онзагай талаларынга даянып харыысалгалыг чорудары.

Бо бүгү салдынган угланыышкыннарга хамаарыштыр бичии кижиниң дыл-домааның сайзырап, шын чугаалап өөрениринге, аажы-чаңының хөй талалыг сайзыраарын чедип алырынга кижизидикчи башкы төрээн дылын боду эки билир болур.

Ие дылын эки билири херек дээрзин уругларны шын тайылбырлап, сонуургалын оттуруп, дылдың байлаан шиңгээттирер ажыл уругларның чүгле дыл-домаан сайзырадырындан аңгыда, угаан-медерел, мөзү-шынар, мага-бот сайзырадырынга чугула дээрзин ада-иеге билиндирери база кол сорулгаларның бирээзи. Ада-иениң болгаш башкыларның демниг ажылының түңнели школа назыны четпээн уругларның ниити сайзыраарынга улуг идиг. Кол-ла чүүл башкының чогаадыкчы ажылы, уругларның ниити  сайзыралының деңнелин, психология айтырыгларын, тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарын билири негеттинер.

Сагыш-сеткилди хайныктырар, сергедир, сорук киирер, өжээн кылыкты күштелдирер, ажыг-муңгаралды чавырылдырар, оожургадыр чечен сөстер, оюн-баштак чугаалар, уран-мерген домактар дамчыштыр уруглар төрээн дылын шиңгээдип алыр болганда, кижизидикчи башкылардан сагынгыр-тывынгыр ажылдаары чугула[9, ар 61].

II.2. “Тыва дыл” деп программаның ужур-утказы

Уруглар-биле ажылдаарынга“Тыва дыл” деп чижек өөредиглиг программа тыва улустуң амыдыралынга дүүшкек аян-хөөннүг, угланыышкынынныг ажылдап кылдынган.

Тыва – онзагай байлак бойдус-чурумалдыг, агаар бойдузу тускай, даглар-биле хүрээлеттинген адыш оюу дег туруштуг, бурун төөгүлүг чоннуң чурту (долгандыр даглар, ортузунда оргулааштар). Адыш оюу дег хензиг Тыва чурттуң чону кайгамчык узун бурун төөгүлүг, катаптаттынмас культуралыг, хөй талалыг ажыл-амыдыралдыг (мал, чер, аңчы, усчу-шевер...), делегей чонун кайгадыптар оолдар, кыстарлыг.

ШНЧУАЧ-ге таарыштырып кылган “Тыва дыл” программа бичии урулгарның төрээн черинге ынак болурунга, тыва чоннуң амыдыралын назы-харынга дүүштүр бүгү талалыг таныжып, өөренип, тыва чугааны сонуургап шиңгээдириниң  айтырыгларын көдүрген.

Уругларга төрээн черинге ынакшылды оттуруп, хамааты турушту кижизидеринге, тыва чугаазын сайзырадырынга чоннуң ажыл-ижиниң, чаңчылчаан ёзулалдарының кезик чамдыын таныштырары бичии улуска, ылаңгыя хоорай уругларынга, чугула. Чүге дэрге хоорайда уругларның чугаазы холумак, а чамдык таварылгада төрээн дылын шуут билбес. Ада-иениң талазындан уругларынга төрээн дылын өөредип алыксап турар улус хөй. Өөредилгениң кандыг-даа албан чери күрүнениң, ада-иениң чагыын боттандырар, күүседир деп ӨФКС-да айыткан болганда, уругларга төрээн тыва дылын өөредир программаны тургузары албан апарган.

Программа назы четпээн уруглар албан черлеринге тыва дылды чоннуң амыдыралынга үндезилеп өөредириниң айтырыгларын херек кырында канчаар чорудуп болурунуң аргаларын ажылдап кылырын оралдашкан чижек программа бооп турар.

Назы четпээн уруглар албан черлериниң башкылары ук программаның чедер, четпестерин илередип, ында кирген бодалдарны бодунуу-биле ажылынга боттандырып, ажыктыг хирезин боттарынга таарыштыр тургузуп ажылдаар аргалыг дээрзи чугаажок.

II.3.Тыва чугаа сайзырадырының айтырыглары болгаш программада угланыышкыннар аразының холбаазы

Уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга чүгле чаңгыс “Чугаа сайзырадыры”  деп адырга  күүсеттинери болдунмас дээрзи билдингир. Программаларда өөредилге-кижизидилгениң угланыышкыннары аразында шупту сырый харылзаалыг. Ынчалза-даа уругларның сөс курлавырын байыдар, аас чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга  шупту угланыышкыннарның: «долгандыр турар билигни (чүүлдү) шиңгээдир»(познавательное развитие),күш-дамыр (физическое развитие), «уран чүүл болгаш эстетиктиг сайзырадылга» (художественно-эстетическое), “ниитилел-харылзажылга” (социально-коммуникативное развитие) өзээ болуп, уругнуң сайзырадырының янзы-бүрү ажыл-чорудулгазынга чугула дээштиг. Чугаа кижиниң сайзыралын тодарадыр кол демдек болганда,  билигни шиңгээдирин, салым-чаяан сайзырадыры чаңгыс талалай болдунмас.

“Ниитилел-харылзажылгага сайзырадыры” (социально-коммуникативное развитие) уругларны, бир дугаарында, ниитилелге (хөй улус аразынга) бодун шын алдынарын, кижилер-биле чугаалажып өөрениринче кичээнгей салыры; ийиде, өске улус-биле харылзажырда, доктааттынган өй-чижек бар дээрзин билиндирери бооп турар. Ынчангаш уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга кайы-даа үгланыышкынның төвүнде, кичээнгейинде турарының чылдагааны ол.

«Долгандыр турар билигни (чүүлдү) шиңгээдирин сайзырадыры» (познавательное развитие) болза, бичии уругнуң улуг улуска салып турар хөй айтырыглары, харыыларның янзы-бүрү талалыы, удур-дедир тайылбырлаашкын, кандыг-бир чидиг айтырыгны салыры база ону шиитпирлээри, тодаргайлаары, чижектер-биле бадыткап тайылбырлаары, номчуп бадыткаары чугаа сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлеп турры билдингир.

“Күш-дамыр сайзырыдылгазы” (физическое развитие) кандыг-бир шимчээшкиннерни тайылбырап таныштырары,  дүрүмнерни чугаалаары, удуртулгалар болгаш немелде тайылбырлар чокка күүсеттинмес.  

«Уран чүүл болгаш эстетиктиг сайзырадылга» (художественно-эстетическое) уран чүүлдүң аңгы-аңгы хевирлери-биле таныжары, оларны тайылбырлаары, шын адап өөренири, оларга тайылбыр кылыры, шиңгээдип ап турарының деңнелин бот-илередири, шүлүк, чогаал сөзүглелдерин өөренири чугаа сайзырадырының аргазы апаары билдингир.

Ниитизи-биле чугаалаарга, уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга уругларны кижизидеринге, өөредиринге хамаарыштыр  делгем уткалыг, харыысалгалыг ажыл бооп турар.

Өөредилгениң федералдыг күрүне стандартында чугаа сайзырадырының кол сорулгазын айытканы мындыг: “Чоннуң литературлуг дылын үндезинге ап, аас чугааны сайзырадыры болгаш долгандыр кижилер-биле харылзаа тудуп өөренирин хевирлээри”.  

«Чугаа сайзырылдылгазы» деп өөредилге угланыышкынынга хамаарыштыр ӨФКС-та мындыг кол бодал кирген: «ШНЧУАЧ-ге өөредилге программаларының күүселдезин күрүне дылынга (орус) чорудар... Программа, орус дылды өөрениринге шаптык тургуспайн, Россия чоннарының дылдарынга күүсеттинип болур…» [2, пункт 1.9.].

Өөредилгениң федералдыг күрүне стандартызында айытканы-биле чугаа сайзырадырының кол сорулгазын боттандырар ажылдар:

• чугааны харылзажырының болгаш ниити культураның чепсээ кылдыр ажыглаары (бодунуң үе-чергези болгаш улуг улус-биле чугаалажып тура, бодлдарын шын, тода илередиринге бергедевейн, өскелер-биле билдингир кылдыр чугаалажып билирин уругларга хевирлээри);
• хөй ажыглалдың сөс курлавырын байыдары (уругда бар сөс курлавырынга даянып, кижизидикчи башкының болгаш ада-иениң идепкейлиг киржилгези-биле сөс курлавырын байыдары);
• харылзаалыг чугааны, грамматика талазы-биле шын тургустунган диалог, монолог чугааны сайзырадыры (кижиниң харылзаалыг чугаазы диалог, монологтардан тургустунуп турар. Ук чугааларның чедимчелиг болурунга сөс курлавырын байыдар, сөстерни, сөстер каттыжыышкынын шын тургузуп билир болур, домактарның утказын долу дамчыдарын өөредири херек);
• бот-хуузунда чугааланырының аянын байыдары  (уругларны бодунуң хуузунда кыска чечен чугааларны чогаадып өөрениринге, шүлүк чогаадырынга киржиринге, тоолга немей чаа, солун үзүндүлер чогаадырынга таарымчалыг байдалдар тургузуп бээри);
• «номнар делегейи-биле»  таныжылга, номнарга хамаарылга, уруглар аас чогаалын номчууру, уруглар чогаалдары-биле таныжып тура, оларның аңгы-аңгы жанрларын ылгап билирин өөредири  (өг-бүлүлерде ном номчууру чугула эвес апарганы чидиг айтырыгны тургузуп турар, бажыңга номчулганы чаңчыл болдурары – уругларга ном номчууру чугула дээрзин билиндирери); 
• сөстерни, сөстерниң үннерин  шын адаарын, домактарны шын тургузуп өөрениринге уругларны белеткээри (сөсте ударенилерни чугаа үезинде шын адаары, ажык эвес үннерни тодаргай адап, анныг номчулганы, шүлүктерни чараш номчуурунуң техниказын чедип алыры).

Чугаа сайзырадырының кол сорулгазын боттандырар ажылдарның (задачи) угланыышкыннарын тургузуп алган соонда, кандыг сөзүглелдерни шилип алыры, сөзүглелдерниң утка-шынары кандыг боорун кижизидикчи башкылыр боттары шиитпирлеп ажылдап кылыры билдингир. Ажыл-чорудулганың аргаларын, методтарын ажылдаары, амыдыралга боттандырары кол сорулганы чедип алырының байдаларын тургузары башкыдан хамааржыр. Кол арга, методтарны катаптап аары артык эвес боор.

II.4. Уругларның  чугаазын сайзырадырының аргалары

Уругларның назы-харынга дүүштүр чугаазының сайзыралының деңнели аңгы-аңгы болур. Чижээ: 3-4 харлыг уругларның чугаазы тодаргай эвес, а чамдыктарының чиге, тода бооп болур. Бо байдал уругну бажыңга канчаар өөредип, харылзажып турарындан хамааржыр. Бо назынында уруглар өңнерни тодаргай эвес адап, домактарны тургузуп алыры берге, шулурткайнып чугааланыр боор. Тодаргай эвес адаарының бир чылдагааны уругнуң улуг улустан ук сөстерни дыңнап турарында бооп болур. Чамдык ада-ие уругларынга эмин эттир ынак болганындан олар-биле чүгле эргеледиг, чассыдыг анынга чугаалажыр, ук байдал мындыг түңнелге эккээр.

Уругларның  чугаазын сайзырадыр аргалар болгаш методтар хөй, башкы болгаш ада-ие кайызы таарымчалыын шилип ажыглаар, херек апарганда кезик-чамдыктап шенеп ажылдаар.

Уругларның назы-харын барымдаалап башкылар арга, мергежилгелерни тывынгыр ажыглап ажылдаар дээрзи билдингир.

Сөс-биле илередир методтар:

• чечен чогаалды дыңнааш, утказын дамчыдары;
• доктааткаш, чугаалаары;
• эдерти чугаалаары;
• түңнел чугаага киржири;
• даяныр сөзүглел чок, чогаадып чугаалаары дээш о.ө.

Ажылды боттандырар методтар:

• дидактиктиг оюннар;
• дидактиктиг мергежилгелер;
• шиижиткен оюннар;
• сюжеттиг, ойнап күүседир оюннар;
• сөстер ойнун ажыглап ойнаар оюннар дээш о.ө.

Аас чугааның сайзыралын чедип алыр аргалар:

• уруглар биле улугларның аразында чөптүг харылзажыры;
• ниитилелде доктааттынган чурум ңзугаар дылдың нормаларын сагып

харылзажыры;

• төрээн дылынга харылзажыры;
• чечен чогаал номнары-биле таныжары, сонуургап дыңнаары, эдерти

чугаалаары;

• уран чурулганың дузазы-биле чугаа сайзырадырының ажыл

чорудулгазын чорудары;

• ыры-шоор, хөгжүм-херекселдериниң дузазы-биле чугаа сайзырадыры;
• кино, мульфильм, шии көрүлдезиниң соонда чугаа сайзырадыры.

Уругларга долгандыр кижилер-биле харылзаа тудуп, хөй чугаалажыр арганы тургузуп бээри уругларның аас чугаазының сайзырадырының дээштиг аргазы. Эрте назынындан улгаткыже чедир шын харылзажып билиринге өөредип каары дээрге ниитилелге кижиниң бүгү назынында бодун алдынып билирин хевирлеп каары, бот-хуунуң ажыл-агыйын, алдар-адын чедиишкинниг тудуп шыдаарының магадылалын тургузуп бээр.

Кижилер-биле харылзаа тудары дээрге:

• кижилер аразынга бот-боттарынга хамаарылгазын илередириниң

аргазы;

• медээ солчулгазының аргазы (медээни, ажыл-чорудулганы, ажылдың

түңнелдерин, арга-дуржулганы солчур арга);

• ниитилелдиң дүрүмнерин шиңгээдип алганының аргаларын болгаш

байдалдарын дамчыдар арга;

• улус аразынга удур-дедир медээ солчуп, ук медээге хамаарыштыр

бодунуң туружун тудар арга;

• сагыш човаашкын азы хүндүткелдиң ңзузу-биле кижилерниң бот

боттарынга хамаарылгазын илередириниң аргазы.

Бичии назынның уругларын эш-өөрү, өске кижилер-биле харылзаа тудуп өөредири өөредилге, кижизидилге ажылында нарын болгаш берге айтырыгларның бирээзи. Чугаа чаш уругнуң бодунуң төрүмелинден аажы-чаңы болбас болганда, ооң кандыг байдалга өзүп орарын хайгаараар, херек апарганда, эдип-чазаар. «Кижи хүн бүрүде янзы-бүрү таныыр болгаш танывазы кижилер-биле ужуражып, мендилежип, билбес чүвезин айтырып, айтып берип, чамдыктарынга арга-сүме кадып азы олардан сүме ап, байырлажып, четтиргениниилередип, чалап, уткуп дээш оон-даа өске амыдыралчы харылзааларны олар-биле тудуп чоруур. Кижилер-биле чугаалажып тура, оларның кижизиттингени, аажы-чаңы, сеткилиниң улуу азы бичези, хүндүлээчели, ниитизи-биле, кижини тус нацияның, культураның азы социал бөлүктүң, ажыл-мергежилдиң төлээзи болдуруп турар мөзү-шынар илереп кээр» [9, ар 204]. Кижиниң чугаазының сайзыралы ниитилел амыдыралының бүгү адырларынга ажыглаттынып чоруурун чугулага алыр.

Улуг улустуң чугаазы уругларның аас чугаазының сайзыралынга салдары улуг, ынчангаш кижизидикчи башкылар болгаш ада-ие аразынга сырый харылзааны тудары чугула.

Башкының үлегер-чижээ кол болганда, ооң чугаазы чарт, тода, билдингир, баштак аянныг, овур-хевирлиг, дылдың лексика, фонетика, грамматика талазы-биле шын нормаларынга дүгжүп турар боору билдингир. Башкының чугаазынга хамаарыштыр кол-ла негелде уругларның хар-назыныга дүүштүр чугааны чедингир, чөптүг (эмин эрттир эртем дылын ажыглавайн), бөдүүн, болдурары болур.

Уругларның аас чугаазын байлакшыдарынга, сагыш-сеткил культуразын бедидеринге, иштики делегейин байыдарынга чечен чогаалдың, ыры-хөгжүмнүң, театр уран чүүлүнүң хевирлери кончуг улуг салдарлыг. Ылаңгыя чечен чогаал уругларга төрээн дылының байлаан, чаражын, онзагайын таныштырар, байлакшыдар.

Көргүзүглүг методтар:

• херек кырында хайгаараары (харылзажып тура, чугааның

сайзыралының деңнелин хайгаараары);

• кыдыындан хайгаараары (чүвелерни, чуруктарны, ойнаарактарны

хайгаарап көөрү).

II.5. Назы-харынга дүүштүр уругларның аас чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга

1. Хостуг чугаалажып өөредириниң ажыл-чорудулгазы болгаш ужур-утказы.

Башкы, ада-ие, эш-өөр  болгаш өске-даа улус-биле аразында хостуг чугаа кылыры уругларга өөредиглиг салдарлыг.

Улуг бөлүк уругларынга:

• чугааны харылзажырының чепсээ болдуруп, аас чугааның

сайзыраарынга таарымчалыг байдал тургузуп уламчылаар;

• уругну долгандыр турар хүрээлелдиң онзагайы-биле таныштырар;
• эштери, кижизидикчи башкызы-биле сонуургаан темазынга

хамаарыштыр бодалдарын үлежип, медээниң үнген дөзүн илередир дээн күзелин деткиир;

• маргылдаалыг айтырыгларны шиитпирлежиринге база чөрүлдээлиг

байдалды сөс дузазы-биле чавырар арга-шинээн хевирлээр.

2. Аас чугаага сөстерниң (чугааның лексиктиг, грамматиктиг тургузуу болгаш шын адаарынының нормалары; харылзаалыг, диалог, монолог чугааны тургузары) шын ажыглалын чедип алырын сайзырадыры.

Улуг бөлүктүң уругларынга:

• сөстүң утказынче кичээнгей салырын, аас чугаазын синоним,

антоним, хөй уткалыгсөстер-биле байыдарын, чугаазынга деңнелгелерни, диригжидилгелерни;

• эпитеттерни идепкейлиг ажыглаарын өөредир;
• интонация дузазы-биле домактың төнчүзүн шын, аянныг

чугаалаарын деткип,өөредир;

• үннер адаарынга чугаа органнарының сула шимчээшкиннерин

кылып, шын адап,өөренирин чаңчыктырар;

• үннерни шын адаарын сөстер оюнунга ажыглап, дүрген чугаа

чугаалаарынга,шүлүктер доктаадып өөрениринге катаптап өөредир;

• үннерни тода адаарынга, темпизин, бедик, чавызының өй-чижээн, үн

доктаашкынын таарыштырып билиринге өөредир;

• нарын сөстерни өөрениринге деткимче көргүзер;
• кылыг сөстериниң, чүве аттарының, демдек аттарының тургустунуп

турарын,чугаага ажыглаарын өөредир;

• аңгы-аңгы хевирниң домактарны боду тургузуп өөренирин чедип

алынын деткиир;

• улуг кижиниң айтып бергени-биле азы бот идепкейи-биле чугаа

чорударындеткиир;

• тоолдуң, чуруктуң утказын, бодунуң арга-дуржулгазынга даянган

хайгааралдыдамчыдып өөренирин деткиири, сайзырадыр.

3. Чечен чогаал шиңгээттирери

Улуг назынның уруглары:

• чечен чогаалга сонургалын оттурарын улаштыр сайзырадыр;
• тоолдарны, чечен чугааларны, шүлүктерни кичээнгейлиг болгаш

сонуургалдыг дыңнарын өөредир;

• аңгы-аңгы тускай аргаларның, методтарның дузазы-биле номчулгагасонуургалды улам ханыладып чаңчыктырар;
• уран чечен чогаалдарны сагыш-сеткилиниң хүлээп алыышкыны-билехүлээпөөренирин хевирлээр;
• чогаал маадырының ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр бодунуңхамаарылгазынилередип чугаалаарын идепкейжидер;
• чогаалда маадырларның чажыт аажы-чаңын илередиринге дуза кадар.
• 4. Үннү шын адап өөренириниң ажылдарын чорудары

Улуг бөлүк уругларынга:

• бичии уругларның ажыл-чорудулгазынга дүүштүр шын чугаазын

хевирлээр;

• сөстү адап турда, үн тургузуунда кандыг өскерилгелер барын сайгарып

чугаалажырынга уругларны белеткээр (тыва дылда өк-биле адаар сөстер, узадыр адаттынар ажык үннер...);

• тыва дылда үннерни («ажык», «ажык эвес», «дүлей, ыыткыр», “өк-биле

адаар”)адаарының онзагайын илередиринге ажыл-чорудулганың янзы-бүрү хевирлерин ажыглап өөредир;

• ук үннерни бижикке илередириниң аргаларын уругларга (чижээ, ажык

үннер кызыл өңнүг, ажык эвес үннер – көк өңнүг дээн хевирлиг) таныштырар;

• ажык болгаш ажык эвес үннерниң үжүктери-биле таныштырар.

Программаның күүселдезинге сүмелеп турар өөредилге-методиктиг хандырылга

1. Алдын-оол А.Х., Назытпай Г.Т. Школа назыны четпээн уругларның чугаа сайзырадырының программазы. - Кызыл, 2008.

2. Веракса Н.Е., Веракса А.Н. Познавательное развитие в дошкольном детстве: учебное пособие. - М., 2012.

3. Дамба Н.Ч., Саая Л.С., Ооржак Э.К. Школа назыны четпээн уругларның тыва (төрээн) чугаа сайзырадырының программазы. - Кызыл, 2010.

4. Дамба Н.Ч. Улустуң аас чогаалының чамдык хевирлери-биле ажылдаарынга методиктиг сүмелер. - Кызыл, 2011.

5. Дамчай О.М. Уйнук-оол Е.С. Культура традиционной тувинской семьи. - Кызыл, 2014.

6.Ермолова Л.И. Игры, занятия и упражнения математического содержания. - Иркутск, 2000.

7.  Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. Тургузукчулары С.М. Орус-оол, Р.С.Чакар. -Кызыл, 2010.

8.  Монгуш  К.Ш. Бойдус үжүглели. - Кызыл, 2014.

9. Монгуш Б.М. Номчулга ному. – Кызыл, 2015 ч.

10. Рамазанова М.А. Күскежик (орус дылдан Монгуш К-Л, А Шоюн очулдурган). - Кызыл, 1992.

11.  Самбуу И.У. Тувинские народные игры. - Кызыл, 1978.

12. Саая Л.С., Ооржак Н.О., Сат М.К. Ортумак бөлүкке төрээн (тыва) чугаа сайзырадылгазы-биле ажыл. - Кызыл, 2011.

13. Сувакпит О.Ө., Кара-Күске Ч.К., Монгуш Б.М. Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному- Кызыл, 2001.

14. Уруглар садынга өөредилге болгаш кижизидилге программазы. Тургузукчулары К.-К.К.Чооду, Ч.М.Доржу, З.Ш.Соян, Б.М.Монгуш, А.Х.Алдын-оол. – Кызыл, 1986, 182 ар.

15. Тыва улустуң тоолдары. Тургузукчузу С.М. Орус-оол. - Кызыл, 2012.

16. Тыва улустуң тывызыктары. Тургузукчузу А.Т. Дугаржап. - Кызыл, 2011.

17. Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному. Тургузукчулары О.Ө.Сувакпит, Б.М.Монгуш, Ч.К.Кара-Күске. – Кызыл, 2001, 279 ар.

18. Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва чугаа сайзырадылгазының программазы. – Кызыл, 2010 ч.

Улуг бөлүк (5-6 харлыглар)Тема: «Төрээн Тывам – байлак чуртум»

Сорулгазы: Улуг бөлүктүң уругларынга бодунуң төрээн (тыва) дылынга бодалдарны тода, чиге, чедимчелиг илередип өөренир таарымчалыг байдалдарны тургузуп бээри.  Төрээн чурт дээрге аалы, өг-бүлези, ада-иези, дөргүл-төрели деп билиндирер. Төрүттүнген чериниң төөгүзүн, ында чурттап чоруур билдингир кижилерин, бойдузунуң онзагайын уругларга билиндиреринге тааржыр сөзүглелдерни, шүлүктерин, кыска чечен чогаалдарны таныштырып, оларны эдерти чугааладып өөредири. Чурттап турар черинге хамаарышкан ыдыктарны (сүлде-демдек, ыдык ыры) сактып ап, оларның ужур-утказын медереп алырын кижизидер. Улустуң аас чогаалындан, улуг кижилерниң чугаазындан дыңнап, аас чугаазын сайзырадыры.

Ажыглаан литература:

1. Методическое пособие по обучению русскому языку детей дошкольного возраста. Изучаем русский язык. Казань: Татарское республиканское издательство «Хатер» 2011г. Авторы: С. М. Гаффарова, Г. З. Гарафиева, Р. Ф. Нигъматуллина, Д. С. Гарипова,Г. М. Билалова, З. Ф. Бадрутдинова.

2. Примерная основная общеобразовательная программа дошкольного образования «Истоки» Под.ред. Л.А. Парамоновой. - М.: ТЦ Сфера, 2013г.

3. Игровые технологии развития школьно-значимых функций у дошкольников. - Казань: РИЦ «Школа», 2006. Шаехова Р.К.

4. Салчак К.Б. СалчакЛ.П. Развитие тувинской народной педагогики –  Кызыл,  2016. – 226 стр.

5. Сат Ш.Ч Современный тувинский литературный язык: Синтаксис. Учеб.пособие для филол.фак. Кызылского педагогического института / Ш. Ч. Сат. - 2-е изд., доп. - Кызыл: Тувин. кн. изд-во, 1983. - 141 с.

6. Хрестоматия для маленьких: Пособия для воспитателя дет, Сада Сост. Л. Н. Елисеева. -5- е изд., доработка М.: Просвещение.

7. Хрестоматия для детского сада - М.: Дрофа –Плюс, 2007.

8. Хрестоматия «На поляне детства». Казань: Татарское республиканское издательство «Хатер», 2011г.

9. Чургуй-оол Д.М.  «Я – тувинец: история пройденного пути тувинцев» -Кызыл: Тувин. кн. изд-во, 2015. - 161 с.

10.Лидия Хорагаевна Ооржак, Номчулга ному., 2019.

11.А.Х.Алдын-оол Тыва уруглар ясли-садтарынын номчуога ному., Кызыл-1991.