Ог-буленин кижизидикчи салдары
материал

Ɵг-бүлениң кижизидикчи салдары

         Кижи төрелгеттенниң сайзыралының эге чадазында улусутуң ажыл-агый,ажы-төл кижизидилгези ниити турган.

         Шаандакы тывалар чугаазынга кижизидилге деп сөстү ховар ажыглаар турган. Олар кол нуурузунда ургуну чагып, сургап тургаш, кижи кылыр деп чугаалажырлар.

         Алыс кижизидилгениң утказы - өгге уругну амыдыралчы билиглерге, ажылга өөредири, ёзу-чурумга чаңчыктырары. Өөредир улузу – уругнуң ада-иези, акы-угбазы, төрелдери. Ынчаар өгнүң азы өг-бүлениң деп адап турарывыс өөредиг тывылган. Ол үш кезектиг: ужур, чаңчыл, ёзулал.

         Үндезин тыва өг-бүле ук ужур-чаңчылдарны аныяк өскенниң угаан-медерелинге сиңниктирип, салгалдан салгалче дамчыдып тургаш, ук чоннуң тускайлаң амыдыралы-биле таныштырып, аңаа белеткеп чораан. Чижээ, кыс уругларны беш харлыында өшкүнү саап, он харлыында өзээн малдың ижин-хырнын аштап өөредир. Оол уругларны беш харлыында анай-хураган кадарар, он дөрт харлыында хойну өзеп, кежин союп, эъдин бузуп билир кылдыр өөредир.

         Тыва өг-бүлеге кижизидилгениң кол өзээ – ук чоннуң кижи дугайында өөредии. Бурунгу тывалар кижини, ылаңгыя ие кижини, хүндүлээр болгаш чаш уругну бурган дижир чораан. Ынчангаш ажы-төлүн кижилерге эккииргек, дузааргак, хүндүлээчел кылдыр чаңчыктырары албан турган. Ие кижиге чүдүп, мөгеери база тыва чаңчыл болур. Чүге дээрге ол чырык черге төлдү чаяар. Аа сүдү-биле эмзирип, доруктур азырап, угаан киир сургап, ажыл-ишке өөредип каар кол кижи. Ынчангаш аныяк өскенни ие кижини хүдүлеп, ону камнаар кылдыр өөредири – өг-бүлениң ыдыктыг хүлээлгези.

Өг-бүле бүрүзү ажы-төлүн төлептиг аажы-чаңныг кылдыр кижизидер күзелдиг. Тыва улус ону чаагай чаңчылдарга өөредири дээр. Чижелээрге, уругну кежээ, шынчы кылдыр, чиижең, карбаң, улуургак болбас деп өөредири.

         Бистиң бодап турарывыс-биле алырга, ажы-төлдү багай чаңчылдар-биле таныштырып, оларның алыс утказын тайылбырлап бээри албан. Чижээ, чүге оорлаар чорук багай база оорланып болбазыл? Кижи чүге каржы, алыксак-чиксек, чилби болбас ужурлугул? Мегелээр чоруктуң ёралыг, багы чүдел? дээн чижектиг айтырыгларга харыылаар уругну экиге өөредир. Бактан канчаар чайлаарын, чүге ындыг чаңныг болбазын билип алыр. Уругну эдип-чазап сургаары ада-иениң, өгбелерниң,төрелдерниң аңаа экини күзээни болур. Черле ынчаш уругну хоржок, ынчанмас деп чүвеге өөредири – эки чаңчыл. Хоржок деп чүвени уругнуң угаап билири албан. Чижээ, бурун шагдан бээр кижи сеткилин хомудатпас, өске кижи хеви кетпес, сөс-биле, бижек-биле, боо-биле кижиге кыжанмас деп өөредип чораан. Чүге дээрге кижи сеткилин хомудадырга, бодунга дүжер, бодунуң сагыш-сеткили аарыыр. Улус хеви кедип, эдин эдилээрге, малын оорлаарга, кижи эди химирелдиг каргыжы чедер. Кижиге кыжанныг өлүм оштаар.

         Тыва чонда азырал малга, дириг амытаннарга, арга-ыяшка, черге, сугга хамааарыштыр база дээр-биле холбашкан “ынчанмас, хоржок” деп уткалыг чаңчылдар хөй. Оларның утказын шиңгээттирип, медерелдии-биле сагып өөредири база-ла өг-бүледен хамааржыр.