Jуучыл адабысты эзедип
материал

Jуучыл адабысты, jерлежисти эзедип…

Аданыҥ каккан казыгы бар,

Аданыҥ каккан казыгы бар

Элен-чакка элебес.

Аданыҥ айткан сӧзи бар,

Элен-чакка ундылбас.

 Бис, Таин Таный Тодошевичтиҥ кызы ла jерлежи Ада-Тӧрӧли  учун Улу jууда jуулашкан солдатты эзедип турубыс. От-калапту jуудаҥ салымы узун ла ырысту болуп, Тӧрӧл Алтайына бурулып jанган, эки шыркалу, jе jаркырада каткырып, «Jеҥӱ!» - деген сӧстиҥ учурын, оныҥ изӱ чогын  jерлештерине база ла jетирген. Ырыс сыйлаган jуучылды, балдарыныҥ таайын, таадазын эзедип, эске алынадыс.

«Ӧлгӧндӧр дейле эмес ийне, тирӱ арткандарга кереес ийне» /Б.Укачин/

 Кызыныҥ эске алынганы:

Адам Кан – Оозы аймакта, Кырлык jурттыҥ сӱреен jараш, байлу, элкем, аҥылу  тӱӱкилу «Ламак» - деп ӧзӧктӧ тодош сӧӧкту Тодин Тодо ло кыпчак сӧӧкту Таина Биле деп улустыҥ билезинде чыккан. Олордо тӧрт бала болгон. Jааны – кыс, ады Ӧмӧш. Ээчиде уч уул: Учур, Таный, Тырык.

 Улустыҥ эске алынганынаҥ, уккан кижи Шатина (Таина – кыс ӧбӧкӧзи) Jалтыркай Тенженовна куучындаган.

««Ламак» ӧзӧктӧ ол тушта лама jӱрген. Jартамал ӧткӱрген.  Ол ӧйдӧ улуста  кӧп мал – аш јок болгон. Ӧрӧкӧлӧрлӧ jаткан. Ӧмӧ – jӧмӧ кара тӱлкӱлер  азыраган.  Иштеҥкей улус болгон.  Шиберти ӧзӧктиҥ улузына кӧрӧ арга – чакту jаткан» - деп уккан.

Адам 1923 jылда, кичӱ изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде чыккан. Адын Кара Тайа деген таайы, алкап адаган дешкен. Бойы jонгон jараш агаш калбакту «Балага ат адаарга келдим» - деген. Арыбас – чылабас эр болзын, jӱрӱми узун, ичкери кӧрӱмдӱ, ончо немени эбелтип кӧрӧтӧн, таныйтан, Таный деп атту болзын. Коо, узун сынду болзын, таларкак jарынду, jаан ченелтелер ӧтсин, катан болзын деп алкаган эмтир.

Кеберкек jараш уул чыдаган. Ат  ӱстинеҥ тӱшпес, аарыганы билдирбес. Чыйрак, турумкай, jеҥил - айак,  иштеҥкей, ада – энезиниҥ оморкодузы болуп чыдап келген. Салымы саҥ башка. Салкынла jарыжып jӱрер. Эрте таҥнаҥ, орой тӱнге jетире иштеп jӱрер, арыырын  чек билбес уул айылдаштарын сӱӱндирип jӱретен.

Таный Тодошевич  9 jаштаҥ ала звеневод болгон.14 jаштуда бригадир. Ламак ла Шибертини бириктирип, Кырлык jурт тӧзӧӧринде  jиит уул, сӱреен jаан болужын  база jетирген.

18 jажы толгон кӱн, 4 саат эртен турада  Гитлеровский Германия СССР-га табару этпези керегинде Jӧптӧжӱни бузып, jууны jарлабай, кенетийин табару эткен.  Онойып, 22 июньда – адамныҥ чыккан кӱнинде, 1941 jылда Ада – Тӧрӧл  учун Улу jуу башталган.  Ол 1418 тӱн ле тӱш ӧткӧн. Ӧштӱге удура Совет албаты ончозы туруп чыккан. Ӧткӧн jууныҥ от – jалбыжы кажы ла билеге табарган. Бистиҥ jурттаҥ 152 кижи jууга атанган. Божогоны ла сурузы jок jылыйганы – 95 кижи. Алтайына jанып келгени jӱк ле 57 кижи.

1941 jылдыҥ соок кӱски кӱндериниҥ бирӱзинде Кан – Оозыныҥ военкомадынаҥ jууга бир кезек уулдар атанган. Олордыҥ тоозында Таный Тодошевичтиҥ  20 jашту Учур деп аказы болгон, Ештеков Мӧр, Кыпчаков Кӱндӱбей, Мишкин Сӱнер деп улус атанган. Бу ла jылда аказы Воронеж городто сурузы jок jылыйган деп бичимел келген дешкен.

Таный Тодошевич Ада – Тӧрӧли учун Улу jууга сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинде 1942 jылда атанган. Кедери турлуда ада – энези кой сойып, ончо улусты  jууп ӱйдежӱ эткен эмтир. Кӧп неме айдылбаган «Турумкай бол, jанып кел!» - деп jаан кижи, адын адаган таайы jакыган. «Кайа кӧрбӧ. Учына jет» - деп адазы аарчын ла аластап, jакылталу сӧзин айткан эмтир.

Кан – Оозы аймактыҥ jуучыл комиссариады ажыра jууга бу кижи алынган. Кожо Ороев Сайгак, Кульдибаев Давыд Бийск калада jиит jуучылдыҥ тӱргендеткен ӱредӱзинде ӱренген. Аҥчы уул, чечен адыжыла аҥыланган.

Оны 362-чи стрелковый полка стрелок деп jӧптӧгӧн. Сталинград городты корууларына сӱреен кӧп jуучылдар аткарылган. Бистиҥ jерлежис, адабыс, олордыҥ тоозында болгон.

Апоятова Юлия Михайловна Таный Тодошевичтиҥ куучынынаҥ санаазына  артканы  мындый. «Тӱни – тӱжи самолёттор бомбалаган. Тудунар – кабынар jепселдер толтыра, миномёттор до кӧп. Ӱстинеҥ тӧмӧн тӧгӱлип турган снарядтар, миналар, тызырап турган пулемёттор, сыылап турган октор, кӱзӱрт – кӱзӱрт, от – jалбыш». Эбиреде кызыл ӧрт, ыш, тозын – тобрак. Бу коркушту кӱч, калапту  тартыжу болгон. Јер ле теҥери биригип калгандый. Тӱни – тӱжи оҥдолбос. 200 тӱш ле 200 тӱн. Карамы јок јуу – согуш. Улай ла кыйгы. Ичкери! Тӧрӧлис учун! Сталинград учун! Бомбалар јарылат. Кӧҥкӧрӧ јыгыладыс.  Ойто ло «Ичкери» деген јакару. Јӱк ле «Алтай кудайым, болуш, јӧмӧш – деп улай айдынгам деп  ӧрӧкӧн бойы куучындаган - деп Юлия Михайловна кӧзиниҥ јажын арчып, эске алынды.  Јер - теҥериниҥ от – јалбышка бириккен тужы…»

Таный Тодошевич  1943 јылда чаган айда уур шыркаладала госпитальда јаткан. Василий Чуйков Маршал келип куучындаганын уккам деген. Госпитальдаҥ  чыгала, 87-чи гвардейский стрелковый полкта Воронеж городты коруулап  јуулашкан.  Экинчи уур шырканы 1944 јылда  кураан айда сол будына алган. Сегис ай Омск  городто госпитальда эмденген. Онон јерлежисти, адамды военный склад НКО пожарный охранада иштеткен.

Алтайына Улу Јенӱ алган солдат орой кӱсте 1945 јылда јанып келген.

Едекова Александра эјебистиҥ  эске алынганы мындый. «Ламактыҥ  суузыныҥ јарадында энемле кожо отурганыс. Биске удура шинелин колтыктанган, колында кичинек чемоданду јиит солдат  келип јат. Энем алаатып турала, «Бу Таный эмтир!» - деп кыйгырып, удура јӱгӱрген.  Мен база ла јӱгӱрдим.  Јиит солдатты кучактап, алкап турды. Чыккан – ӧскӧн јериҥниҥ суузын амза, уулым! Јунун! Сыныҥ сергизин, јӱрегиҥ токыназын! Курчу – куйагыҥды тыҥыдып ал, балам! Јеҥӱчим! Солдадым! Ол сӧстӧр эмди де кулагыма угулуп  тургандый. Чемоданында эки арчуул. Бирӱзи – энезине, бирӱзи – сӱӱген кызына, Јинјиге. Удабай олордыҥ той – јыргалы болгон.»

Таный ондый ла омок, ачык – јарык кылыкту, иштеҥкей, улуска болушту, јеҥил – айак, баштаган ижин учына јетирбегенче токынабас кижи – деп јерлежи Шатина Тӧгӱнчи эјебис  куучындаган.

Јерлежис эш – барааныла кожо узак, узак јылдарга кой кабырган, бешјылдыктардыҥ планын бӱдӱрген озочыл койчылар болгон. Беш бала азырап чыдаткан. Кажызына  ла ӱредӱ, диплом аларга болушкан. Карыганча олор иштейле амыралтага чыккандар.

Таный Тодошевичтиҥ кайралдары:

Медаль «За отвагу», «Ада Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордени», юбилейлик кӧп медальдар: 20јылдыҥ, 30јылдыҥ, 40јылдыҥ, 50јылдыҥ, 60јылдыҥ, 70јылдыҥ.

Ӧрӧ адалган кайралдар, ондор тоолу Башкаруныҥ Кӱндӱлӱ грамоталары, «Благодарственный письмолоры» балдарына артыргыскан, јозок болгон кереес энчизи болуп јат.

Канча јылдарга озочыл ижиле тӧрӧл колхозына, эл – јонына тузазын јетирген баалудаҥ баалу адабыс ла јерлежис ле оморкоп ло чактарга алкыш – быйанду јӱредис.

Тӧрӧл школыныҥ балдарыла кажы ла јыл бир де мойношпой туштажуга келетен. Кӧп куучындабас. «Бис јуучылдар, ӧлӱмниҥ ортозында болгоныс.  Кӧп нӧкӧрлӧристи  јылыйтканыс. Ӧлӱмди, шыраны, шырканы кӧп кӧргӧнис. Слер, балдар, ырысту чыдагар. Курсактыҥ  амтамдузын јигер. Кийимниҥ јаражын кийер. Ӱредӱге јӱткӱгер. Ырысту јӱрер» - деп улай алкайтан. Кару адабыс, јерлежис уур оорудаҥ улам 1994 јылда 71 јаштуда божогон. Ӧрӧкӧнниҥ ак – јарыктаҥ барганынаҥ бери 26 јыл ӧтти.

Барган адаларды барга баскан,

Јӱректе шырканы јӱрӱм баскан.

Азырап, чыдадып, ӱредӱ берген кару кыстары иштӱ – тошту, бала – баркалу, баркыларлу улус. Беш кыстаҥ, тӧрт кыс Тӧрӧл Кырлык јуртында: зоотехник, ӱредӱчи, койчы, бухгалтер болуп иштеген. Карыыр јажы једип, кӧп кайралдар алгылаган, озочыл улус, эмди амыралтада. Кактанчы кызы – Надежда – тӧс калада јадып,  иштеп јат. Баркылары: Баатыр, Байрам, Амаду, Аргымай, Буучай.  Баатыр ла Байрам  - тӧс калада «Министерство внутренних дел полиции, отряд специального назначения «Гром» МВД по РА» деп адалган бийик иште иштегилейт. Амаду баркызы Кан – Оозындагы прокуратураныҥ ишчизи,  Аргымай баркызы – Новосибирск городто, бийик военный институттыҥ 3-чи курсыныҥ курсанты, Буучай  - Барнаул калада БИЮ- де, быјыл ӱредӱзин божодып јат.

Ада – энебистиҥ, билениҥ таскатканы темей болбоды. Олордыҥ байлыгы, ӱзӱлбес учуктары – ол бала – баркылары. Тамыр – тазылы оноҥ ло ары кӧптӧӧр, улалар. Ӱйелер колбузы ӱзӱлбес дегени бу эмес пе? Айса. Бу эмей.

Алтай улус, алтай адыс мынайып ла корболонзын.

Кажы ла јыл кӱӱк айдыҥ 9-чи кӱнинде јуучылдардыҥ балдары башка – башка јерлерде иштеп турган да болзо, Тӧрӧл Кырлык јуртына «Ӱргӱлдик полктыҥ»  туружаачылары болуп, эптӱ эдилген кереес памятниктиҥ јанына келедис. Колдорыста Ада – Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылдарыныҥ, тылда иштеген таадалардыҥ ла јаанактардыҥ фотојуруктарын тудунып аладыс. Огоош балдардаҥ јаан јаштуларга јетире ончогыс кӧдӱриҥилӱ Јеҥӱниҥ парадында «Кем де ундылбаган, не де ундылбас!» дегенин аҥылап темдектейдис. Бу  јакшы керек ӱйедеҥ ӱйеге ӱргӱлјиге улалар деп иженедис.

Быјыл бистиҥ орооныстыҥ тӱӱкизинде учурлу јыл болуп јат. Алтай јеристиҥ албатызы Улу-Jеҥӱниҥ 75 јылдыгын темдектеер. Бу јуу – согушта миллиондор тоолу улус корогон.

Ӱстисте кӧк айас теҥери турзын. Ӱйени ӱйе солызын. Јӱрӱм дезе улалып ла барзын. Солунзын, јаранзын, ичкери јӱткӱзин.