Башҡорт балын данлайыҡ!
план-конспект занятия по окружающему миру (старшая группа)

                     БАШҠОРТ БАЛЫН ДАНЛАЙЫҠ!

       (балалар баҡсаһының өлкән төркөмдәре өсөн уйын-сара)

                                                           Әҙерләне: тәрбиәсе Такалова Р.З.

БАШҠОРТ БАЛЫН  ДАНЛАЙЫҠ!

(балалар баҡсаһының өлкән төркөмдәре өсөн уйын-сара)

Йыһазлау: Жәлил Кейекбаевтың «Урман әкиәттәре» китабы

буйынса презентация, башҡорт көйҙәре, костюмдар, декорациялар,

картондан эшләнгән умарталар, башҡорт балы һ.б

Балаларҙың эшмәкәрлеге буйынса планлаштырылған

һөҙөмтәләр:

1. Шәхси сифаттарҙы үҫтереүгә нигеҙләнгән һөҙөмтәләр:

Башҡорт халҡының тормошо менән танышыу; уйында ҡатнашыуға,

ролдәрҙе һайлауға теләк күрһәтеү; ыңғай эмоциялар менән, алған

белемдәрҙе тормошта ҡулланырға өйрәнеү, этикет ҡағиҙәләрен белеү

Тыуған илде яратыу, ерҙе, телде һаҡлау; урман кейектәренең исемдәрен белеү.

2. Предмет буйынса белем биреүсе һөҙөмтәләр: Жәлил

Кейекбаевтың «Айыуҙың ниңә ҡойроғо юҡ», «Айыу ни өсөн ҡыш буйы

өңөнән сыҡмай», «Төлкө менән Бөрсә» әкиәттәренең геройҙарын

белеү, бал ҡорттарының эшсәнлеген данлау, башҡорт балының

шифалы икәнен күрһәтеү, башҡортса тасуири һөйләү, урман

йәнлектәрен айыра белеү. Башҡорт телендә дөрөҫ һөйләшеү, һөйләү

телмәрен үҫтереү үҙ аллы һәм төркөмдәрҙә эшләү һәләтен үҫтереү.

башҡорт телен фекер, хис-тойғо, эмоцияларҙы белдереү сараһы булараҡ ҡабул итеү; балалар әҙәбиәте үрнәктәре менән танышҡанда

матурлыҡты танырға өйрәнеү; уйын процесында күҙәтеү, сағыштырыу,

анализлау һәм һығымта яһау.

3. Предмет-ара һөҙөмтәләр: Текстарҙы аңлау балаларҙың

коммуникатив һәләттәрен үҫтереү; коммуникатив мәсьәләне сисеү

өсөн адекват тел һәм телмәр сараларын һайлау һәләтен үҫтереү;

балаларҙың танып белеү һәм эмоциональ сфераларын үҫтереү;

башҡорт телен өйрәнеүгә мотивация булдырыу.

Сәхнә урман аҡланы рәүешендә биҙәлгән. Һул яҡта ағас төбөндә

бер нисә умарта тора. Төрлө төҫтәге сәскәләр үҫеп ултыра. Уң яҡта –

ҡыуаҡтар, сәскәләр. Ролдәрҙе башҡарыусы балалар уң яҡтан керә.

Тәрбиәсе: Һаумыһығыҙ, балалар, олатай-өләсәйҙәр, атайҙар һәм

әсәйҙәр! Бөгөн күренекле ғалим һәм яҙыусы Жәлил Ғиниәт улы

Кейекбаетың юбилейына арнап байрам үткәрәбеҙ. Жәлил Кейекбаев

тыуған илен бик яратҡан. Һуғыш ваҡытында малай-ҡыҙҙарҙы мәктәптә

уҡытҡанда, үҙ ҡулдары менән китап яһап, уның тышына «Урман

әкиәттәре» тип яҙып ҡуя.

Хәҙер был китап бик матур итеп баҫылып сыҡты. Балалар уны

яратып тыңлай, уҡый. Улар хатта үҙҙәренә ролдәр һайлап ятлап та

алалар.

Бөгөнгө байрамыбыҙға шул әкиәт биттәренән төрлө йәнлектәр

башҡорт балы менән һыйланырға ҡунаҡҡа килгән! Һүҙ кескәй

дуҫтарыбыҙға!

1-се бала.

Олатай тыумағанда,

Бик матур бер урманда

Йәшәгән ти шәп ҡорттар,

Шулай һөйләй башҡорттар.

2-се бала.

Ҡорттар бик эшсән булған,

Һәр көндө иртән торған,

Күнәк-ҡашыҡ алғандар,

Бал йыйырға барғандар.

3-сө бала.

Бал ҡорттары осалар,

Сәскәләрҙе ҡосалар.

Татлы нектар йыялар,

Матур кәрәҙ ҡоялар.

I Бал ҡорттары булып кейенгән ҡыҙҙар-малайҙар, биҙәлгән күнәкҡалаҡ тотоп, бал ҡорттары бейеүен башҡара.

 II вариант – ҡыҙҙар бал ҡорто кейемендә биҙәкле көйәнтә-силәк

менән бейеү башҡара/

III вариант – ҡыҙҙар сәскә булып кейенгән, малайҙар бал ҡорто

кейемендә парлап бейей.

Бейеү тамамланыуға, байрамса кейенгән балалар сығып

ярымтүңәрәккә баҫалар.

4-се бала.

Йәйҙәр үтте лә китте,

Бына инде көҙ етте.

Мул булды табышыбыҙ,

Килегеҙ, танышығыҙ!

 5-се бала.

Кемгә кәрәҙ, бал кәрәк,

Йүгерегеҙ тиҙерәк.

6-сы бала.

Ҡышын һыуыҡ тейгәндән,

7-се бала.

Йүтәлдән, сөскөргәндән...

8-се бала.

Дауа булһын дуҫтарға,

Еңел булһын ҡышларға.

Бергә.

Бөтә кейек һау булһын.

Башҡорт балы дан булһын!

Һайыҫкан.

Нимә булған? Нимә булған?

 Шау-шыу менән урман тулған.

Күрегеҙсе, аҡлан буйлап

Һикергеләй ап-аҡ ҡуян.

Сөскөрә-сөскөрә, һикергеләп ҡуян керә. Ул дер-дер килеп һөйләй

башлай.

Ҡуян.

Сөскөрәм дә сөскөрәм,

Алдымда уттар күрәм.

Инде йәшенеп ятам,

Сөскөрәм дә уятам

Урмандағы ҡоштарҙы,

Дошмандарҙы, дуҫтарҙы.

Төлкө бит тотоп алыр,

Айыуға илтеп һалыр.

Дуҫтарым, һеҙҙән ярҙам!

1-се бал ҡорто.

Ҡуян, бына һиңә бал,

Ал көршәкте тултырып.

Үләндәрҙең төнәтмәһен

Бал менән эс, ултырып.

2-се бал ҡорто.

Һаулыҡ бит ул ҙур байлыҡ,

Ҡуян, туған, шуны бел:

Таҙалығыңды һаҡла,

Иҫеңдә тот һәр саҡ, гел.

Ҡуян.

Бал ҡорттары, һеҙгә рәхмәт,

Әх, еҫтәре... Ниндәй хикмәт! Бал ҡорто ҡуянға көршәк менән бал бирә. Ҡуян балды ныҡ итеп

еҫкәп, «Әх», – тип ҡуя.

Ҡуян.

Һеҙгә лә бар бүләгем:

Һаулыҡ – бөтә теләгем.

Ал гөлдәр бүләк итәм.

Хуш булығыҙ, мин китәм.

Ҡуян сәскәләр бүләк итеп, күңелле башҡорт көйөнә һикергәләп

сығып китә.

Икенсе көйгә борғаланып Төлкө инә.

Төлкө.

Бөрсәләр интектерҙе,

Тәнемде лә кимерҙе.

Тунымдың төҫө китте,

Ҡойроғом ҡойолоп бөттө.

 Ҡорттар, ярҙам итегеҙ,

Нимә етмәй? Әйтегеҙ.

Ниндәй витамин кәрәк?

Әйтегеҙсе тиҙерәк.

1-се бал ҡорто.

Кәрәҙле бал, бал ҡайҙа?

Бөтә ереңә дауа.

2-се бал ҡорто.

Тән тиреһен төҙәтә,

3-сө бал ҡорто.

Ҡоролоғон үҙгәртә.

4-се бал ҡорто.

Күнәккә тултырып ал

Бик шифалы тәмле бал.

Бал ҡорто Төлкөгә күнәк менән бал бирә. Төлкө, балды еҫкәп,

борғалана-борғалана йөрөп рәхмәтен белдерә.

Төлкө.

Әй, афарин. Әй, рәхмәт.

Матурлығым һаҡланһын.

Ялҡын кеүек ҡойроғома

Бөтә йәнлек һоҡланһын.

Һеҙгә лә һаулыҡ теләп,

Килтерҙем матур бүләк.

Ҡыҙыл сәскәле гөлдәр –

Ҡыҙыҡмаҫ микән кемдәр.

Ә хәҙергә хушығыҙ,

Гел уң булһын эшегеҙ

Матур башҡорт көйөнә борғаланып сығып китә. Ҡул болғай. Бал

ҡорттары ла ҡул болғап ҡалалар.

Икенсе, һалмаҡ көйгә лап-лоп атлап, «У-уф, у-уф,» – тип үкереп

Айыу инә.

Айыу.

Мин балһыҙ торалмайым,

Һеҙҙе лә бик аңлайым.

Ғәфү үтенәм һеҙҙән.

Рөхсәтһеҙ теймәм бер ҙә.

Кескәй улыма бал кәрәк,

Бирегеҙсе тиҙерәк.

Тамағы шешкән икән,

Бал ҡапһа, бөтөр микән?

1-се бал ҡорто.

Ғәфү иттек. Килә һал.

 Балды ла тултырып ал.

2-се бал ҡорто.

Терелһен кескәй улың.

Изгелек булһын юлың.

3-сө бал ҡорто.

Күршеләреңде һыйла,

Ҡорттар хаҡында уйла.

Бал ҡорттары Айыуға мискә менән бал бирәләр. Мискәнең

ситтәрен ялай-ялай, ул да рәхмәтен белдерә.

Айыу.

Афарин. Һеҙгә рәхмәт.

Уйламағанда, хикмәт.

Гел бергә, дуҫ булайыҡ,

Матур тормош ҡорайыҡ.

Умарта бүләк һеҙгә,

Асыуланмагыҙ беҙгә.

Айыу һөйләгәндә ике айыу ике яҡтан тотоп умарта алып кереп

бүләк итәләр. (Умарта картон коробкаларҙан эшләнә). Өс айыу бергә

ғәфү үтенә.

Айыуҙар.

Ғәфү итегеҙ беҙҙе!

Күңелле көй яңғырай. Бөтә йәнлектәр, бал ҡорттары, балалар,

сәскәләр ҡулға ҡул тотоношоп, түңәрәктә әйләнәләр. Ярымтүңәрәк

булып баҫалар.

Ҡуяндар.

Беҙ терелдек, күрегеҙ!

Төлкө, айыуҙар.

Шатланығыҙ, көлөгөҙ!

Бөтә ҡатнашыусылар.

Башҡорт балы бик файҙалы,

Шифаһы күп, белегеҙ!

Тамашасылр менән «Бал ҡорто» уйыны

башҡарыла, был уйынға атай-әсәйҙәр ҙә ҡушыла

Ике метр самаһындағы бейеклектә бауҙа бал ҡорто эленеп тора.

Өҫтәлдәге вазала төрлө төҫтә сәскәләр ултыра.

Балалар түңәрәкләнеп ултырғыстарҙа ултыралар, шиғырҙы

ҡабатлайҙар:

Гөлләмә, гөлләмә,

Еҫеңде һис йәлләмә.

Татлы бал бик хуш еҫле.

Сәскәләр еҫе көслө.

Тәрбиәсе балаға:

– Гөлназ, ҡыҙыл сәскәне ал да бал ҡортона еҫкәт әле. (Гөлназ

төҫтө айырып, сәскәне табып, һикереп бал ҡортона еҫкәтә).

– Ай, афарин. Булат, һин һары сәскәне еҫкәт бал ҡортона.

Байрам күмәк бейеү менән тамамлана. Бал ҡорттары йәнлектәрҙең

һауыҡҡанын күреп шатланалар.

Байрамдан һуң ҡатнашыусылар бергәләп бал менән сәй эсәләр.

Кәрәҙле бал менән һыйланалар

ВЛИЯНИЕ СЕМЕЙНЫХ ТРАДИЦИЙ И ЦЕННОСТЕЙ

НА СОХРАННОСТЬ И РАЗВИТИЕ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА

В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ

В современной многонациональной России насчитывается

огромное количество языков, наций и различных культур, каждая из

который имеет право на свою сохранность и развитие. К сожалению, в

некоторых случаях происходит так, что определенный язык с годами

забывается, традиции больше не соблюдаются, а культура постепенно

угасает в огнях прошлого. Сейчас часто можно услышать, что было бы

намного удобнее, говори все на одном языке, придерживайся одной

религии, одних традиций и т.д. Но мы скажем, что с такой позицией в

корне не согласны, поскольку в таком случае столько замечательных

произведений, праздников, языков и обычаев просто канут в Лету, чего

нельзя допустить, ведь каждая нация уникальна, имеет набор своихкачеств и особенностей.

Углубиться в изучение какой-либо этнической группы иногда

крайне интересно. Благодаря этому можно узнать, чем живут другие

люди, что еще бывает в этом мире, развить свой кругозор, вынести из

этого что-то для себя, получить опыт, да и просто узнать много нового.

Разве можно просто отказаться от всего этого, буквально вычеркнуть

многовековые истории? Конечно, нет. Нужно не только хранить свою

культуру, но и развивать ее, привносить новое, передавать от

поколения к поколению, и в этом процессе огромную роль играет

семья, и ее внутренние устои.

Рассматривать данный вопрос необходимо с точки зрение русской

семьи, живущей среди башкирского народа. Живя в Республике

Башкортостан, невозможно отказаться от башкирского языка, его

должен знать каждый житель республики, поэтому башкирский языки

зучают в школах, как и предмет «История и культура

Башкортостана». Это очень важные предметы, поскольку они

позволяют русскому человеку углубиться в понимание того народа, с

которым он живет бок о бок. Но не менее важно, чтобы и в семье было

что-то, что позволит русскому человеку гордиться тем, где он живет,

понимать народ, с которым он живет и быть гордым за то, что он

живет в таком замечательном месте.

В семье с русским укладом родителям стоит подумать в первую

очередь о том, чтобы познакомить своего ребенка с историей своей

малой Родины. Для этого можно прибегнуть к книгам или фильмам, но

можно и отправиться в поездки по наиболее знаменитым шиханам и

памятникам республики, посетить пещеры, показать степи, рассказать

об укладе, сложившимся у башкирского народа. Также можно посетить

музеи, посвященные башкирской культуре.

Например, очень интересно совершить поездку в пещеру Шульганташ, где

своими глазами можно увидеть настенные рисунки, и прочувствовать

ту эпоху, ощутить на себе грез многовековой истории, восхититься

сохранностью всего этого.

Также можно обратить внимание своих детей на фильмы, снятые

по мотивам реальных событий из жизни башкирского народа.

Обратить их внимание на то, как тяжело приходилось им в годы

войны, каких героев они воспитали, какие подвиги совершали за свою малую родину. Обратить внимание на то, как называются улицы в их

родном городе, в честь кого они названы и за какие заслуги.

Помимо этого, просто необходимо познакомить детей с

творчеством башкирских писателей. В раннем детстве это могут быть

сказки, отражающие культуру башкирского народа, а в более зрелом –

серьезные произведения Мустая Карима, как, например,

«Помилование», которое не оставит равнодушным никого [3; 53].

Для сохранения и поддержания башкирского языка стоит

мотивировать своих детей к его изучению, показывая детям, почему

важно знать и не забывать язык своей Родины. Вряд ли можно просто

заставить своего ребенка сесть и учить язык, важно пробудить в нем

интерес к изучению языка с помощью или вышеперечисленных

способов, или с помощью создания в своем доме семейных традиций.

Например, будет полезным завести традицию ездить каждый год

на Сабантуй, где дети смогут своими глазами увидеть различны интересные игры, пообщаться с представителями нации, завести

интересные знакомства и узнать много нового. Также можно завести

традицию раз или два раза в год посвящать какой-то определенный

день просмотру или прочтению книг, посвященных творчеству

башкирского народа. Помимо этого, можно или каждый год посещать

какое-то место каждый год новое, которое поможет еще ближе

познакомиться с культурой окружающих вас людей.

Все это несомненно поможет пробудить в ребенке интерес к

изучению культуры башкирского народа, даст толчок к возникновению

осознанного желания изучать язык и историю своей малой Родины, что

несомненно приведет к развитию башкирского языка. Поскольку

любой заинтересованный человек может посвятить жизнь тому, чтобы

писать картины или книги, снимать фильмы и т.д. о быте и культуре

башкирского народа, чем даст толчок и другим изучать язык и культуру, что в свою очередь даст толчок дальнейшим поколениям к

тому же и т.д.  

Таким образом, в семье не нужно пытаться просто заставить

ребенка учить или читать что-либо, к чему он изначально не проявляет

интерес. Необходимо создать такие условия, и организовать такие

традиции, которые позволят этому интересу постепенно пробудиться и

расти. Также будет неправильным, когда родители остаются просто

равнодушными к тому, интересуется ли их ребенок культурой

Башкортостана, или нет. Необходимо с малых лет прививать чувство

патриотизма к своей малой Родине, уважать людей, с которыми вместе

живешь, а также уважать сложившиеся у них устои традиции,

стараться следовать им, чтобы никогда у него не возникало

разногласий в будущем на национальной почве