Проект "Мугур хемге дузалажыыл" в старшей группе
проект по окружающему миру (старшая группа)

Толевилелдин паспорту

Россияда чарлаттынган Экология чылынга тураскааткан
экологтуг толевилел
Толевилелди тургускан: Дастан Чимис Доржуевна, №1 «Хунчугеш» уруглар садынын 6-7 харлыг болуунде, бирги категориянын башкызы.

Тема: «Мугур хемивиске дузалажыыл»

Толевилелдин хевири: чогаадыкчы – информастыг (творчески-информационный)

Эртип турган чери:  «Хунчугеш» уруглар сады Монгун-Тайга кожууннун Мугур-Аксы сууру

 Толевилелдин киржикчилери: 6-7 харлыг уругларнын болуу, ада-иелери, башкылары,  садиктин ажылдакчылары

Уези: кыска уенин толевилели (1 ай)

Киирилде кезээ

1. Берге айтырыг (проблема)

Мугур  хемнин эриинде чурттап турар. Ынчалза-даа чамдык уруглар-биле чугаалажырга, олар Мугур хем дугайында билбес азы эвээшти билир болган. Хемнин берге байдалынын дугайында, ону камнаар деп чуулду уруглар чедир билбейн турар. Хем чокта амыдырал турбас, чараш хемни камгалаар, ону магадап – чарашсынар деп чуулду билиндирер. Ону чедип алырда хемнин тоогузу-биле таныштырар, ада-иелерни болгаш уругларны шинчилел ажылынче хаара тудар.

2. Толевилелдин онза-чугулазы (актуальность)

• Мугур хем суурувустун адаанда  мурнуу-барыын чукте чыдар. Оон унген дозу Монгун-Тайганын менги доштарындан эрип бадып чыдар хемивис.
• Оон эге оруктары хая-даштар аразындан ужарланып, чоорту оргулааштарга келгеш оожумнап агып чыдар.
• Чараш хемивистин суур чанында эриктеринге улуг-даа, бичии-даа улустар дыштанып, агаарлап, арыг кылан суун сузуп амырап, магадап турар бис.
• Мугур хемнин эриктери, суу бокталып, хирленип турар. Суурнун  чону хемге келгеш машиналарын, хевистерин чуп турар. Саванныг суг хемче кирип, оон составын оскертип болур. Октаан бок, шилдер эриктерге ур чылда артып каар. Бо бугу байдалдар толевилелдин чугула херектиин билиндирген.

Толевилелдин кол сорулгазы:

• Мугур хемнин тоогузу-биле таныжып, хемнин эриктеринге арыг, чараш ногаан шыктарын, аржаан ышкаш арыг суун канчаар камгалап алырынын аргаларын дилеп тывар байдалды дилээри.

Толевилелдин сорулгалары:

• 1. Бодунун чуртунга, оон иштинде Мугур хемге ынакшылды, чоргааралды оттурары;
• 2. Бойдуска хумагалыг чорукту, оон дугайында билиглерни быжыглаары;
• 3. Бойдусту камгалаары кижи бурузунун херээ деп чуулду уруг бурузунге билиндирер;
• 4. Мугур хем дугайында билиглерни быжыглап, оон тоогузун ооренир кузелди, шинчилээр ажылынын дузазы-биле  оттурарын уламчылаар.

Шинчилелдин арга-методтары:

• Башкы, ада-иелери болгаш номнарнын дузазы-биле шинчилелдерни кылыр аргалар;
• беседалар,
• оюннар,
•  кичээлдер,
• акция,
• экскурсиялар,
•  чуруктарны коору,
• катай ажылдажылга

Толевилелдин туннелинде чуну билип алыр бис:

• Мугур хемнин тоогузу-биле таныжып,  хемнин эриктеринге арыг, чараш ногаан шыктарын, аржаан ышкаш арыг суун канчаар камгалап алырын билип алыры.
• Бойдусту камгалаары кижи бурузунун херээ деп чуулду билипи алыр;
• Бодунун чуртунга, оон иштинде Мугур хемге ынакшылды, чоргааралды билип алыр.

1. Организастыг ажылдар

Дараазында айтырыгларга беседаны кылган:

• Хемнер чуге херек чувел?
• Хемнин кыдыынга бодун канчаар алдынарыл?
• Хемнер арыг суглуг, эриктерлиг болзун дээр болза, чуну кылып болурул?
• Улуг, бичии хемнер.
• Бистин хемнеривисте кандыг балыктар барыл?

2. Толевилелдин кол кезээ

3. Толевилелдин тончу кезээ

Толевилелдин презентациязы

Толевилелдин уре-туннели (продуктузу): Буклеттерни, медальоннарны кылгаш улээн (альбом Мугур хем кылырын уламчылап турар)

     Рефлексия

Чуну билип алган бис:

• Чараш Мугур хемивистин аржаан ышкаш арыг суу кезээде арыг болзун, эриктеринге боктар октап болбас.
• Мугур хем эгези Монгун-Тайгавыстын менги доштарындан агып бадып чыдар деп чуулду билген бис.
• Оон эриктеринде монге дыттарны, ында куштарнын туткан уялары бисти оортуп турар.
• Торээн черинге, бойдузунга, суурунга ынак, ону камнаар, камгалаар, чоргаарланып чоруур деп чуулду билип алган

Капсырылга

Электростанциянын салдары

Мугурга чажындан тура оскен Кара-Сал Мерген-оол, Орлан алышкыларнын кырган-ачазы Салчак Калдар Сайын-Хооевич болгаш Донгак Кара Кыдырашовнанын аалынга турган чашкы уелерин сактып мынчалдыр чугаалап орарлар «Мугур  хемге электростанция кылбаанда  балык дыка хой турган, суглап чорааш хумунга безин узуп аар турган. Станциянын суу хемче агып кирип эгелээрге балыктар чиде берген. Амгы уеде балыктар Каргы хемден агым оору эштип оскеп келген, эвээш балыктар бар» – деп, Найырнын ачазы биле акызы сактып чугаалап берген.

Информаторлар Кара-Сал Мерген-оол, Орлан алышкылар

Мугур хемге ынакшылын илереткен чагааларны ада-иелеривис-биле бижээн бис

Экии эргим ынак хемим Мугур!

Силернин бойдустан буткен каас чаражынга сеткиливистен хандыкшаан бис. Холбен ногаан шыгынарга, кынгырткайнып агып чыдар арыг-кылан суунарга чоргаарланыр бис.

Частын башкы айларында аккыр хар дег, частып келир анай-хаактарынарны магадап ханмас бис. Чоргаар, хону дыттарынар дозунге, чайнын изиинде холегелеп, ойнап оруксаавыс кээр. Бойдустан чайгаар буткен чоргаар чараш хемим Мугур кезээ монгеде кынгырткайнып ырлап чыдар болзун!

Ол чугле бистерден хамааржыр. Хундулуг чонум, бойдуска хумагалыг болунар!

Хертек Александра, Хертек Айдынмаа авашкылардан

Мугур хемнин дугайында Салчак Молдурганын бижээни легендазы

Монгун-Тайга чаяап торээн ынак  уруун

Мугур-Кыс  деп эргеледип адап алган.

Мооревишаан, даштар баштап, шурап ойнаар

Мунгаранчыг амыр-дыш чок  урен болган.

Ада-иелер-биле уругларнын чогааткан шулуктери

«Мугур хемим»

Кара-Сал Найыр Мерген-оолович, авазы Аяна Дурген-ооловна

Огбелерим улуг чурту –

Ондур чараш Мугур хемим.

Оор-онер малдар оъттаан

 Озеннерлиг чараш оран.

Алдар-аттыг оглун-кызын

Адын алгап чурттап чоруур.

Ада-огбем бурун чурту –

Авыралдыг Мугур хемим.

Ажыглаан литературазы:

1. «Русско-тувинский словарь» Д.А. Монгуш, М-1980
2. «Технология проектирование в ДОУ» Е.С. Евдокимова, 2016
3. Интернет-сайты

Информаторлар Кара-Сал Мерген-оол, Орлан алышкылар, Кара-Сал Аяна Дурген-ооловна