Консультация: «Шын кижизидилге – ог-буледен эгелээр»
консультация (младшая группа)

Муниципальное казенное дошкольное образовательное учреждение детский сад «Аржаан» компенсирующего вида для детей с туберкулезной интоксикацией

с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва

Ада – ие хуралы. Консультация:

  «Шын кижизидилге – ог-буледен эгелээр»

Кижизидикчи башкы:

Хомушку Аида Александровна

с. Кызыл-Мажалык, 2021ч.

Темазы:  «Шын кижизидилге – ог-буледен эгелээр»

Сорулгазы:

1.Ада-иелерге «Шын кижизидилге-ог буледен эгелээр» деп чуулду билиндирер.

2. Школа назы четпээн уруглар чери-биле ог-буленин харылзаазын быжыглаар;

Киржикчилери: ада-иелер, кижизидикчи башкылар, дарга.

Белеткел ажылдары: ада-иелерге чарлалды азар.

Дерилгези: хуралга таарыштыр дериир

            Эргим  хундулуг  ада-иелер!  Силерге  «Шын кижизидилге – ог-буледен эгелээр» деп илеткелди номчуп  бээринин мурнунда  хуралга  келгенинерге  ооруп, байыр чедирип  тур  мен. Хуралывысты чоннун чеченни-биле эгелеп алыылынар.

Ажы-тол- дээди бай.

Мал-маган ортаа бай.

Эт-сеп-соолгу бай.

             Ог-буле кижи бурузунун амыдыралында эн-кол черни ээлеп турар. Ог-буле дээрге-ле эн-не ынак, бистер дээш сагыш салып, экини, аас-кежикти кузеп чоруур эн чоок торээн кижилеривис болур. Ог-булевиске найыралга, ынакшылга, харысаалгалыг чорукка, сагыш-човаашкынга, хундуткелдиг чорукка ооредир бис. Ог-булелерде четпейн турар чуул-уругларывыс-биле быжыг харылзаа.

Ог-буледе кижизидилге талазы-биле кажан-даа халашпас хулээлгени ава кижи кууседип турар. «Авай» , «Кавай».  Кавай-биле авай деп состер хини тудуш состер-дир. Кавай. Авай деп сос кавай деп состен укталган.

Улегер домактар.

Ажы-тол - ада-иенин корунчуу.

Баштай баскан исти

Соннай баскан ис чандыр баспас.

Ада тоогузу-алдын

Ие тоогузу- монгун.

 «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан»,

 «Чалгаа чорба кежээ чору, часкаан чорбас, эштиг чору».

Ажыл кижини каастаар.

Эки кылган ажыл, элеп читпес алдар.

Шак-ла мындыг мерген угаадыгларны бис ада-огбелеривистен, башкыларывыстан чежени дыннап оспээн дээр бис. Чаш уругнун чуртталгаже, амыдыралче коружу чажындан хевирлеттиннер.     Куш-ажылды кылып тура мага-боттун-даа, иштики сагыш-сеткилдин-даа сайзыралы чоруп турар. Уругларнын ажыл-ишке  кижизидилгези уруглар садынын киржилгези-биле ангылашпас ужурлуг. Кандыг программа-биле ажылдап, чуну ооредирин ада-иелер билген турар ужурлуг. Чечектер суггарар, чемненир уеде столга ложкаларны, салфетница болгаш тавактарны аай салыр, ойнаарактар чуур, чечектернин бурулерин чодар.   Уруглар садынга бодаарга, ог-булеге уругну кижизидери эки туннелдиг болур. Чуге дизе уруг улуг улустун кылып турар куш-ажылын эки билир, оон туннелин ургулчу уннелеп коруп турар. Бир эвес уруг ог-булезинде кылып турар даалгалыг болза, ынчан ол ажылга ынак болур, кылган ажылын эчизинге чедирер, ажылга чуткулдуг, шыдамыкай, кежээ кылдыр кижизиттиннер. Уругну мактап тургаш, оон куш-ажылга сонуургалын оттуруп ап болур. Чижээ, Белек уруглар садындан келгеш, ачазынга от салыр чээрген чыып берген. Ол база куш-ажыл. Чижээ, уруу авазы хеп чуп турар уеде ажылче кирип, сонуургай бергенде ону кончуй бербейн, ажылды кылдырарын кызыдыннар. Чеже-даа сугну топ, идик-хевин оттуруп турза, ук-даа чуп каары - уругга куш-ажыл болур. Эр-хей, мээн уруум. Угун чуп алган – деп мактап каарын утпаннар. Ада-иеннин ажыл-ишке хамаарылгазындан кижизидилге база хамааржыр. Бажынга ажылды шыннарлыг, эки, ургулчу кылырындан  уруг  оттунуп  ажылга хамаарылгазын оон  тургузуп эгелээр.

(А.С.Макаренко мынча дээн: Шын кижизидилге дээрге- аас-кежиктиг кырыыр назын, а шын эвес кижизидилге- бистин келир уеде мунгаралывыс,  ол дээрге бистин оске улус болгаш будун чурт мурнунга буруувус-дур. Уруглар оттунчек чуулче чуткулдуг. Олар улуг улусту, оларнын аажы-чанын, чугаа-домаан болгаш бот-боттарынга хамаарылгазын аажок хайгаарап оттунуксээр. Ынчангаш бир эвес уруунарны шын болгаш ону чараш чуулдерге кижизидер деп бодаар болзунарза бир дугаарында бот-боттарынарга кичээнгейлиг, экииргек, эткен созунге ээ болур болзунарза уруглар база силер ышкаш эки кижизидилгелиг болурлар.

Уруглар кижизидилгезинче чүгле ада-ие эвес, а дөргүл-төрели, чоок кижилери шупту сагыш салыр болза эки. Кижизидилге айтырыы нарын болгаш янзы-бүрү угланыышкыннарлыг, аңгы-аңгы

талаларлыг. Кижизидер, азыраар, доруктурар, карактаар, деткиир, сагыш салыр, чаңчыктырар, сургаар, угаан киирер, шыдал киирер, өөредир дээш, оон-даа өске сөстер уругларның өзүлдезин, кижи болурун дорт илередип турар.

Ада-ие ажы-төлүнүң кижизидилгезинге бурунгу өгбелерниң чагып чораанын үндезин кылып ажыглаар. Мөзү-бүдүштүг кижини кижизидер дизе, чүгле эки аажы-чаңны дамчыдып чаңчыктырары эвес, а алыс чажындан төлептиг чаагай арын-нүүрлүг болурун чедип алыры ол. Бүдүштүг дээрге эки кижизидилгениң бадыткалы болуп, бодунуң сөс-домаандан, ажыл-херээнден-даа белени-биле ойталавас, амыдыралга туруштуг кижини көргүзүп турар.

Шынчы чорук чамдык өг-бүлелерде шала куду деңнелде. Ооң түңнелинде ажы-төлдүң шын эвес орукче кире бээриниң барымдаазы бар. Чаш кижини чөпшээрел чок өске кижи чүүлүнге дегбес деп угаадыры болгаш билиндирери күзенчиг.

         Ада-иениң уругларга кижизидикчи салдары хөй талалыг болгаш аңгы-аңгы. Ынчалзажок уругларга ада-иениң үлегери, чонга хүндүткелдии улуг салдарлыг. Уругларны ада-ие боттарының аажы-чаңы, ажыл-ижи-биле кижизидер. Өг-бүледе кижизидилге кандыг болур-дур, ажы-төлдүң кижизидилгези база шак-ла ындыг болур. Ооң уржуу дөзээшкинде эвес, а өттүнүүшкүнде, үлегер чижекте, кижизидикчи салдарда.

           Кижизидилге ажылын шын эвес чорудуп турарындан чамдык өг-бүлелерде күш-ажыл кижизидилгези шуут дедир болуп турар таварылгалар хөй. Уруглар чүгле ажыл-ишке хөөн чок, ону кылып билбес эвес, а харын-даа «ада-иезиниң мойнунда олурупкан», оларны «кулдары» ышкаш ажыглаар таварылгалар база бар. Бо таварылгада ада-иелер боттары буруулуг. Олар уругларын кандыг-даа күш-ажылга өөретпээн, чаңчыктырбаан, бүгү-ле ажыл-ишти боттары кылыр. Харын-даа уруглары ажыл кылырын күзээрге, «Мен бодум кылыптайн, а сен ойна азы кичээлиң кыл» — дээр. Ол шын эвес. А чамдык ог-булелерде уругларнын кижизидилгезин чангыс талалай коор чоруктар бар. Уругнун идик-хеви четчир, аьш-чеми эки болза, ажырбас кылдыр бодаары шын эвес. Эн-не таарымча чок чуул. «Сенээ конфета садып бээр мен, эки оорен», «сенээ велосипед садып бээр мен, эки, кежээ болур болзунза» дээн ышкаш чуулдер-биле уругга  кижизидилгени садып турар. Ындыг уруглар чуве кылыр санында-ла оон ортээн бодаар, толевир чокка бичии-даа чуве кылбас  кижилер болур.

Уругларнын ог-булеге шын кижизидилгези – курунеге  ужур-дузалыг айтырыг. Бо дугайын ада-ие бурузу эки билип, боттарынын уруг-дарыынын келир уези дээш хун бурунун бугу талалыг сагыш салыышкынын кылган турар ужурлуг.

           Куруненин мурнунга ада-ие уругларны куш-ажылга, ниитилелдин толептиг хамаатызы кылдыр кижизидер кол хулээлгелиг.

Россиянын конституциязында айытканы уруглар база торелдеринге сагыш салыр, оларга дузалаар, кыраанда азыраар хулээлгелиг.

Туннел сос:  

  Кижизидилге ажылының дугайында түңнел бодалдар ханы уткалыг болгаш солун:

«Төл багы — өг куду, төрел багы — аал чуду».  Ажы - толувусту күш-ажылга өөредип, оларга чөптүг, шынныг сөс-домак-биле чагып дузалаары чугула.

    Хундулуг, ада-иелер! Шын кижизидилге дугайында дыннаан чуулунер, уругларынарны эки чуулдерге ооредиринге бузурелдиг базым болган дээрзинге бузуреп тур мен.