Чаш уруг дугайында билиглер
материал (младшая группа) по теме

МБДОУ детский сад «ЧЕЛЭЭШ» с. Саглы.

Беседа: «Чаш уруг дугайында билиглер»

Станислав Серенот

                                             Ооржак П.К.

Кадык шыырак торуттунген уругнун демдектери

• Шын торуттунгени
• Ыглаары ыыткыр, букулээжи азы човээ деп болур, карактары ажык, эмиг сорары эки
• Кежи арыг, ону куу, кизыл, хорээ достегер
• Думчуунун болгаш кулактарынын кегжирлери херик, дыгый

Шаанда чаа торуттунген чаш уругну эмзирер мурнунда, ие кижиге тооргу хинин ижиртир турган. Бир эвес иезинин эмиинин суду душпээн болза, чаш уругну уруг дарыы онча-менди чоруур кадык хережээнге эмзиртир. Уш хонук эрткенде, чаш уругнун дойун этирип, ат тыпсып бээр. Чаш уругнун адын хинин кескен иези тыпсып, белек кылдыр ак хойну бээр. Божаан хережээн, уруунун хинин кескен иезинге эттеп каан хой кежин, будун сарыг шайны, ак пос кескиндизин болгаш ак-кок оннуг кадакты белек кылдыр суннар. Дой уезинде бичии тыва арага ижип хой эъди болгаш оске даа аъш-чем дээжизин чип байырлаар. Чаш уругнун хини дуже бээрге, ону торгу пос хапка даарааш суккаш, кавайга азып каар.

Кыс уругнун хинин – кызыл хапка, а оол, уругнун, хинин кок хапка шыгжаар. Ийистер торуттунерге улуг найыр кылып байырлаар. Ийистернин кайызы даа кыс, азы эр болур болза эки деп саннаар, а бир эвес бирээзи кыс оскези эр кылдыр торуттунген болза, кайы бирээзин уругланмас улуска азырандыга бериптер чораан.

Диш дижээри – уругларнын дижеп турар уезинде душкен дижин чаг иштинге ораап алгаш ытка каап бергеш: «Бертик дишти чигеш, как дижин бер» - деп чугаалаар.

Карак дискектээнде – карактын дискектээн талазында холуннун бичэ салаазынга кызыл удазын баглааш: «Тос каът довурак алды, чеди каът чер алды кир» - деп тарбыдаар.

Улаараар апарганда – дуне када уруглар улаараар апаарга, тенниг кызыл хараган будуун ог эжиинге азып алыр. Аза четкер кызыл тенниг харагандан база кызыл сооскен сыптыг кымчыдан коргар чуве деп кырганнар чугаалажыыр. Оге чаш уруу удуп чыдар уеде даштын ажыл кылып унер апарган таварылгада, кавай чанынга чидиг баштыг кестик азы бижек азы хачы артырып каар

Багай ат тыпсыыры – божаан уруглары артпас кижилер уруг торутунергеле «Багай» ат биле адап алыр чанчылдыг турганнар. Аза шулбус чаш уругнун «Багай» адынга будалып, оскээр тайлып чоруй баар дижиир. Тывалар чаш уругларынга ийи ангы ат тыпсыыр чанчылдыг турганнар. Ёзулуг адын улгады бээрге адаар.

Ог иштинге оске кижилернин кирерин хорууру

Лама азы хам биле сумелешкеш, аал иштинин улустарындан оске кижилер киирбес хоругну ажыглап турганнар. Салымы болгаш коружу багай кижилер огже кирип, чаш уругну коруптер болза, сылданнып аарааш, бурлу берип  болур. Оске кижи киирбес дээш ог даштынга ызырар ыт баглап алыр, херектиг кижилер келирге, даштыгаа ужуражып, чугаалаажыр, огже киирбес. Мындыг хоруг уш чыл уламчылап болур. Бир эвес дараазында уруг торуттунер болза, бо хоругну соксадып кааптар. Мону чугле уруглары артпас кижилер ажыглап чораан.

Азырындыга бээри – уруг дарыы артпастай берген кижилер тол торуттунургеле, кадык –шыырак ажы-толдуг эки кижилерге уш харлыынга чедир азырандыга берип каар. Оон холезини кыдыр кышкы уеде чиш кылдыр шары, а чайгы уе болза саап ижер инекти азырандыга алган ада-иезинге бээр. Будун шай, чаш уругнун хевин даараар пос болгаш оске даа чуулдерни белек кылдыр берип болур. Уруу уш хар чедип доругуп кээрге дедир ап алыр.

Уругну азырап алыры – уруглары артпастап туруп бээрге, хой уруглуг улустарнын уруун чугаалашкаш, азырап алыр. Оон соонда уруг дарыы ызыртыннып, доктаай бээр. Азыраан уруу кижинин бодунун ажы толунден эргтм апаар чуве дижиир.