«Кижи болуру— чажындан, аът болуру — кулунундан»
статья (подготовительная группа) по теме

                     «Кижи болуру— чажындан, аът болуру — кулунундан»

      Ажы-төл кижизидери — ындыг-ла амыр эвес үүле. Сактырга белен ышкаш сагындырар, а херек кырында ол ындыг эвес. Ынчалзажок уругларның кижизидилгези-биле холбашкан айтырыглар, шынап-ла, өг-бүле бүрүзүнде болганчок таваржып турарын билир бис. Чамдык ада-иелер кижизидилге ажылынга хамаарышкан бергелерни ажып эртип алыр, а бир чамдыктары ук айтырыгны шиитпирлеп шыдавас. Орус чоннуң «Чүнү тарыыр сен, ону ажаар сен» деп үлегер домаанда кончуг шын чугаалаан. Чаш кижиниң кижизидилгезинге ада-ие кандыг ужур-дузалыг болурул, оларның кыраан назыны оон хамааржыр, тодаргайлаарга, ада-ие уругларын күш-ажылчы, кызымак, биче сеткилдиг, дузааргак кылдыр өөредип кижизиткенинден аас-кежиктиг болгаш бүзүрелдиг назылыг болурунуң магадылалы бар. 
    Сураглыг педагог Константин Дмитриевич Ушинскийниң «Кижизидилгени чон боду тургузуп, сайзырадып келген болгаш, салгалдар харылзааларын ол тудуштуруп турар» деп чугаазы-биле кончуг шын .

«Кижи бүрүзү баштай чаш төл болуп төрүттүнер, ооң соонда ада-ие, кырган-авазы азы кырган-ачазы болуп, кижизидикчи болур. Харыысалгалыг хүлээлгелерни күүседир апаар, өскээр чугаалаарга, баштай кижизиттинер, а чоорту боду кижизидикчи апаар. Үжүк-бижик, тускай школа черлери чок-даа турда, кижизидилге сайзырап турган» деп бижээн. «Кижи болуру — чажындан, аът болуру — кулунундан» деп бурунгу өгбелеривистиң чиге чугаалааны база шын. Шынап-ла, өгбелеривис чеже-даа үжүк-бижик билбес чораан болза, кижизидилгеге хамаарылгазы кончуг шыңгыы чораан. Мээн кырган-авамның «Улуг улус чугаазы дыңнавас, аңаа киришпес. Өгбелер мурнундан эртип болбас, хоржок, ада-иең ады баксыраар» дээн чагыы ам-даа сагыжымда артып калган. Шынап-ла, ажы-төлдүң дөскел чок чоруу болгаш багай кижизидилгези оларның ада-иезиниң адынга багай дээрзин, шору апаргаш, билген мен. 
           Кижизидилге үзүк-соксаал чок болгаш нарын күш-ажыл деп база катап демдеглексеп тур мен. Чаш кижи өске улустуң чижээнге чииги-биле өөренип алыр дээрзин ада-иелер база башкылар шупту билир. Ынчангаш бо таварылгада, бир дугаарында, ада-ие боттары уруг-дарыынга үлегер-чижек болур ужурлуг. Чижээлээрге, ачазы оглунга: «Чемненир мурнунда холуң чуп ал» — деп чагып тургаш-ла, боду ажылдааш келгеш, холун чугбас болза, чаш кижи база угаан-медерелдиг болгаш, ону эскерип. Ол дораан: «Ачам боду чугбас кижи чорду чоп» деп билиишкинниг артып калыр. Моон бир дугаар түңнелди үндүрүп болур. Ада-ие бүрүзү ажы-төлге амыдыралда үлегер-чижек болуру чугула. 
             Өг-бүле бүрүзүнде уруглар кижизидилгезиниң дугайында боттарының көрүжү база билиишкини турар ужурлуг. Бо талазы-биле В.А.Сухомлинскийниң «Өг-бүле амыдыралының кол сорулгазы болгаш утказы – ажы-төлдүң кижизидилгези. Ажы-төл кижизидилгезиниң кол школазы – өгнүң эр ээзи биле херээжен ээзиниң, ачазы биле авазының бот-боттарынга хамаарылгазы» — деп чугаалааны кончуг тааржыр. Өг-бүлеге чаш кижи төрүттүнген соонда ада-ие, бир дугаарында, чаш төлүнүң кижизидилгезинче ооң чырыкче чаяаттынган хүнүнден эгелээш, сагыш салыры чугула. Чаш уруг долгандыр турар ада-иезиниң, чоок төрелдериниң арын-шырайын, үнүн таныыр-билир болур. Ол долгандыр болуп турар болуушкуннарны база шиңгээдип ап турар. «Ада-иезиниң амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин, харын-даа аажы-чаңын ажы-төлү уламчылап болурун чоннуң мерген угаадыглары өөредип келген. Ажы-төлүнүң амыдырал-чуртталгазы аас-кежиктиг болзун деп, «ада көрбээнин оглу көөр, ие көрбээнин кызы көөр» дээн ышкаш боттарының көрбээнин уруглары көре бээр деп чаагай сеткилдиг ада-ие шыдаар шаа-биле бүгү чүүлдерни кылып чоруур». Амыдыралдан бир чижекти киирейн. Чижээ хөй ажы-төлдүг өг-бүле. Ада-иези аажок кызымак, ажылгыр болгаш ажы-төлү база дыка сагылга-чурумнуг. Ажы-төлүнде колдуунда оолдар колдап турар болза, ачазынга дыка улуг чөленгииш деп көөр чордум. Кижизидилге-даа, өөредилге-даа талазы-биле дески. Ада-иезиниң эки өөредип-кижизидип турарының бадыткалы. Улуглары бичиилерин ажаап-карактаар чаңчылдыг. Кыш-чай, час-күс дивейн, хериминиң иштинде шупту дыка демниг ажылдаар. Ийиги түңнел. Шынап-ла, өг-бүле — ажы-төлдүң чурттап турар «бичии күрүнези». Ында кандыг «хоойлу-дүрүм» бар болдур, ол аңаа чагыртып чоруур. Кажан өг-бүледе кежигүн бүрүзүнүң бот-боттарынга билчилгези, хүндүткели, ынакшылы база өг-бүле аяннажылгазы турда, шак ол «бичии күрүнениң» бичии чурттакчыларының келир үези дээш дүвүрел турбас.
        Ам дараазында «Улусчу кижизидилгениң кол сорулгазы – уругларны угаан-сарыылдыг, кадык-шыырак болгаш төлептиг мөзү-шынарлыг кылдыр кижизидери. Чамдык эт-херексел, эт-сеп, алгыш-йөрээл безин уругларның өзүлдезинге улуг салдарлыг. Долгандыр турар амыдырал уругларга эки-даа, багай-даа салдарны чедирер. Багай аажы-чаңныг кижилерниң салдары багай талаже угландырар, ынчангаш уругларны кайы хамаанчок кижилер-биле эдеришпезин сүмелеп чагыыр болза эки.
        Уруглар кижизидилгезинче чүгле ада-ие эвес, а дөргүл-төрели, чоок кижилери шупту сагыш салыр болза эки. Кижизидилге айтырыы нарын болгаш янзы-бүрү угланыышкыннарлыг, аңгы-аңгы талаларлыг. Кижизидер, азыраар, доруктурар, карактаар, деткиир, сагыш салыр, чаңчыктырар, сургаар, угаан киирер, шыдал киирер, өөредир дээш, оон-даа өске сөстер уругларның өзүлдезин, кижи болурун дорт илередип турар.
        Ада-ие ажы-төлүнүң кижизидилгезинге бурунгу өгбелерниң чагып чораанын үндезин кылып ажыглаар. Мөзү-бүдүштүг кижини кижизидер дизе, чүгле эки аажы-чаңны дамчыдып чаңчыктырары эвес, а алыс чажындан төлептиг чаагай арын-нүүрлүг болурун чедип алыры ол. Бүдүштүг дээрге эки кижизидилгениң бадыткалы болуп, бодунуң сөс-домаандан, ажыл-херээнден-даа белени-биле ойталавас, амыдыралга туруштуг кижини көргүзүп турар.
Арага, таакпыга сундулуг назы четпээннерни «даңза угбас таакпызыраар, дашка угбас арагазыраар» деп шүгүмчүлеп чугаалажыр чораан. Кижиниң корум-чуруму чүгле бодунга эвес, а ада-иезинге, чоок кижилеринге улуг хамаарылгалыг. Кижи билиг-биле бүгү чуртталгазының иштинде чүгленир.

Шынчы чорук чамдык өг-бүлелерде шала куду деңнелде. Ооң түңнелинде ажы-төлдүң шын эвес орукче кире бээриниң барымдаазы бар. Чаш кижини чөпшээрел чок өске кижи чүүлүнге дегбес деп угаадыры болгаш билиндирери күзенчиг.
      Ада-иениң уругларга кижизидикчи салдары хөй талалыг болгаш аңгы-аңгы. Ынчалзажок уругларга ада-иениң үлегери, чонга хүндүткелдии улуг салдарлыг. Уругларны ада-ие боттарының аажы-чаңы, ажыл-ижи-биле кижизидер. Өг-бүледе кижизидилге кандыг болур-дур, ажы-төлдүң кижизидилгези база шак-ла ындыг болур. Ооң уржуу дөзээшкинде эвес, а өттүнүүшкүнде, үлегер чижекте, кижизидикчи салдарда.
Кижизидилге ажылын шын эвес чорудуп турарындан чамдык өг-бүлелерде күш-ажыл кижизидилгези шуут дедир болуп турар таварылгалар хөй. Уруглар чүгле ажыл-ишке хөөн чок, ону кылып билбес эвес, а харын-даа «ада-иезиниң мойнунда олурупкан», оларны «кулдары» ышкаш ажыглаар таварылгалар база бар. Бо таварылгада ада-иелер боттары буруулуг. Олар уругларын кандыг-даа күш-ажылга өөретпээн, чаңчыктырбаан, бүгү-ле ажыл-ишти боттары кылыр. Харын-даа уруглары ажыл кылырын күзээрге, «Мен бодум кылыптайн, а сен ойна азы кичээлиң кыл» — дээр. Ол шын эвес. Чамдык уруглар школачы хүлээлгезин безин багай күүседип, өөредилгези кошкак болуп, хөй-ниити ажылдарынга болгаш класстан дашкаар ажыл-херектерге киришпес болгулаар.
       Кижизидилге ажылының дугайында түңнел бодалдар ханы уткалыг болгаш солун: «Төл багы — өг куду, төрел багы — аал чуду». Аныяк-өскенни күш-ажылга өөредип, оларга чөптүг, шынныг сөс-домак-биле чагып дузалаары чугула.
Амгы үеде чүгле аныяк-өскен эвес, харын-даа улуг улус аразында кижизидилге айтырыы нарын байдалда дээрзи чажыт эвес. Чүге дизе кижи каяа-даа чорааш, албан-организация, транспорт, садыг дээш, оон-даа өске хөй-ниити черлеринге чөптүг эвес чоруктарның, маргылдааларның аргажоктуң херечизи апаар таварылгаларга болганчок-ла таваржы бээр. Улуг улустуң билиишкининде безин чөптүг чорук, хүндүткелдиң демдээ, дуза көргүзери дээн ышкаш кижизидилгениң шынарлары чок болуп турары харааданчыг. Ооң-биле бис өзүп орар салгалга багай үлегер көргүзүп турарывыс ол. Ылаңгыя чон-биле ажылдап турар улус боттарының кижизидилгезинге хамаарыштыр шыңгыы кичээнгейни алыр болза эки. Хөй-ниити черлеринге суг болза, улуг улус аразында маргыжып, чараш эвес сөстер ажыглап турары — база амыдыралдың хүн бүрүде болуп турары болуушкуннары. А ол бүгүнү чанындан эртип-дүжүп турар аныяк-өскен көрүп турар болгай.
          Кижи улус-биле чугаалажып билир, эвилең-ээлдек, чазык арын-шырайлыг, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, мөзү-бүдүштүг болур болза, чоннуң хүндүткелин чаалап алырын билир мен. Кижизидилге айтырыы өг-бүлениң бай-шыыраанда эвес, а өг-бүле аяннажылгазында деп үстүнде айыттым. 
Чугаам доозуп тура, А.Н.Островскийниң кижизидилге дугайында чугаазын киирикседим. «Кижизидилге ол дээрге, ажы-төлге эки сөстер чугаалаары, чагып-сургаары эвес, а чүнүң-даа мурнунда боду кижизиг чурттаары-дыр. Ажы-төлүнге хамаарыштыр бодунуң хүлээлгезин шын күүседирин күзээр кижи болза, ол баштай бодунуң кижизидилгезинден эгелээр ужурлуг».