доклад на тему: Тыва дылым тоогузу"
методическая разработка по художественной литературе на тему

«Тыва чон – чоорганын

Тыва дыл – кызыл тынын

Тыва чер – торээн чуртун

Олар уш тыва сагыызынын эвес бе, оглум»

А.А. Даржай

      Докладым А. А. Даржайнын созу биле эгелээн  ужурум болза – ажы- -толувус бистин келир уевис, оларга,  ажы - толувуске чуртап эрткен тоогувусту  саазын кырынга болгаш аксывыс биле дамчыдып артырары бистин хулээлгевис. Бо хунге чедир тыва дылывыс арыг, чараш, ханы-уткалыг артырып алганывыс безин узун тоогу.

        2016 чылдын январь 18-те Тыва Республиканын чазаанын чарлыы биле ноябрь 1-нин хунун Тыва дыл хуну кылдыр чарлаан.

         Шынап-ла, биске төрээн дылывыс эргим. Ооӊ ачызында бис аравыста чугаалажып, харылзажып, амыдырап турар бис.

           Тыва дыл өске дылдар ышкаш узун төөгүлүг, эрткен оруктуг. Дыл – чоннуӊ өртээ турбас эртинези, чоннун төөгүзүнүӊ болгаш культуразыныӊ үндезини, нацияныӊ демдээ.

            Төрээн дылын хүндүлеп, үнелээр чорук ук нацияныӊ салым-чолунга сагыш салыышкыннын эгези болур. Ынчангаш тыва дыл боду-ла күрүне дылы болуп, (Тыва Республиканыӊ Үндезин Хоойлузу – Конституцияда тыва дыл – күрүне дылы) база бир нацияныӊ бодун, арнын делегей кырынга көргүзүп турар.

           База ол ышкаш дылдын бо хүннерге чедир эстип чиде бербейн, салгал дамчып чедип келгенинге өөрувес арга чок.

         Дыл дээрге чоннуң тускайлаң болурунуң эң кол демдектериниң бирээзи. Дылдың төөгүзү чоннуң бодунуң төөгүзү-биле сырый холбаалыг. Амгы тыва чон түрк дылдыг чоннар аразынче кирип турар болгай, ынчалза-даа бистиң өгбелеривис өске дылга чугаалап турган деп эртемденнер санап турар. Ол болза кандыг-бир кет дылдыг азы кет диалетилерге чугаалап турган деп шинчилээн эртемденнер санап турар. Тывалар тускай чон кылдыр I-ги муң чылдарда хевирлеттинип эгелээн.

      Тюкю (VI–VIII вв.), уйгур (VIII в. ортузу) болгаш бурунгу кыргыс (IX в.) түрк аймактар Тываның девискээринге чурттап чораан чонга түрк салдарны чедирген. Ынчалдыр тываларның өгбелериниң аразынче түрк аймактар – ондар-уйгур, тогус, телес (амгы үеде «түлүш»), кыргыс, иргит, чооду, соян, теленгит – киргеннер. XIII–XIV вв. Тываның девискээринче кезек моол аймактар көжүп киргеш, аңаа чурттап турган чоннуң иштинге эсти бергеннер. Шак ынчалдыр бурунгу моол дылдыг чораан донгак, салчак, монгуш дээр аймактар түрк дылче шилчээн. «Тува~тыва» деп этноним дубо, тубо деп хевирлеринде кыдат чыл демдеглелдеринге кирген.

        Дыл дээрге чоннуң тускайлаң болурунуң эң кол демдектериниң бирээзи. Дылдың төөгүзү чоннуң бодунуң төөгүзү-биле сырый холбаалыг. Амгы тыва чон түрк дылдыг чоннар аразынче кирип турар болгай. Бистиң өгбелеривис өске дылга чугаалап турган деп эртемденнер санап турар. Ол болза кандыг-бир кет дылдыг азы кет диалетилерге чугаалап турган деп шинчилээн эртемденнер санап турар.  Тыва дылды эгезинде кымнар шинчилеп эгелээнил?

        Тыва дылды эртем ёзузу-биле шинчилеп эгелээни улуг востоковедтер Василий Васильевич Радлов (Вильгельм Фридрих Радлов; 1837–1918) болгаш ооң өөреникчизи Николай Федорович Катановтуң (1862–1922) аттары-биле холбаалыг.

       В. В. Радлов Кара-Хөл чоок кавызынга 1861 чылдың чеди айның 4–7 хүннеринде чорааш, ийи тоол, дөрт ыр бижип ап, оларны чырыкче үндүрген [1866]. Ол сөзүглелдер тыва дылдың бир дугаар бижимел тураскаалдары болуп арткан. Сибирьниң өске түрк дылдарындан тыва дылдың онзагай демдектерин В. В. Радлов Сибирьниң түрк дылдарының фонетиказының дугайында ажылында киирген [1882].

        Н. Ф. Катанов төп болгаш барыын Тывага 1889 чылдың үш айның 15-тен сес айның 28-ке чедир чораан. Бодунуң чыып алган материалдарынга болгаш тыва чугааны хайгаарап келгенинге даянып, Н. Ф. Катанов тыва дылдың бирги эртем Грамматиказын бижээн [1903]. Ук грамматика тыва дылды эртем ёзузу-биле шинчилээриниң баштайгы үндезини, а ооң автору Н. Ф. Катанов тыва дыл эртеминиң үндезилекчизи болган. Чыгдынган дылга хамааржыр материалын чырыкче В. В. Радлов үндүрген [1907].

       Эгезинде тыва дылды латин ужуктер биле бижип турган. Латинчиткен тыва  бижик баштай 30  ужуктуг турган. Ону слайдыдан коруп болур силер.

     XX в. 20-ги чылдарында Москва болгаш Ленинград хоорайларга тыва бижик тургузарының талазы-биле ажыл эгелээн. Ол үеде Тывага албан ёзузунуң дылы моол дыл турган болгаш моол бижикти шажын болгаш удуртур-баштаар черлерниң төлээлери ажыглап турган.  Тыва национал бижик чогаадыр дугайында  айтырыг 1921 чылда  тывага унген  улусчу революциянын  соонда тургустунган. Тыва бижиктин элээн каш толевилели ол-ла дораан кылдынган.  Толевилел 1927 чылда Москвага парлаттынган.                    Тоогуде  Чадаананың үстүү хүрээзиниң кешпи ламазы Монгуш Лопсан-Чимит тыва бижиктин автору деп санаттынып турар.  Чыл иштинде тыва алфавит биле ажылдап келгенинин туннелинде 1929 чылдын февраль 3 те ЦК ТНРП куштуг кылдыр бадылаан. Ол кылдынган алфавит ажыглалче кирбейн барган. Чуге дээрге Монгуш Лопсан-Чимит репрессияга лама ог-буледен торуттунген дээш таваржы берген. 1930 чылдың чеди айның 28–те латин бижикке үндезилеп кылган тыва бижикти киирген.  Тыва национал бижик кылдыр бадылаттынган.  Ону чогаадып тургузарынга эртемденнер Е. Д. Поливанов, Н. Н. Поппе, А. М. Сухотин, Н. Ф. Яковлев, А. А. Пальмбах, Монгуш Лопсан-Чимит киришкеннер.

            Тыва бижик тургустунганының соонда бижик болгаш дылга хамаарышкан айтырыгларны өөренип көөрү-биле Эртем комитеди тургустунган. Ооң ажылынга С. К. Тока, А. А. Пальмбах, А. М. Чимба, Х. А. Анчимаа (Тока), Л. Б. Чадамба болгаш өскелер-даа киржип турган. 1941 чылда тыва бижикти кириллицаже шилчидерин шиитпирлээн [Сат Ш. Ч., 1973, ар. 28].

           Тывада тыва дылды шинчилээр ажылдарны чорудуп турар албан черлери: Тывада гуманитарлыг шинчилелдер институду болгаш Тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразы.

         Тыва дылды эге, ортумак, дээди өөредилге черлеринде өөредип, тыва дыл кырында албан документация чоруттунуп, солун-сеткүүл, теле-, радиодамчыдылгалары үнүп турар. Тыва дыл кырында уран-чүүл, национал театр ажылдап турар.

          Тыва бижикти орус алфавитче шилчиткени тыва чоннун орус дылды оорениринге, тыва болгаш орус дылдарнын графика болгаш орфография талазы-биле  чоокшулажырынга,  орус дылдан улегерлеп алган болгаш интернационал хой санныг состерни шын шингээдип алырынга  улуг ужур-дузалыг болган.  

         Орус ужукке ундезилээн чаа бижик толевилелин ажыглап эгелей берген уеде (40 чылдарнын бирги чартыында) латин ужук биле парлаттынган номнарга болгаш солуннарга орус состернин соолгу кожумактарын бижип эгелей берген.Ынчалза-даа  ол уеде тодаргай дурум доктааттынмаан толээде, номнарга болгаш солуннарга чангыс аай эвес, карышкак бижиир таварылгалар тургулаан.

         Дыл биле чугаа тудуш харылзаалыг,кайы-кайызы-даа бот – бодундан хамаарышкан турар. Дыл чугаа бооп илереттинер,  чугаа  бооп хереглеттинер. Дыл биле чугааны бот-бодунга удурланышкак азы бот-бодундан ангы кылдыр коруп болбас, ынчалза-даа оларнын тус-тузунда ылгалдыг болур.  Кижи бурузунун эргежок чугула илереттинер бодалынга хереглеттинер состер болгаш фразеологтуг илередиглер дылдан шилиттингеш, харылзаалыг чугаа бооп каттыжа бээр.  Кижи бурузунун дылды аас болгаш бижимел хевири биле тодаргай ажыглап турарын чугаа дээр бис.Дыл дээрге кижилернин аразында харылзажырырын эн чугула чепсээ. Кижилернин аразында харылзажырынын  эргежок чугулазы шаг-шаанда дылдын тыптып эгелээнинин кол чылдагааны болган.Дыл тыптырда, баштайгы амыдыралдын эгезинден тура-ла кижилернин ажыл-амыдыралы-биле, куш-ажылы – биле холбашкан. Ынчангаш куш-ажыл кижилерни амыдыралга чанчыктырып, аразында харылзажыр дыл, чугаалыг болдурган.

 Тыва дыл харылзажылганын аргазы, чепсээ болбушаан, оон биле кады бодалдар солчуушкунунун аргазы болур Дыл бодал биле тудуш харылзаалыг. Шынап – ла, тыва кижилернин чугаалажыр дыл-домаа чок болза, кады ажыл- ууле будуруп, амыдырап шыдавас дээрзин кижи торелгетен ниитилелдин бугу хогжулдезинин тоогузу бадыткаан.

Салчак Молдурга

Тыва дылым

Торээн чурттун, кайыын   чууден эгелээрин,

Догерезин ырлажып - даа турар дыр бис.

Толу, биске ада – ие, чери – алдын

Торээн дылы, олар биле бир ден - эргим!

Бакка сокка дылдар холуп, шокарлавайн,

Баштай торээн чугаан шингээтсинзе,

Оннук туржук, оскенин-даа дылы сенээ,

Ооредип каан аъдын  ышкаш чаажыга бээр!

МБДОУ детского сада «Чечек» КВ

Доклад

«Тыва дылдын тоогузу»

Докладчик: Дондук Ч.К.

с. Хандагайты

Список литературы:

Газета «Шын» №29 от 29 апреля 2013 г. Олчатмаа Ховалыг. Дыл – чоннун ортек чок эртинези.

Д.А. Монгуш. Ш.Ч. Сат. Совет уеде тыва дылдын хогжулдези. Кызыл 1967 г.

М.Д.Биче-оол. Тыва чугаа культуразы. Кызыл 1970

Монгуш А.Ч. – старший хранитель отдела УХ и Р

Тыва дыл-бистиң дылывыс.  ф.э.к. Ооржак Б. Ч.

 Катанов Н. Ф. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня. Казань, 1903.

Наделяев В.М. У истоков тувинского языка // Исследования по тувинской филологии. Кызыл, 1986. С. 53 - 63.