Методическая копилка

Тесты по бурятскому языку как государственному в 8 классе

1. Выберите соответствующее окончание. (10 б.) Жэшээ: 16.

1. Минии эгэшэ хүбүү... .

2. Бал6ар hайн ном... .

3. Багша шэнэ дэбтэр... .

4. Доржо нэгэ аша... .                                а) -тай

5. Манай танил эндэ гэр... .                                6) -тэй

6. Баяр олон танил... .                                в) -той

7. Дарма ахай бүлэ... .

8. Сэрэн хоёр нохой... .

 9. Эрдэм нүхэр басага. .. .

10.Гарма ганса ахай... .

2. Поставьте личные местоимения в соответствующей форме родительного падежа. (6 б.)     Жэшээ: 1 - манай.

1. Энэ (би) дэбтэр бэшэ.

2. (Ши) эгэшэ хэн гэжэ нэрэтэйб?

3. (Тэдэ) гэр энэ бэшэ.

4. Баяр (бидэ) ехэ хүбүүн.

5. Жаргалмаа, (та) аша басаган гү?

6. Мүнхэ (тэрэ) hайн танил.

3. Соотнесите вопросы и ответы на них. (4 б.)

1. Энэ хэнэй басаган бэ?                                        а) Тиимэ, манай

2. Тэрэ танай гэр гү?                                                б) Тиимэ, hамгатай, хүбүүтэй

3. Бадмын haмган хэн гэжэ нэрэтэйб?                        в) Доржын

4. Тэдэнэй хүбүүн бүлэтэй гү?                                г) Сэлмэг

4. Соотнесите антонимы. (8 б.) 

1. Томо

2. Муу

3. 3алуу

4. Набтархан

5. Бүдүүн

6. Ехэ

7. Тарган

8. Муухай

а) нариихан

б) hайхан

в) үндэр

г) жаахан

д) туранхай

е) hайи

ж) хүгшэн

 з) бага

5. Выберите соответствующий аффикс множественного числа. (7 б.) 

1. Багша

2. Дүү                                         а) -д

3. Нүхэ(р)                                б) -нар

4. Эжы                                 в) -нор

5. Дүү басага(н)                         г) -нэр

6. Аша

7. Нүхэр хүбүү(н)

6. Какое слово в этом ряду лишнее? (5 б.)

а) нагаса, уеэлэ, аха заха, аша зээ, үбгэн.

б) аймаг, нютаг, газар, хото, можо.

в) хонгоодор, сартуул, хамниган, эхирид, хори.

г) бэрхэ, зохёохы, дээдэ гарай, hайн, муу.

д) хүүгэдэй сэсэрлиг, hургуули, эрдэмэй түб, үйлэдбэри, колледж.

7. Выберите подходящий по смыслу и по форме вариант из трех предложенных. (10 6.)

1. Бидэ гүрэнэй захиргаанда хүдэл...                а) -дэг                 б) -дэгбди         в) -даг

2. Ахайтнай багшал... гү?                                 а) бэзэ         б) -дагбта         в) -даг

3. Энэ дуушан театрта дуула...?                         а) -даг гүт         б) -даг гү         в) -даг

4. Та хубсаhа наймаал... ?                                 а) -даг гү         б) -даг гүт         в) -даг бэ

5. Саран юу оё....                                         а) -дог бэ         б) бэ                 в) -та

6. Эжышни хүдэлнэ гү? - Үгы, сесси... .                 а) -тээ                 б) -да                 в) -дээ

7. Энэ бидэ Москва... .                                 а) -даб         б) -табди         в) -дабди

8. Манай агенств... ерэгты.                                 а) -ада         б) -этэ                 в) -эдэ

9. Би Томск... hурадагби.                                 а) -ото         б) -ада         в) -одо

10. Түмэн училищи... заадаг.                         а) -дээ                 б) -да                 в) -тэ

Тесты  (9 класс)

1. Выберите соответствующее время: Семь часов пятьдесят минут

а. арбагүй найма

в. юhэн саг табин минута

с. гурбан саг

2. Какие окончания имеют существительные в форме винительного падежа при выражении объекта действия

а. -иин, -ын, -н

в. -иие, -ые, -гые, -е

с. -hаа, -hоо, -hээ

3. Используя форму, какого падежа ты расскажешь другу/подруге, откуда начинается действие, место, из которого берется или извлекается предмет

а. исходный падеж

в. родительный падеж

с. дательно-местный

4. Найди правильное соотношение местоимению «наш»

а. танай

в. манай

с. тэдэнэй

5. Частица –гүй выражает:

а. отсутствие предмета или действия

в. вероятность или предположение

с. достоверность  

6. Как ты расспросишь человека старше тебя?

а. Тэрэ … … гү?

в. Та … … гүт?

с. Ши … … гүш?

7. Множественное число личных существительных имеет окончание

а. -ууд, -үүд.

в. -нар, -нэр, -нор, -д

с. -гууд, -гүүд

8. Энэ шинии эжын эжы. Кто она тебе?

а. нагаса эжы

в. хүгшэн эжы

с. нагаса абгай

9. Найдите правильный перевод предложения: У меня есть длинная, в складку юбка.

а. намда хуняадаhата, ута хормой бии

в. намда богони, халхагар самса бии

с. намда ута хамсытай, шэрэмэл дэгэл бии.

10. Определи, о чьем распорядке дня говорится в этом диалоге.

- Та үглөөдэр, үдын һүүлдэ сүлөөтэй гүт?

- Үгы, дэбтэрнүүдэй шалгахаб.

- Тиигээд, сүлөөтэй болохо гүт?

- Дэбтэрнүүдээ шалгаад, хэшээлнүүдтээ бэлдэхэб.

- Үдын урда сүлөөтэй гүт?

- Үгы, найман сагһаа хоёр болотор һургуулида байхаб.

а. hурагша

в. эмшэн

с. багша

11. Прочитай и определи, кто из рассказывает.

Би үглөөгүүр эртэ бодоод гүйдэгби. Тиигээд долоонһоо арба болотор бэеэ һориноб. Хоол баряад ажалдаа ДЮСШ ошодогби. Тэндэ үхибүүдые барилдаанда һургадагби. Гэртээ үдэшын юһэн сагта ерэдэгби. Үдэшын хоол баряад, телевизор харадагби.

а. спортсмен

в. тренер

с. учитель

12. О каком времени года идет речь?

Набшаhад шарлажа. Оймнай эреэн соохор үнгэтэй болобо. Сэсэг, ногоон хагдаржа эхилбэ. Үдэр бүхэн шаху бороо ороно. Һүнинндөө тэнгэри сэлмэжэ, одо мүшэдөөр наадана. Үүрээр хюруу унана.

а. намар

в. хабар

с. зун

13. Отгадай загадку.

Тэнгэридэ тэмээн нүүбэ

а. үүлэн

в. наран

с. hалхин

14. Дополни пословицу «Хүн болохо багаhаа, хүлэг болохо…»

а. унаганhаа

в. моринhоо

с. дааганhаа

МБОУ «Курумканская средняя общеобразовательная школа № 2»

Научно-практическая конференция,

посвященная 100-летию народного артиста РСФСР Б. М. Балдакова

Интеллектуальная игра

«БадмаБалдаков – буряадайэлитэдуушан»

Авторы: Гармаева Б.М., Самбилова А.Г.,

учителя бурятского языка

МБОУ “Курумканская СОШ №2”

2018

Участники игры: учащиеся 9-11 классов

Место проведения: МБОУ «Курумканская СОШ №2»

Актуальность темынашей работы заключается в том, что в век новых технологий знание творчества наших земляков помогает всем нам не забывать о том, что живы ещё чувства сострадания, любви к Родине, родному краю и друг к другу. Считаем, что материал нашей работы может вызвать интерес к творчеству знаменитых земляков, музыкальной культуре Бурятии. К сожалению, подрастающее поколение мало знает об этом, так как у современной молодёжи другие интересы и ценности.

Цель:изучение творческого пути знаменитого оперного певца БадмыБалдакова и привлечение интереса учащихся к музыкальной культуре.

Задачи:

1)        мотивация молодежи к изучению  творческого путиБадмыБалдакова;

2)прослушать музыкальные произведения в его исполнении;

3)разработка и апробация новых, привлекательных форм популяризации бурятского языка среди подростков;

Ход игры:Тема нашей сегодняшней игры «БадмаБалдаков–буряадайэлитэдуушан». Игра состоит из 5 конкурсов: «Домино», конкурс «3», «Интеллектуальная лесенка», «Блиц-опрос», «Кот в мешке».

1 конкурс – «Домино»

Тема конкурса «Биография БадмыБалдакова»

Конкурс проводится по правилам домино. Фишки прямоугольной формы разделены пополам вертикальной чертой. На первой половинке пишется вопрос, на второй – ответ на другой вопрос. Та команда, которая быстрее других и правильно выложит все фишки – становится победителем этого конкурса и получает 5 баллов, проигравшие получают по убывающей 4,3,2,1 баллы.

Вопросы на «домино»

1. Бадма Балдаков хэзээ түрөөб?  (1918 оной сентябриин 16-да)
2. Элитэ дуушан хаана түрөөб?  (Хурамхаанда)
3. Улаан-Үдэ ерэжэ ямар училищидэ орооб? (хүгжэмэй болон зүжэгэй)
4. Училищидэ һурахадань багшанарынь хэд байгааб? (Н.Владимирский, Н.Шатров)
5. Һуралсалаа дүүргээд, хаана ажаллажа эхилээб?  (Буряадай драмын театрта)
6. Хэды ондо Бадма Балдаков албанда абтааб? ( 1938 ондо)
7. Хэды ондо буряад монгол искусствын 1-дэхи декада Москва хотодо үнгэрөөб? (1940 ондо)
8. П. Берлинскиин «Баяр» гэһэнхүгжэмтэдрамада хэнэй дүрэ гүйсэдхөөб? (Хаанайдүрэ)
9. М. Фроловой ямароперодоБуумалхаанайдүрэхаруулааб? («Энхэ-Буладбаатар»)
10.  В. Морошкиной «Буряад-Монгол» гэжэ кантата хэнтэй хамтадуулаһанюм? (Клавдия Гомбоева-Языковатай)

2 конкурс – «3»

Тема конкурса«Биография; Оперные партии; Награды и премии народного артиста РСФСР Б. М. Балдакова»

Условие конкурса: На ваших столах приготовлены сигнальные карты с цифрами от 1 до 3. На слайде расположены оперные партии, биография, награды и премии, являющиеся ответом на вопросы. Каждая клетка пронумерована, в каждой клетке – по одному ответу. После прочтения вопроса игроки получают 15 секунд на обдумывание, по истечении которых по команде ведущего «Время» участники одновременно поднимают карточку с номером предполагаемого ответа. При задержке ответа более чем на 2 секунды версия игрока не учитывается. За каждый верный ответ получают 2 балла.

Вопросы:

1. М Фроловой «Энхэ-Булат-Баатар» гэһэн оперодо  Буумал-хаанай дүрэ (оперная партия)
2. 1940 ондо «Хүндэлэлэй тэмдэг»гэһэн орден (награды и премии)
3. П Берлинскиин «Баир» сооһоо Хаанай парти (оперная партия)
4. 1942 ондо Буряадай хүгжэмтэ-драматическа театр ажалаа ябуулна (биография)
5. 1943 ондо Монголой Засаг Газарай Хүндэлэлэй тэмдэгээр шагнагдаһан юм. (награды и премии)
6. 1940 ондо буряад монгол искусствын 1-дэхи декада Москва хотодо хабаадаа. (биография)
7. РСФСР-эй арадай артист (награды и премии)
8. М П Мусоргскиин  «Борис Годунов» гэһэн Пимениин дүрэ (оперные партии)
9. 1938 ондо сэрэгэй  албанда абтаа (биография)

3 конкурс – «Интеллектуальная лесенка»

Тема конкурса «Театры г.Улан-Удэ»

Командам на выбор предлагаются лесенки. У каждой своя тема: государственный бурятский академический театр драмы, бурятский государственный академический театр оперы и балета, республиканский кукольный театр «Үльгэр». Право выбора лесенки предоставляется команде, набравшей наибольшее количество баллов за два тура (в порядке убывания). В каждой лесенке 3 ступеньки (3 вопроса). Чем выше ступенька, тем сложнее вопрос. За верный ответ присуждается 3 балла. Каждая команда имеет право выбора: остановиться ему на достигнутом количестве баллов или ответить на все 3 вопроса.

Государственный бурятский академический театр драмы

1. Хэды ондо Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театр байгуулагдааб? (1932г)  
2. 1977 ондо Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрта ямар хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдооб? (академический)
3. ГБАДТ-дай тайзан дээрэ эгээ түрүүшын ямар зүжэг табигдааб?  (НамжилБалдано «Прорыв»)

Бурятский государственный академический театр оперы и балета

1. Хэды ондо оперо болон баледэй театр байгуулагдааб?  (1939г)
2. М. Глинкиин нэрэмжэтэ РСФСР-эй Гүрэнэй шанда ямар национальна балет хүртөөб?  (Красавица Ангара)
3. Хэды ондо БадмаБалдаковтеатрһааболижо, хүгжэмдуунайэмхизургаандаажалдаороһонюм. (1964 ондо)

Республиканский кукольный театр «Үльгэр»

1. Хэды ондо «Үльгэр» гэһэн хүүхэлдэйн театр бии болооб? (1967г)
2. 2006 ондо Бүхэроссиин «Золотая маска» гэһэн театральна премидэ ямар спектакль хүртөөб?. (Поющая стрела Эрдэни Жалцанов)
3. 2007 ондо «Үльгэр» гэһэн театр ямар фестиваль эмхидхээб? (Международный фестиваль театров кукол «Путь кочевника»)

4конкурс – «Блиц-опрос».

Тема конкурса «Биография и творческий путь народного артиста РСФСР Б. М. Балдакова»

Команде предлагается ответить на наибольшее количество вопросов за 30 секунд. В случае, если команда не знает ответа на вопрос, она имеет право перейти к следующему вопросу, не отвечая на данный. Ответ может прозвучать как от команды, так и от игрока. В случае, если прозвучало несколько ответов и среди них есть правильный, засчитывается верный. Стоимость вопроса 1 балл.

1 команда.

1. Бадма Балдаков хаана түрөөб? (Хурамхаан)
2. Бадма Балдаковто зорюулһан зураг? («Гургалдай»)
3. Бадма Балдаковто зорюулжа хэн шүлэг бэшээб? (Н.Дамдинов)
4. Абын заабаряар ямар мэргэжэлдэ һураха байгааб? (агроном)
5. “Инагни, шамдаа” гэһэн дууень ород хэлэн дээрэ хэн оршуулааб? (Доктор геогр.наук К.А.Шагжиев)
6. Ямар суута ород дуушанай хоолойтой жэшэдэг байгааб?

 (Ф.Шаляпин)

7. БадмаБалдаковойбасаганииньхэнгэжэнэрэтэйб? (Бэтти)
8. «Инагнишамдаа» гэжэдуухэндэзорюулааб? (наһанайнгааханинүхэрТатьяна Ильиничнада)
9. Ямар орденоор шагнагданхайб (орден “Знак Почета”)

2 команда.

1. Бадма Балдаков хэзээ түрөөб? (1918)
2. Хаана ажалладаг байгааб? (Оперо болон баледэй театрта)
3. Бага балшар наһандань нютагаархидынь хэн гэжэ нэрлэдэг байгааб? (АлтанГургалдай)
4. Бадма Балдаковто зорюулжа хэн зураг зурааб? (Солбон Ринчинов)
5. Бадма Балдаковой дуратай арадай дуунууд (Хүрин хээр, Байсын шулуун)
6. Ямар мэдээжэ буряад уран зохеолшотой хүгжэмэй училищидэ һурааб (ЦыренШагжин)
7. «Инагни, шамдаа» гэжэдуунииньхаана мүндэлөөб? (Байгалай эрьедэ)
8. Хэды ондо Бадма Балдаковто зорюулагдаһан мемориальна самбар нээгдээб? (2004)
9. Балдаковой нэрэмжэтэ үйлсэ түрүүн ямар нэрэтэй байгааб? (Трактовая)

3 команда.

1. Ямар хоолойгоор дууладаг байгааб? (Бас)
2. Ямар дууниинь “100 жэлэй дуун” гэжэ нэрлэгдээб?  («Инагни, шамдаа»)
3. Бадма Балдаковто зорюулһан шүлэг(“Памяти Балдакова” Н.Дамдинов)
4. Хэды ондо Бадма Балдаков сэрэгэй албанда абтааб? (1938)
5. Москвада болоһон литература болон искусствын 1-дэхи декада ямар ажалаа харуулааб? (Энхэ-Булад баатар гэжэ оперодо Буумал хаанай дүрэ)
6. Улаан-Үдэ хотодо ямар училищидэһурааб? (театральна хүгжэмэй)
7. Хэды ондо Хурамхаанай һургуули дүүргээб? (1935)
8. Хүгжэмэй училищи хэды ондо дүүргээб? (1938)
9. ХэдыондоРСФСР-эйарадай артист гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөөб?

5конкурс – «Кот в мешке»

Командам предлагается вынимать из мешочка лоты: «Черный ящик», «Моя тема», «Портрет».

Лот «Черный ящик». Задается вопрос. Необходимо ответить, какой предмет скрыт в ящике. Время на обдумывание вопроса 30 секунд. За верный ответ – 1 балл.

- Энэ юумэ Бадма Балдаковой мүнхэ дурасхаалда зорюулагдаһан (О. И. Куницын, уралалшэнжэлэлгын кандидат, ОродойХолбоонойУласайсоёлойгабьяатаажалябуулагша, хүгжэмшэнжэлэгшэ, профессорой бэшэһэн ном)

Лот «Моя тема». Команде предлагается 3 разные темы, она выбирает тему и отвечает на вопрос. За верный ответ команда получает 1 балл.

НаградаЯмар хэмжээ ябуулгын дүнгөөр дуушан «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаа бэлэй? (Буряад монгол искусствын 1-дэхи декада, Москва хото)

Память.Хэды ондо Хурамхаан тосхондо үйлсэ нэрлэгдэһэн бэ? (1975)

Биография.Москвагай гүрэнэй хүгжэм дуунай дээдэ hургуулида 1946-1948 онуудта ямар багшын ангида һуралсал гараһан? (Н. И. Сперанскийн ангида)

Лот «Портрет». Команде предлагается фотография. Время на обдумывание вопроса 30 секунд. За верный ответ – 1 балл.

- Энэ фотографи дээрэ Б.Балдаков ямар оперодо хэнэй дүрэ харуулнаб? (Энхэ-Булад баатар, Буумал хаанай дүрэ).

Лот «Угадай мелодию»

Звучит песня “Баргажан”.

Слово жюри.- Вот и подошел наш конкурс к концу. Спасибо всем участникам за вашу игру. Дахинуулзатараабаяртай!

Курумканское районное управление образования

Курумканская средняя общеобразовательная школа № 2

Внеклассное мероприятие

Тема: «Түрэл нютагайм баялиг».

Учитель: Самбилова А.Г.

2016г.

Хэшээлэй темэ: Түрэл нютагайм баялиг.

Хэшээлэй эпиграф: «Бархан уулын хормой доро

                                    Yүдэеэ сэлиһэн Хурамхаамнай.  

                                 Арсата дайдынгаа һайхые

                                         Айлшадтаа  харуулан суурханал»

Хэшээлэй түсэб:

1. Тоонто нютагаймнай газар дайдын байгууламжа.
2. Түүхын хуудаһа ирахада.

3. Аймагай нангин шүтөөнэй  газарнууд

4. Аршаан булагууд – манай баялиг
5. Гол мүрэнүүд
6. Ой тайга, амитад, ургамал

8. Нютагаймнай суута хүнүүд
9. Кроссворд таалга.

10.        Тестнүүдээр ажаллалга
12. Тобшолол.

Асуудалнууд:

1. Хурамхаанай аймаг хэды ондо байгуулагдааб?
2. Анха түрүүн Баргажан нютаг руу ерэһэн буряадуудай ахалагшань хэн бэ?
3. Соодой ламын тоонто? 

4. Соодой ламын түрэһөөр хэды жэл болооб?
5. Yргэн Хүнтэй аймагай ямар зүгтэ нэмжыдэг бэ?
6. Нютагаймнай нангин шүтөөнэй газарнуудые нэрлэгты.

Хэшээлэй ябаса:

Багшын оролто үгэ:  Сайн байна, үхибүүд! Мүнөөдэрэй «Yльгэр» гэһэн фольклорно бүлгэмэй хэшээлэй темэ «Түрэл нютагайм баялиг». Хэшээлнай

«Бархан уулын хормой доро

Yүдэеэ сэлиһэн  Хурамхаамнай

Арсата дайдынгаа һайхые

Айлшадтаа харуулан суурханал»

гэһэн эпиграф доро үнгэргэгдэхэ. Иимэ түсэбөөр ажаллахабди.

Түсэб:

1. Тоонто нютагаймнай газар дайдын байгууламжа
2. Түүхын хуудаһа ирахада
3. Аймагай нангин шүтөөнэй газарнууд
4. Аршаан булагууд - манай баялиг
5. Гол мүрэнүүд
6. Ой тайга, амитад, ургамал
7. Кроссворд таалг.
8. Тобшолол

Энэ түсэбөөр ажалаа эхилхэһээ урид айлшадтаа фольклорно булгэм тухайгаа оролто үгэ болгон нэгэ багахан видеофильм дурадхая.

- Видеофильм харалга

(1 һурагша)

Баргажан голой дээдэ дайдаар хабтайн нэмжыдэг Хурамхаанай аймаг Буряад ороной зүүн-хойто хубида оршодог юм. Эвенк хэлэнһээ уг үндэһэтэй "курум" гэжэ үгэ "шулуунай бутархай" гэһэн удхатай. Харин «кан», «хан» гээшэнь багадхаһан залгалта мүн. Ушар иимэһээ "шулуунай жэжэхэн бутархай" гэһэн удхатай болоно

бшуу.        

РСФСР-эй   Верховно   Соведэй   Президиумэй   зарлигаар    1944 оной  сентябриин    1-дэ    Хурамхаанай    аймаг  байгуулагдаа һэн. Һүүлээр Баргажанай аймагтай ниилүүлэгдэһэн аад, 1971 оной эхиндэ амяарлагдан хубилгагдаа бэлэй.                

Зүүн тээгээ Икадай, баруун тээгээ Баргажанай шэлэнүүдэй хоорондо,  Баргажан
голой эхин талын хахадаар оршоһон талые Хурамхаанай аймаг эзэлдэг.    

(2 һурагша)

Түүхын хуудаһа ирахада иимэ юм.  Анха түрүүн 1740 ондо Эрхүүһээ 100 шахуу үрхэ айлнууд Баргажанда нютагжаһан байна

Тэдэнэй  ахалагшань Андрей   Шэбшэйн  һэн.  Харин  урда  сагһаа эндэ һууһан хамниган улас тэдэниие элдэ6ээр газаалдаг, газар уһыень буляалдадаг байба.
Тэрэ сагта хамнигад 5-6 мянган тоото хүн зонтой бэлэй.         

Мүнөө   үе сагта нютагтамнай буряадууд, эвенкнүүд, ородууд болон бусад яһанай
арад зон ажаһуудаг юм.                

Буряадууд - 64%, ородууд - 32%, хамнигад – 2%, татарнууд - 1%, бусад яһатад - 1% ажаһууна.                        

Баргажан буряадууд найман эсэгын: щоно, һэнгэлдэр, галзууд, эмхэнэд, сэгээнэд, баяндай, абзай, булагад уг дамжуулжа ябана.                  .

1>        .   •

(3 һурагша)

Манай нютагаархид баян домог түүхэтэй, орёо нарин заншалтай байһан юм.

Нютагаймнай нангин шүтөөнэй обоо, ууланууд гэбэл, Бархан уула,Янжама бурхан, Боолон-Түмэр олон юм даа.

Эндэ газар урбуулхагүй, шубуу шонхор, ан гүрөөл хюдахагүй энэмнай эзэтэй хэдэн тээһээ эхэтэй, унгитай, харууһатай газар болоно гээшэ.

Хүн хадаа эхэ-байгаалиһаа изагуур үндэһэтэй, тэжээлтэй, һахюуһатай һэн тула тэрэнэй таһаршагүй хубинь мүн. Түрэл нютагаймнай зон жаргалтай ажаһууг,  орон дэлхэймнай һалбаран бадараг лэ гэжэ хүн зон орон дэлхэйһээ үршөөл хайра гуйдаг.

(4 һурагша)

Нангин  газарнуудай нэгэн болохо Содой ламын субарга тухай хөөрэхэм.
Буддын   шажанай  алдар  сууда   гараһан лама,   Баргажанай  дасанай шэрээтэ
СООДОЙН СЭДЭН Хурамхаанай аймагай Элһэн нютагта түрэһэн юм. Тэрэнэй 70
наһатайдаа   1916   ондо   тагаалал   болоходонь, бэень   хайлуулагдажа,   шарил
болгогдоод, тоонто нютагтань бодхоогдоһон субарга соо хэгдээ һэн.            

Манай һургуулииншье һурагшад Содой ламын тоонто Элһэн нютаг аяншалан
хүрэжэ, түрэлхидөөрнь уулзажа, субаргадань мүргэжэ ерээ.                 

(5 һурагша)

Аймаг ороходо эхин багаарнь аянай зониие угтажа, үдэшэжэ үльгэр домогто
Бархан уула, Барханай аршаан байха. Нютагтамнай таби гаран аршаан булагууд
бии. Булта ондо ондоо шанартай (халуун, хүйтэн, гашуун, охитой, тунгалаг) зүйл
бүриин уһатай, элдэб үбшэндэ туһатай. Амаралтынгаа үедэ хүн зон эдэ
газарнуудта ерэжэ бэеэ эмнэдэг.         

Yмхэй, Һэюу, Алла, Гаарга, Хүшэгөөр

Yе мүсые эльбэн жэгнэн эдэгээнэ.          

Эм домто аршаан булагуудынь    

Элуур энхын гуламта болоно

(В.Баторов)           

(6 һурагша)

Нарата үндэр дайдатай,

Нарһата үдхэн тайгатай,

Түүхэ домогоороо баян, Түрэл Баргажан голнай.

Эртэ урдаһаа  алдартай  эрхэ солгёон  Баргажан.  Тэрэнэй  хани  нүхэдынь болоһон, аршаан булагаар суутай Гаарга,Алла,Улан, Онёо голнууд эршэ хүсэеэ нэгэдхэжэ, үбгэн буурал Байгалдаа түшэглэдэг юм.        ;

Аймагай гол мүрэн Баргажан Боолон-Түмэрһөө эхиеэ татана. Баргажан голдо
Гаарга Аргата хоёр ехэ гол, тиихэдэ Хурамхаанай арын шулуун һарьдагуудай
жалга бүриһөө ерэһэн олон тоото горход ородог юм.        

Уһа мүрэнүүд соомнай элдэб янзын загаһад амидардаг. Нэн түрүүн.ямар загаһад бэ гээд тоолобол: тула, омоли, ялаагана, алгана, сурхай, хадарин, гутаар болон бусад. Эндэ даб  дээрээ мэдээжэ, олзоборидо ородог загаһад нэрлэгдэбэ.

(7 һурагша)

Ой модоной баялиг баһал ехэ. Тайгадамнай һайн шанартай модод ургадаг. Улаан дэбтэртэ оруулагдаһан эм домто ургамал, ан амитад бии. Баабгай, шоно, гүрөөһэн, буга, хандагай, булган гэхэ мэтын амитад хаа хаанагүй элбэг. Эдээн сооһоо баргажанай хара булганай арһан эгээл ехэ үнэтэй сэнтэй юм.

Манай нютагай хада уулануудта, губи талануудта эмэй зайда хэрэглэгдэдэг янза
бүриин жэмэсүүд, сэсэг набша элбэг юм.  

Хурамхаанай урдуур үргэн Хүнтэй нэмжыдэг. Хүдөө ажахынууднай адуу  малаа тэжээхэеэ тэндэһээ баян ургаса хуряадаг.

(8 һурагша)

Yзэсхэлэнтэ байгаалитай нютагтамнай эрэлхэг зоригтой сэрэгшэд, ажалай түрүүшүүл, оюун бэлигтэй уран зохёолшод, поэдүүд, артистнууд, уран зураашад, искусствын түлөөлэгшэд, мэдээжэ спортсменүүд гаранхай. Олон тоото багшанар болон врачнуудые дурдангүй байхын аргагүй.                    '

       (9 һурагша)

Манай республикын мэдээжэ поэт- НИКОЛАЙ ГАРМАЕВИЧ ДАМДИНОВ

Тэрэ 30 гаран номой автор. Тэрэнэй хэдэн зүжэгүүд буряад драмын
театрай тайзан дээрэ табигданхай   Тэрэ М.  Горькиин нэрэмжэтэ Россин гүрэнэй шангай лауреат болоо бэлэй. РСФСР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байгаа. 1973 ондо Н.Г. Дамдинов.Буряадай арадай поэт болоо һэн.

(10 һурагша)

АНГАБАЕВ СОЛБОН ДОНДУПОВИЧ  Хурамхаанай аймагай  Гаарга нютагта түрэһэн намтартай. Дунда һургуули мүнгэн медальтайгаар дүүргээд, М. Горькиин  нэрэмжэтэ Уран зохёолой дээдэ һургуулида һураа һэн. Хори гаран ном хэблүүлһэн юм. Уянгата шүүлэгүүдые бэшэхэһээ гадна, хэдэн туужа барлууланхай. 1994 ондо Буряадай арадай поэдэй нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн.

(11 һурагша)

Хэды олон артистнууд эндэһээ мүндэлөө гээшэб?!

Эдэмнай ямар һайхан хоолойтойб даа! Эндэ нэн түрүүн бас бүдүүн хоолойтой БАДМА БАЛДАКОВ тухай хэлэлтэй. Тэрэ Буряад орондо оперно искусствын үндэһэ һуури табяа  һэн.  Арадай дуунуудые гүйсэдхэхэһөө гадна,  хэды олон оперодо гол партинуудые дуулааб даа.  Тиигэжэ тэрэ Россин Федерациин арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Тэрэ өөрөө дуунуудай үгэ бэшээд, хүгжэмыень найруулдаг байгаа.

  (12 һурагша)

Буряад   дуушадай   «алтан   гургалдай»   Россин   арадай   артист  ЧИМИТА
ГРИГОРЬЕВНА ШАНЮШКИНА холо саагуур суурхаһан юм.

Удаа     дараалан     САЯАН     РАДНАЕВ, ВЛАДИМИР     БУРУЕВ, ДАША САМБОЦЫРЕНОВ, ВЛАДИМИР ШАГЖИЕВ гэгшэд ургажа гараба.

Эдэнэй   һүүлээр   МИХАИЛ ЕЛБОНОВ,  СОФЬЯ   ДАНЗАНЭ болон бусад

нютагайнгаа нэрэ хүндые дээшэлүүлнэ. Буряад драмын театрай артист М. Елбонов Россин Федерациин арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. «Байгал» театрай дуушан С. Данзанэ Россин габьяата артист болонхой.

  Иигэжэ  Хурамхаанай соёл болон искусствые үндэр дээдэ шатада гаргаһанайнгаа түлөө эдэнэр нютагаархидайнгаа  дунда улам хүндэтэй  гээшэ.

Хэшээлэй тобшолол:

Нютагаймнай баялиг барагдашагүй баян. Тойроод байһан гол горход, хада ууланууд, ой тайганууд, уужам таланууд - бүгэдөөрэн энэрхы һайхан даа.

Түрэл нютаг, түрэһэн дайда. Түби дэлхэйгээр хүн бүхэн хаанашье ябахадаа түрэл нютагаа дурдажа, дуулажа ябадаг. Тэрэнь тон зүб. Хүнһөө байха шубууд түрэл нютагаа, түрэһэн уурхайгаа мартангүй бусадаг ха юм.

Хаанашье ябахадаа, түрэл нютагаа хододоо зүрхэ сэдьхэлдээ һанажа ябадаг гээшэбди.

Манай нютаг үзэсхэлэнтэ һайхан байгааляараа, бэлиг талаантай хүн зоноороо сууда гараһан. Тиимэһээ энэ бүхы байгаалиин баялигые ехэ зохидоор дүмэхэ, гамнаха, суутай зоноороо оморгохо ёһотойбди.

Энэ хэшээлнай ямар эпиграф доро үнгэрөөб? Дабтая.

Тестнүүд

1. Хурамхаанай аймаг .... зүгтэ оршодог.

а)        зүүн-хойто

б)        баруун-хойто

в)        зүүн-урда

2. Хурамхаан гэжэ үгэ... хэлэнһээ уг үндэһэтэй.

а) ород б)буряад в)эвенк

3. Баргажан буряадууд ... эсэгын уг дамжуулжа ябана.

а)арбан

б)        долоон

в)        найман

4. Аймагай гол мүрэн ...

Боолон - Түмэрһөө эхиеэ татана.

а)        Гаарга

б)        Аргата

в)        Баргажан

5. Манай республикын мэдээжэ поэт болоно.

а)        Н.Г. Дамдинов

б)        Б.М. Балдаков

в)        Ч. Г. Шанюшкина

6. Буряад драмын театрай артист ... Россин Федерациин арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй.

а)        М.Г. Елбонов

б)        С.Д.Ангабаев

в)        Г.В. Очиров

7.  Эдээн сооһоо баргажанай хара .... арһан эгээл ехэ үнэтэй сэнтэй юм.

а)        булганай

б)        баабгайн

в)        гүрөөһэнэй

Хэшээлэй темэ: Түрэл нютагайм баялиг.

Хэшээлэй эпиграф: «Бархан уулын хормой доро

                                     Үүдэеэ сэлиһэнХурамхаамнай.

                                      Арсата дайдынгаа һайхые

                                    Айлшадтаа харуулан суурханал».

                    Түсэб:

1. Тоонто нютагаймнай газар дайдын байгууламжа.
2. Түүхын хуудаһа ирахада.
3. Аймагай нангин шүтөөнэй газарнууд.
4. Аршаан булагууд - манай баялиг.
5. Гол мүрэнүүд.
6. Ой тайга, амитад, ургамал
7. Кроссворд таалга.
8. Тестнүүдээр ажаллалга.
9. Тобшолол.

Буряад эдеэн (Защита стола)

Сагаан эдеэн хүндын дээжэ,

Салгидхан тандаа барихамнай гээшэ

Сагаан һарада, хэндэшье мэдээжэ,

Сайлан таанадараа сэнгэхэмнай гээшэ.

Аяга сай -  эдеэнэй дээжэ,

Буряад зоной хуушан ёһо заншалаар

Бэе бэедээ һайниие хүсэел.

Сагаан эдеэнэй дээжэһээ хүртэе,

Ногоон сайһаа заатагүй амсая!

    Буряад эдеэнэй дээжэ тухай хэлэхэ болоо һаа, сагаан эдеэн болоно гээшэ ааб даа. “Аяга сай – эдеэнэй дээжэ, “а” үзэг – эрдэмэй дээжэ” гэжэ буряад зон хэлсэдэг.

О бурятской церемонии чаепития.

     Угощая гостей, хозяйка подносит пиалу с чаем сначала гостю, потом хозяину. Пиала обязательно подаётся правой рукой, при этом левая рука касается локтя правой руки. Гость, приняв пиалу с чаем, смачивает в нем кончик безымянного пальца правой руки, затем брызгает чаем в сторону очага.

       Буряад зоной хоёрдохи заншалта хоол гэхэдэ, мяхан табаг болоно. Буряад арад зон  үргэн ехэ тала дайдаар адуу малаа үдхэжэ, нүүдэл байдалаа сахиһаар энэ мүнөө саг хүрэтэр эрьен ерэһэн түүхэтэй. Буряад арад гээшэ “Мал хараха - ама тоһодохо” гэдэг.

Тарган басаган

Талхан дэгэлтэй.

Буряад хүбүүд

Булта дуратай.

История буузы

Раньше позы готовили только в дацанах. Простой народ не кушали позы. Угощали только лам. Лепили большие позы, но мало. Муки не было, так как буряты занимались скотоводством. Муку привозили с Китая, но было очень дорого. Позы появились в Тибете, а название буу – дза китайского происхождения.  

Рубленые позы очень вкусные, сочные.  У настоящих бууз должно быть 33 защипа.

Литературно-музыкальная композиция ко Дню бурятского языка

Под музыку выстраиваются чтецы.

Чтец 1. Тоонто талынгаа энгэрһээ                        Малакшинова Туяна

Түүһэн баглаа сэсэгтэмнил,

Түмэн үнгөөр һолонготонол

Түрэл буряад хэлэмни.

Чтец 2. Уулын халуун эльгэнһээ                        Дылыков Лочен

Умдаа харяадаг булагтамнил,

Тунгалаг элбэгээр бурьялнал

 Түрэл буряад хэлэмни.

Чтец 3. Хүбшэ тайгын аглагһаа                        Соломинская Настя

Хуша жодоогой хангалдал,

Хүсэл сэдьхэлым дүүргэнэл

Түрэл буряад хэлэмни.

Исполняется 2 куплет песни «Эхэ нютагай үреэл» (сл. Б.-Х. Цыренжаповой, муз. Б. Батодоржиева).

Үндэһэн хэлэмнай – буряад хэлэмнай

Үлүү һайхан лэ үргэн дэлхэй дээр.

Үндэһэн хэлэеэ

Үндэр дээрэ

Үргэжэ ябаял,

Үндэһэн хэлэеэ…

Чтец 4. Түрэл хэлэн, түрэһэн дайда… Эдэмнай дэлхэй дээрэ юунһэшье үнэтэй, нангин.  Эхын һүнтэй хамта зүрхэ сэдьхэлдээ шэнгээжэ абаһан түрэл буряад хэлэеэ хэзээдэшье мартангүй ябаял даа!                                Цыдыпова Алтана

Чтец 5. Нарата үргэн дайдатай,                        Базаров Эдик

Нарһата үдхэн тайгатай,

Мүльһэтэ үндэр Саяантай,

Мүнгэтэмэ гүн Байгалтай –

Түүхэ домогоороо баян

Түрэл Буряад оромнай.

Чтец 6. Үлгы Буряад оромни,                        Степанов Саша

Үлзы хуби заяамни,

Сэлгеэ зүг бүреэрээ

Сэдьхэл соомни бадарнаш.

Исполняется 1 куплет и припев песни «Тоонто нютаг».

Аляа хүхын дуун урин дуудаад,

Аяар холоһоо ерээб шамдаа.

Анхан түрэһэн талым жэгнүүр,

Аршан сүршэжэ бэеым жэгнээ.

Дуутайхан, суутайхан тоонто нютаг,

Зүрхэнэйм охин, зүүдэнэйм эхин.

Дуулим Буряадайм

Тоонто нютаг.

На фоне припева читает

Чтец 7. Уняар торгон хүбөөтэй,                        Эрдэниева Арюна

Үлгын дуунай үреэлтэй,

Зулаар мүнхэ гэрэлтэй,

Зулгы наһан буянтай,

Ая гангын хангалтай,

Алтараа хүбшөөр үлзытэй,

Ами наһанай найдалтай,

Аглаг дайдам үрэжэлтэй,

Домог түүхын үндэһэтэй,

Дороһоо сохилоо аршаантай,

Сэдьхэл һанал үндэртэй

Сэлгеэ Буряадни сэржэмтэй.

Чтец 8. Уян һайхан  буряад хэлээрээ                        Примак Миша

 Урин зөөлэхэнөөр хэлэжэ һураял,

 Уг изагуураа, удха заяагаа

 Улам сэгнэжэ, үргэн ябаял.

Чтец 9. Баршад хёмороотой энэ сагта                        Раднаева Эржена

 Буряад хэлэеэ, буряад нэрэеэ,

 Баабай, эжы, айл аймагаа

 Бурхан шэнгеэр сахижа ябая!

ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЯ КАРТА УРОКА

ХОД УРОКА

Приложение

Конспект урока

Хэшээлэй темэ: Түрэл нютагайм баялиг.

Хэшээлэй эпиграф: «Бархан уулын хормой доро

                                    Yүдэеэ сэлиһэн Хурамхаамнай.  

                                 Арсата дайдынгаа һайхые

                                         Айлшадтаа  харуулан суурханал»

Хэшээлэй түсэб:

1. Тоонто нютагаймнай газар дайдын байгууламжа.
2. Түүхын хуудаһа ирахада.

3. Аймагай нангин шүтөөнэй  газарнууд

4. Аршаан булагууд – манай баялиг
5. Гол мүрэнүүд
6. Ой тайга, амитад, ургамал

8. Нютагаймнай суута хүнүүд
9. Кроссворд таалга.

10.        Тестнүүдээр ажаллалга
12. Тобшолол.

Асуудалнууд:

1. Хурамхаанай аймаг хэды ондо байгуулагдааб?
2. Анха түрүүн Баргажан нютаг руу ерэһэн буряадуудай ахалагшань хэн бэ?
3. Соодой ламын тоонто? 

4. Соодой ламын түрэһөөр хэды жэл болооб?
5. Yргэн Хүнтэй аймагай ямар зүгтэ нэмжыдэг бэ?
6. Нютагаймнай нангин шүтөөнэй газарнуудые нэрлэгты.

Хэшээлэй ябаса:

Багшын оролто үгэ:  Сайн байна, үхибүүд! Мүнөөдэрэй «Yльгэр» гэһэн фольклорно бүлгэмэй хэшээлэй темэ «Түрэл нютагайм баялиг». Хэшээлнай

«Бархан уулын хормой доро

Yүдэеэ сэлиһэн  Хурамхаамнай

Арсата дайдынгаа һайхые

Айлшадтаа харуулан суурханал»

гэһэн эпиграф доро үнгэргэгдэхэ. Иимэ түсэбөөр ажаллахабди.

Түсэб:

1. Тоонто нютагаймнай газар дайдын байгууламжа
2. Түүхын хуудаһа ирахада
3. Аймагай нангин шүтөөнэй газарнууд
4. Аршаан булагууд - манай баялиг
5. Гол мүрэнүүд
6. Ой тайга, амитад, ургамал
7. Кроссворд таалг.
8. Тобшолол

Энэ түсэбөөр ажалаа эхилхэһээ урид айлшадтаа фольклорно булгэм тухайгаа оролто үгэ болгон нэгэ багахан видеофильм дурадхая.

- Видеофильм харалга

(1 һурагша)

Баргажан голой дээдэ дайдаар хабтайн нэмжыдэг Хурамхаанай аймаг Буряад ороной зүүн-хойто хубида оршодог юм. Эвенк хэлэнһээ уг үндэһэтэй "курум" гэжэ үгэ "шулуунай бутархай" гэһэн удхатай. Харин «кан», «хан» гээшэнь багадхаһан залгалта мүн. Ушар иимэһээ "шулуунай жэжэхэн бутархай" гэһэн удхатай болоно

бшуу.        

РСФСР-эй   Верховно   Соведэй   Президиумэй   зарлигаар    1944 оной  сентябриин    1-дэ    Хурамхаанай    аймаг  байгуулагдаа һэн. Һүүлээр Баргажанай аймагтай ниилүүлэгдэһэн аад, 1971 оной эхиндэ амяарлагдан хубилгагдаа бэлэй.                

Зүүн тээгээ Икадай, баруун тээгээ Баргажанай шэлэнүүдэй хоорондо,  Баргажан
голой эхин талын хахадаар оршоһон талые Хурамхаанай аймаг эзэлдэг.    

(2 һурагша)

Түүхын хуудаһа ирахада иимэ юм.  Анха түрүүн 1740 ондо Эрхүүһээ 100 шахуу үрхэ айлнууд Баргажанда нютагжаһан байна

Тэдэнэй  ахалагшань Андрей   Шэбшэйн  һэн.  Харин  урда  сагһаа эндэ һууһан хамниган улас тэдэниие элдэ6ээр газаалдаг, газар уһыень буляалдадаг байба.
Тэрэ сагта хамнигад 5-6 мянган тоото хүн зонтой бэлэй.         

Мүнөө   үе сагта нютагтамнай буряадууд, эвенкнүүд, ородууд болон бусад яһанай
арад зон ажаһуудаг юм.                

Буряадууд - 64%, ородууд - 32%, хамнигад – 2%, татарнууд - 1%, бусад яһатад - 1% ажаһууна.                        

Баргажан буряадууд найман эсэгын: щоно, һэнгэлдэр, галзууд, эмхэнэд, сэгээнэд, баяндай, абзай, булагад уг дамжуулжа ябана.                  .

1>        .   •

(3 һурагша)

Манай нютагаархид баян домог түүхэтэй, орёо нарин заншалтай байһан юм.

Нютагаймнай нангин шүтөөнэй обоо, ууланууд гэбэл, Бархан уула,Янжама бурхан, Боолон-Түмэр олон юм даа.

Эндэ газар урбуулхагүй, шубуу шонхор, ан гүрөөл хюдахагүй энэмнай эзэтэй хэдэн тээһээ эхэтэй, унгитай, харууһатай газар болоно гээшэ.

Хүн хадаа эхэ-байгаалиһаа изагуур үндэһэтэй, тэжээлтэй, һахюуһатай һэн тула тэрэнэй таһаршагүй хубинь мүн. Түрэл нютагаймнай зон жаргалтай ажаһууг,  орон дэлхэймнай һалбаран бадараг лэ гэжэ хүн зон орон дэлхэйһээ үршөөл хайра гуйдаг.

(4 һурагша)

Нангин  газарнуудай нэгэн болохо Содой ламын субарга тухай хөөрэхэм.
Буддын   шажанай  алдар  сууда   гараһан лама,   Баргажанай  дасанай шэрээтэ
СООДОЙН СЭДЭН Хурамхаанай аймагай Элһэн нютагта түрэһэн юм. Тэрэнэй 70
наһатайдаа   1916   ондо   тагаалал   болоходонь, бэень   хайлуулагдажа,   шарил
болгогдоод, тоонто нютагтань бодхоогдоһон субарга соо хэгдээ һэн.            

Манай һургуулииншье һурагшад Содой ламын тоонто Элһэн нютаг аяншалан
хүрэжэ, түрэлхидөөрнь уулзажа, субаргадань мүргэжэ ерээ.                 

(5 һурагша)

Аймаг ороходо эхин багаарнь аянай зониие угтажа, үдэшэжэ үльгэр домогто
Бархан уула, Барханай аршаан байха. Нютагтамнай таби гаран аршаан булагууд
бии. Булта ондо ондоо шанартай (халуун, хүйтэн, гашуун, охитой, тунгалаг) зүйл
бүриин уһатай, элдэб үбшэндэ туһатай. Амаралтынгаа үедэ хүн зон эдэ
газарнуудта ерэжэ бэеэ эмнэдэг.         

Yмхэй, Һэюу, Алла, Гаарга, Хүшэгөөр

Yе мүсые эльбэн жэгнэн эдэгээнэ.          

Эм домто аршаан булагуудынь    

Элуур энхын гуламта болоно

(В.Баторов)           

(6 һурагша)

Нарата үндэр дайдатай,

Нарһата үдхэн тайгатай,

Түүхэ домогоороо баян, Түрэл Баргажан голнай.

Эртэ урдаһаа  алдартай  эрхэ солгёон  Баргажан.  Тэрэнэй  хани  нүхэдынь болоһон, аршаан булагаар суутай Гаарга,Алла,Улан, Онёо голнууд эршэ хүсэеэ нэгэдхэжэ, үбгэн буурал Байгалдаа түшэглэдэг юм.        ;

Аймагай гол мүрэн Баргажан Боолон-Түмэрһөө эхиеэ татана. Баргажан голдо
Гаарга Аргата хоёр ехэ гол, тиихэдэ Хурамхаанай арын шулуун һарьдагуудай
жалга бүриһөө ерэһэн олон тоото горход ородог юм.        

Уһа мүрэнүүд соомнай элдэб янзын загаһад амидардаг. Нэн түрүүн.ямар загаһад бэ гээд тоолобол: тула, омоли, ялаагана, алгана, сурхай, хадарин, гутаар болон бусад. Эндэ даб  дээрээ мэдээжэ, олзоборидо ородог загаһад нэрлэгдэбэ.

(7 һурагша)

Ой модоной баялиг баһал ехэ. Тайгадамнай һайн шанартай модод ургадаг. Улаан дэбтэртэ оруулагдаһан эм домто ургамал, ан амитад бии. Баабгай, шоно, гүрөөһэн, буга, хандагай, булган гэхэ мэтын амитад хаа хаанагүй элбэг. Эдээн сооһоо баргажанай хара булганай арһан эгээл ехэ үнэтэй сэнтэй юм.

Манай нютагай хада уулануудта, губи талануудта эмэй зайда хэрэглэгдэдэг янза
бүриин жэмэсүүд, сэсэг набша элбэг юм.  

Хурамхаанай урдуур үргэн Хүнтэй нэмжыдэг. Хүдөө ажахынууднай адуу  малаа тэжээхэеэ тэндэһээ баян ургаса хуряадаг.

(8 һурагша)

  Yзэсхэлэнтэ байгаалитай нютагтамнай эрэлхэг зоригтой сэрэгшэд, ажалай түрүүшүүл, оюун бэлигтэй уран зохёолшод, поэдүүд, артистнууд, уран зураашад, искусствын түлөөлэгшэд, мэдээжэ спортсменүүд гаранхай. Олон тоото багшанар болон врачнуудые дурдангүй байхын аргагүй.                    '

       (9 һурагша)

Манай республикын мэдээжэ поэт- НИКОЛАЙ ГАРМАЕВИЧ ДАМДИНОВ

Тэрэ 30 гаран номой автор. Тэрэнэй хэдэн зүжэгүүд буряад драмын
театрай тайзан дээрэ табигданхай   Тэрэ М.  Горькиин нэрэмжэтэ Россин гүрэнэй шангай лауреат болоо бэлэй. РСФСР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байгаа. 1973 ондо Н.Г. Дамдинов.Буряадай арадай поэт болоо һэн.

(10 һурагша)

         АНГАБАЕВ СОЛБОН ДОНДУПОВИЧ  Хурамхаанай аймагай  Гаарга нютагта түрэһэн намтартай. Дунда һургуули мүнгэн медальтайгаар дүүргээд, М. Горькиин  нэрэмжэтэ Уран зохёолой дээдэ һургуулида һураа һэн. Хори гаран ном хэблүүлһэн юм. Уянгата шүүлэгүүдые бэшэхэһээ гадна, хэдэн туужа барлууланхай. 1994 ондо Буряадай арадай поэдэй нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн.

(11 һурагша)

     Хэды олон артистнууд эндэһээ мүндэлөө гээшэб?!

Эдэмнай ямар һайхан хоолойтойб даа! Эндэ нэн түрүүн бас бүдүүн хоолойтой БАДМА БАЛДАКОВ тухай хэлэлтэй. Тэрэ Буряад орондо оперно искусствын үндэһэ һуури табяа  һэн.  Арадай дуунуудые гүйсэдхэхэһөө гадна,  хэды олон оперодо гол партинуудые дуулааб даа.  Тиигэжэ тэрэ Россин Федерациин арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Тэрэ өөрөө дуунуудай үгэ бэшээд, хүгжэмыень найруулдаг байгаа.

  (12 һурагша)

Буряад   дуушадай   «алтан   гургалдай»   Россин   арадай   артист  ЧИМИТА
ГРИГОРЬЕВНА ШАНЮШКИНА холо саагуур суурхаһан юм.

Удаа     дараалан     САЯАН     РАДНАЕВ, ВЛАДИМИР     БУРУЕВ, ДАША САМБОЦЫРЕНОВ, ВЛАДИМИР ШАГЖИЕВ гэгшэд ургажа гараба.

Эдэнэй   һүүлээр   МИХАИЛ ЕЛБОНОВ,  СОФЬЯ   ДАНЗАНЭ болон бусад

нютагайнгаа нэрэ хүндые дээшэлүүлнэ. Буряад драмын театрай артист М. Елбонов Россин Федерациин арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. «Байгал» театрай дуушан С. Данзанэ Россин габьяата артист болонхой.

  Иигэжэ  Хурамхаанай соёл болон искусствые үндэр дээдэ шатада гаргаһанайнгаа түлөө эдэнэр нютагаархидайнгаа  дунда улам хүндэтэй  гээшэ.

Хэшээлэй тобшолол:

Нютагаймнай баялиг барагдашагүй баян. Тойроод байһан гол горход, хада ууланууд, ой тайганууд, уужам таланууд - бүгэдөөрэн энэрхы һайхан даа.

Түрэл нютаг, түрэһэн дайда. Түби дэлхэйгээр хүн бүхэн хаанашье ябахадаа түрэл нютагаа дурдажа, дуулажа ябадаг. Тэрэнь тон зүб. Хүнһөө байха шубууд түрэл нютагаа, түрэһэн уурхайгаа мартангүй бусадаг ха юм.

Хаанашье ябахадаа, түрэл нютагаа хододоо зүрхэ сэдьхэлдээ һанажа ябадаг гээшэбди.

Манай нютаг үзэсхэлэнтэ һайхан байгааляараа, бэлиг талаантай хүн зоноороо сууда гараһан. Тиимэһээ энэ бүхы байгаалиин баялигые ехэ зохидоор дүмэхэ, гамнаха, суутай зоноороо оморгохо ёһотойбди.

Энэ хэшээлнай ямар эпиграф доро үнгэрөөб? Дабтая.

Тестнүүд

1. Хурамхаанай аймаг .... зүгтэ оршодог.

а)        зүүн-хойто

б)        баруун-хойто

в)        зүүн-урда

2. Хурамхаан гэжэ үгэ... хэлэнһээ уг үндэһэтэй.

а) ород б)буряад в)эвенк

3. Баргажан буряадууд ... эсэгын уг дамжуулжа ябана.

а)арбан

б)        долоон

в)        найман

4. Аймагай гол мүрэн ...

Боолон - Түмэрһөө эхиеэ татана.

а)        Гаарга

б)        Аргата

в)        Баргажан

5. Манай республикын мэдээжэ поэт болоно.

а)        Н.Г. Дамдинов

б)        Б.М. Балдаков

в)        Ч. Г. Шанюшкина

6. Буряад драмын театрай артист ... Россин Федерациин арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй.

а)        М.Г. Елбонов

б)        С.Д.Ангабаев

в)        Г.В. Очиров

7.  Эдээн сооһоо баргажанай хара .... арһан эгээл ехэ үнэтэй сэнтэй юм.

а)        булганай

б)        баабгайн

в)        гүрөөһэнэй

Самостоятельная работа «Энхэ элүүр байдал» (7 класс)

1. Переведи слова на русский язык. (10 б)

Тамир - _________ , амжалта - ____________ , һорёон - _______________, гүйхэ - ____________, харайха ____________, үбшэн - _____________, амарха - ____________ , хара тамхин -_____________ , найдаха - _______________ , наадаха - __________________ .

2. Впиши недостающие фразы в телефонный разговор. (10 б)

- Сайн байна, Соёл.

-  ___________________________________________________________________________

- ____________________________________________________________________________

- Би үглөөдэр шатар нааданай мүрысөөндэ хабаадахаб.

- ____________________________________________________________________________

- Улаан – Үдын 33 – дахи һургуулида.

- Соёл, хурса ухаагаа, бэлиг шадабарияа харуулха бэзэш?

- Тиихэ. Һайн дүнгүүдые харуулхаяа оролдохоб.

-______________________________________________________________________________  

- Диилэжэ үзэхэб. Булигдахагүйб гэжэ һананаб.

- Түрүү һуури эзэлжэ, шанда хүртөөрэй. Амжалта хүсэнэб.

- _______________________________________________________________________________

- Баяртай, Соёл.

- Баяртай, Дашижап.

                    а) Ши үглөөдэр юу хэхэбши?

                   б) Энэ тулалдаанда диилэжэ үзыш даа.

                   в) Һайн даа, Дашижап. Би ерээд шамда хонходохоб.

                  г) Сайн, Дашижап.

                  д) Шатар нааданай мүрысөөн хаана болохоб?

3. Соотнеси русские и бурятские названия видов спорта. (6 б)

4.Закончи предложения. (8 б)

Минии аха футбол ________________________________________________________ .

Манай хүбүүд барилдаан ___________________________________________________.

Шатар ехэ һонин __________________________________________________________.

Би шатар ________________________________________________________________ .

5. Переведи на русский язык. (10 б)

Аха һур харбаха дуратай - ___________________________________________________.

Цырен һонор нүхэр - _______________________________________________________ .

Эгэшэ утые харайдаг -______________________________________________________ .

Би юһэн жэл соо футбол нааданаб - ______________________________________________ .

Дугар һорёондо бэлдэнэ - _______________________________________________________.