Социокультурная компетенция

Бадмаева Баирма Жигмитдоржиевна

Бурятские народные игры

Скачать:


Предварительный просмотр:

СОЦИОКУЛЬТУРНАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ (англ. sociocultural competence).

Совокупность знаний о стране изучаемого языка, национально-культурных особенностях социального и речевого поведения носителей языка и способность пользоваться такими знаниями в процессе общения, следуя обычаям, правилам поведения, нормам этикета, социальным условиям и стереотипам поведения носителей языка. С. к. входит в состав коммуникативной компетенции и является ее компонентом. Содержание социокультурной компетенции может быть представлено в виде четырех составляющих:

a) социокультурные знания (сведения о стране изучаемого языка, духовных ценностях и культурных традициях, особенностях национального менталитета);

б) опыт общения (выбор приемлемого стиля общения, верная трактовка явлений иноязычной культуры);

в) личностное отношение к фактам иноязычной культуры (в т. ч. способность преодолевать и разрешать социокультурные конфликты при общении);

г) владение способами применения языка (правильное употребление социально маркированных языковых единиц в речи в различных сферах межкультурного общения, восприимчивость к сходству и различиям между родными и иноязычными социокультурными явлениями). Можно говорить о наличии или отсутствии у изучающего язык способностей к межкультурному общению. Наличие таких способностей предполагает формирование определенных качеств личности обучающегося, к числу которых относятся: открытость, терпимость, готовность к общению. Под открытостью понимается свобода от предубеждения по отношению к представителям иной культуры; терпимость проявляется в терпимом отношении к проявлениям чуждого, непривычного нам в других культурах; готовность к общению выражается в желании и возможности вступать в активное общение с представителями иной социокультурной общности. Отсутствие или недостаточная сформированность С. к. является причиной возникновения ошибок социокультурного характера и, как следствие таких ошибок, дискоммуникации, т. е. нарушения хода иноязычного общения. Формирование С. к. предполагает социокультурную адаптацию, интеграцию личности в новую культуру. Рассматривается как компонент коммуникативной компетенции (Сафонова, 1991; Сысоев, 1991).



Предварительный просмотр:

ШАГАЙ НААДАН

Среди домашних игр наиболее популярными были игры с использованием альчиков (бараньих бабок) - шагай. Варианты игр альчиками были разнообразны, в некоторых из них придавалось значение тому, какой стороной выпадет альчик при подбрасывании его вверх: сторона с бугорком, верхняя называлась бухэ (у некоторых ухэр), а противоположная ей, нижняя, с углублением - хото (или хонхо, тальти); боковая, гладкая - морин или тэмээн, другая боковая, с ямочкой - ухэр или бухэ.

Шагай няhалха. Каждый игрок берет определенное количество альчиков, и все по очереди подбрасывают свои альчики вверх и смотрят, В каком положении они упали: бугорком (бухэ) или углублением (хонхо) вверх или иначе. У кого альчиков в положении бухэ окажется больше, тот начинает игру.
Он собирает все альчики и бросает их с высоты на пол, чтобы они. Упали вразброс. Затем щелчком среднего пальца по одному из альчиков. Направляет его в следующий, лежащий в одинаковом с ним положении, стараясь при этом не задеть другие. Если он не попадает в намеченный. Шагай или заденет другие, а также если среди альчиков не останется больше одинаково лежащих, то в игру вступает второй и т.д. При каждом удачном щелчке играющий откладывает в сторону битый альчик. Самому последнему игроку приходится наименьшее количество альчиков. Случается так, что первый обыгрывает сразу же всех остальных, но такое бывает очень редко. После того, как все альчики будут выбиты, определяют, у кого самое меньшее количество альчиков, и, приняв это за норму, каждый выставляет альчики. Игра повторяется: опять устанавливают очередь по количеству бухэ, бросают альчики с высоты, начинают выбивать щелчком одинаково лежащие альчики и т.д., до тех пор, пока все альчики не окажутся в руках одного человека, и тогда игра считается оконченной.

Хонгордоохо. Один из участников игры берет полную горсть альчиков, подбрасывает их и ловит тыльной стороной правой кисти, опять подбрасывает и в этот раз ловит ладонью. Пойманные альчики складываются в сторону. Альчики, которые скатились с руки, подбирают следующим образом: подбрасывают один альчик, который называется шуурэгшэн или сохо, и, пока он летит, играющий схватывает с пола столько альчиков, сколько' было поймано в первый раз и ловит падающий шуурэгшэн. Если ему удается поймать его на лету, то он выигрывает и откладывает один шагай как выигрыш. Он продолжает игру, пока не обронит шуурэгшэн. В противном случае игра переходит к следующему по очереди. Победителем считается тот, у кого альчиков окажется больше.

Шагай шуурэхэ. Играющие усаживаются в круг, посреди которого высыпается целая куча альчиков. Каждый выбирает из кучи наиболее крупный шагай - шуурэгшэн, который он должен подбрасывать вверх. Игру начинает всегда тот, кто сидит на восточной стороне (нара гараха зугтэ). Он подбрасывает шуурэгшэн и, пока альчик летит, должен успеть отделить от кучи столько альчиков, сколько он может схватить и поднять, и при этом поймать на лету падающий шагай, затем подбрасывает шуурэгшэн вторично, схватывает отделенные ранее альчики и подставляет руку под падающий шагай. Если играющий уронит хоть один альчик или у него отскочит шуурэгшэн, - он проигрывает. Тогда вступает в игру следующий, сидящий от него слева и т.д. Игра продолжается до тех пор, пока не останется ни одного альчика из кучи. После этого каждый играющий (или каждая команда, если играющие разделились на две группы) выставляет определенное количество альчиков. Эти альчики скучиваются, и игра начинается снова.

Иногда альчики не скучиваются, а разбрасываются. При такой игре требуется умение сразу схватить сколько-нибудь альчикон, не надевая другие, и в то же время успеть подхватить падающий шуурэгшэн. Хороший игрок схватывает штук 15-20, а начинающие - едва от 2 до 4 альчиков. Шагай харбаха. Для проведения этой игры нужно иметь хабтагай. Ушмодон - дощечку, длиною около 100 см, шириною 25 см, харбуул -Брусок с пазом, длиною 33 см, шириною - 3 см и жорхо - костяную палочку, длина которой около 8 см, ширина - 1 см и толщина 0,5 см. Эта палочка вкладывается в паз бруска и сбрасывается щелчком среднего вальца, который кладется при этом под указательный.
Играющие делятся на две команды, но в одной игре могут участвовать Вколо 6 человек от каждой группы. Они размещаются в 2-3 метрах в обе стороны доски поровну. Садятся, подогнув ноги, причем левую ногу выдвигают несколько вперед и на носок кладут харбул. в паз которого вложена костяная палочка. Харбул придерживают левой рукой, а правой, средним пальцем делают щелчок по палочке - жорхо, чтобы она полетела и сбила с доски расставленные на ней альчики. Обычно на доске расставляют 12 альчиков: 10 алъчиков в одну линию вверх стороною морин, между ними помещают 11-й шагай-бухэ, а на него ставят 12-й альчик, который по цвету отличается от других.
Иногда харбул держат на ладони левой руки; когда играет девушка, то она становится на правое колено, а на левое кладет харбул.
Очередь определяется для каждой стороны обеих команд по количеству шагай-бухэ из трех брошенных альчиков. Играющие с одной стороны стреляют до тех пор, пока не собьют все альчики, стоящие на доске, но главная цель игры: сбить средний шагай.

Арбан хоёр шагай. Берут 12 альчиков и подбрасывают их, у кого больше альчиков упадет в положении бухэ, тот и начинает игру. Очередь следующего в нисходящем порядке по количеству альчиков-бухэ. Играющий берет все альчики, подняв их вверх, бросает, затем выбирает и откладывает все бухэ, остальные опять подбрасывает и снова отбирает и так до 12 раз. Если в результате 12 попыток ему удается выбрать все альчики, он выигрывает, и игра должна начаться снова. Если никому не удалось выбрать все альчики, выигрыш достается тому, у кого отобранных альчиков больше.

Мори урилдаха. Играют двое. Расставляют в ряд 10 альчиков. Играющие выбирают по одному "бегунцу" из свободной кучи альчиков и ставят их по обеим сторонам первого альчика, затем берут три альчика и бросают их сверху на пол. Если среди них окажется альчик в положении морин, бросавший передвигает свой альчик и ставит рядом со вторым альчиком, если окажется два морин - ставит рядом с третьим и т. д. Выигрывает тот, чей бегунец проходит все десять альчиков ряда.

Мэлхэй. Из 78 альчиков складывают фигуру черепахи. Задача играющих разобрать все ее части, подбрасывая вверх шесть альчиков и выбирая из сложенной фигуры альчики по числу выпавших бухэ.
Из домашних игр, кроме шагай наадан с использованием альчиков, были известны игра в шахматы, шашки, игра раковинами и т. д.
Юбуу наадан. Для этой игры нужно начертить геометрическую фигуру, состоящую из квадрата, разделенного на четыре части, и равнобедренного треугольника, расположенного на одной из его сторон. Кроме того, нужно иметь 6 небольших раковин - юбуу и обыкновенную деревянную пиалу, которая ставится посередине фигуры на точку "о". Число играющих не ограничено. Прежде чем начать игру, устанавливают очередь. Для этого каждый подкидывает вверх все 6 раковин -у кого больше раковин упадет выпуклой или вогнутой стороной, смотря по тому, как было условлено, тот и начинает игру. После этого каждый выбирает себе выпуклую или вогнутую сторону раковины, и выигрышными для него будут те, которые упадут выбранной стороной вверх.
На одну из сторон треугольника кладут поровну предметы (монеты, камешки), на которые играют. Каждый по очереди берет раковину и бросает в поставленную в центре большого квадрата пиалу. Сколько раковин упадет выбранной им стороной вверх, столько единиц (например, Монет) он и берет из ставки, смотря по условленной оценке каждой раковины. Если все раковины упадут благоприятно для него, он берет Всю ставку. Если хоть одна раковина выпадает из пиалы - он проигрывает свою ставку и должен возобновить ее. Таким же образом мечут по очереди остальные участники игры.

Шатар наадан. Доска, употребляемая для игры в шахматы, - обычная, Как у европейцев, фигуры же имеют другую форму - они представляют собой картины традиционного быта бурят: уход за животными, езду, Кочевку, борьбу и пр. Правила игры сходны с европейскими, только первые ходы пешек несколько ограничены: через квадрат может ходить стоящая перед королем пешка, а ход королевы по диагонали допускается лишь на следующую клетку. Само слово татар происходит от индийского чатранг, означающего шахматы.

Дойбод сохихо. Вид игры в шашки на шахматной доске. Игра сходна с европейской, но только каждый игрок имеет не по 12, а по 8 шашек, которые занимают лишь два ряда клеток.



Предварительный просмотр:

hаруул бодолтой,
hайхан hанаатай,
Сэсэн угэтэй,
Сэбэр сэдьхэлтэй,
Наартай, зугаатай,
Налгай жаргалтай,
Элбэг баян,
Элуур мэндэ,
Энхэ амгалан
Ажаhуухатнай болтогой.

Он жэлэй ошохо бури
Омог дорюун зандаа,
hара жэлэй ошохо бури
hайхан сарюун зандаа,
Ухаан hонор, тугэлдэр,
Урматай, баяртай хододоо,
Урдахи, хойтохи юумые
Ухаандаа ходо хадуужа,
Залуу доодо уетэнд88
Заабари, hургаал хэлэжэ,
Замайнь ургэн харгые
Залан сэхээр тэгшэлжэ,
Аюул, баршад узэнгуй,
Амгалан тэнюун hуухыетнай
Убгэд, хїгшэд таанадтаа
Унэн сэдьхэлhээ уреэнэб.
Ундэhэн турэл хэлэеэ
Угын hайханаар шудалжа,
Урданай ёhо заншалай
Удхыень hайнаар ойлгожо,
Шэнэ сагай эрилтээр
Шэнэдхэн саашань hэргээжэ,
Сагаалганай ёhые
Сахижа,ургэжэ ябахыетнай
Залуу доодо уетэнд88
Захяа болгон дамжуулнаб,
Угайнгаа заншалта hайндэр88р,
Улад, таанадаа амаршалнаб!

Гаража байћан Шэнэ жэлдэ
Газар дайдамнай їрэжэлтэй байг лэ,
Хото, хїдєє нютаг бїхэндэ
Хонин тєєлэй, сагаан эдеэн дэлгэрэг лэ!

Гараћан жэлнай гэр бїхэндэ
Зол жаргалай гэрэлээр сасарћай.

Дэлхэй тїбимнай дайнай утаа їзэнгїй,
Дэлгэр тэнюун сэлмэг байха болтогой!

Наћан дээрээ наћа нэмэжэ байхадаа,
Айл аймагтаа, арад зондоо
Ута наћа, удаан жаргал үреэел!

Жэл бүри жэгдэ амгалан,
Он бүри омог дорюун
Сагаалжа, ћайндэрлэжэ байял даа!

Буруунтнай булшантай,
Даагантнай далантай,
Түлгэтнай тангаршааћаар,
Эшэгэнтнай ээрэмшээћээр,
Он жэлдэ ћайн орог лэ,
Олон ћїрэгэй эхин болог лэ!

Табан хушуун малнай
Талаар дїїрэн тараг лэ!
Танай, манай хїсєєр
Тараг, айраг билтараг лэ!

Хүдэлћэн газартаа хїндэтэй,
Ябаћан газартаа ямбатай,
Ћураћан газартаа ћурагтай,
Ћайн ћайхан жаргажа, барандаа ябаял даа.

Наћан дээрээ
Наћа нэмэжэ байхадаа,
Арад зондоо
Аза жаргал үреэел!
Сагаалжа, ћайндэрлэжэ байял!

Үдэр бүри
Үнэтэй үгэ дуулажа,
Ћара бүри
Ћайхан үгэ дуулажа,
Наранай толо хаража,
Наћанай їндэрые дабажа,
Дундагүй дүүрэн,
Дутуугүй хүсэд,
Дүрбэн тэгшэ
Жаргалтай ябыт даа!

Сагаан замтай,
Сэнтэй хэшэг буянтай,
Сагаан ћараар
Сарюун мэндэ золгоё!
Сэгээн бодолтой,
Сэхэ харгыдаа буянтай
Сагаан сэдьхэлэй
Арюун аялга залгая!
Үнэр жаргалтай,
Үнэн заншалдаа
Үндэр удха олгоё!

Табан хушуун малтнай тарган байг,
Тараг, айрагтнай билтаржа байг,
Ћүри үбћэнтнай элбэг байг,
Ћү, тарагтнай билтаржа байг.

Буруунтнай бужуугїй,
Даагантнай даахигїй,
Хурьгантнай хоёрложо,
Эшэгэнтнай эхирлэжэ,
Шэмэтэйхэн
Шэнэ ногоон дээрэ гараг лэ!

Алдар сэнхир хадагаа барижа,
Алтан дэлхэйдээ сэржэмээ ургэе!
Убгэн буурал аба эжыгээ хундэлжэ,
Углоонэй элшэ нараар золгое!
Уг гарбалаа уhанда хаянгуй,
Угэеэ hалхинда хиидхуулэнгуй,
Уреэлээ улхэжэ, заяагаа залгажа,
Уеын уедэ мунхэжэ жаргаяа!!!
Сагаан hараар! Сагаалганаар!!!

Сагаан hара сэлмэжэ,
Сагай байдал хубилба.
Сагаан эдеэн дэлгэржэ,
Сагаалгамнай эхилбэ!

Унгын сэсэгууд hалбаржа,
Ургэн талые гоёог лэ.
Таряан ногоон эбхэржэ
Тарган жэл орог лэ!

САГААР hАРААР, САГААЛГАНААР!

Сагаан hараар!!! Сагаалганаар!!!
Ханзаар дуурэн мунгэтэй,
Хунжэлоор дуурэн хуугэдтэй!
Ута наhатай, удаан жаргалтай
hуухатнай болтогой!!!

CАГААН ҺАРААР! САГААЛГАНААР!
Хүхэ мүнхэ огторгой шэнги
Оройһоо тунгалаг,
Байгал ехэ далай шэнги
Оёорһоо тунгалаг,
Сэдьхэл һанаан тэгшэ амгалан байхыетнай үреэнэм !

Он жэлнүүд һэлгэлдэжэ, номгон тэнюун Үхэр жэлнай үнгэрөөд, Бар жэл гаража ерэбэ! Мүнөө монгол туургата арадуудай Сагаан һарын Шэнын нэгэндэ угтадаг арадай һайндэр хадаа Чингис Богдо хаан шэрээдээ заларһан 1206 оной Бар жэлhээ эхитэй байха.
Тэрэ гэhээр 67 рабжуун унгэрбэ. 804 жэлэй туршада жэл бури хамаг этигэл найдалаа бухы hайн hайханда зорюулан, хуршэ арадуудтайгаа нэгэ хун шэнги угтажа байдаг. Шэнэ жэлнай шэнэ найдалаар эрьег лэ! Гаража ерэhэн Бар жэлнай урагшаа дабшаhан замыемнай жаргалай туяагаар гэрэлтуулэг лэ!

Удэр бури
Унэтэй угэ дуулажа,
hара бури
hайхан угэ дуулажа,
Наранай толо хаража,
Наhанай ундэрые дабажа,
Дундагуй дуурэн,
Дутуугуй хусэд,
Дурбэн тэгшэ
Жаргалтай ябыт даа!

С праздником Белого месяца поздравляю Вас и Ваших родных! Примите древнее благопожелание, которым по традиции поздравляют старших: «Да будет всегда теплым ваш очаг! Да будет всегда тесно у вашей коновязи от дальних и ближних гостей! Пусть тучнеют и множатся ваши стада на сочной зелени трав. Да будет ваша вода аршаном!».
На Востоке говорят: «Как сильный жар необходим для извлечения из руды благородных металлов и для создания новых сплавов, так и год Тигра нужен для выявления самого лучшего в нас». Пусть же в новом году проявятся новые скрытые таланты. Пусть стихия железа наступающего года придаст Вам свою твердость и чистоту, а тигр – творческую смелость и энергию. В эти светлые дни Сагаалгана мы уверены, что год Тигра будет годом наших свершений и взаимного творчества.

В светлый праздник со светлым лицом
Поздравляйте по древним законам,
Когда старость была в почёте.
Те, кто младше, двумя руками
Поддержите старшего мудрость.
Новогодний рассвет не проспите,
Чтобы наша защитница Лхама,
Обегая всю Землю за ночь,
Вас взяла под свою опеку.
Все плохое сгорит в новогоднем костре,
И все помыслы будут чистыми,
Словно светлая степь в Сагаалган!
С Белым месяцем!

Гаража байhан Шэнэ жэлдэ
Газар дайдамнай урэжэлтэй байг лэ,
Хото, худ88 нютаг бухэндэ
Хонин т88лэй, сагаан эдеэн дэлгэрэг лэ!

Гараhан жэлнай гэр бухэндэ
Зол жаргалай гэрэлээр сасарhай.

Дэлхэй тубимнай дайнай утаа узэнгуй,
Дэлгэр тэнюун сэлмэг байха болтогой!

Сагаан hайхан сэдьхэлтэй
Сарюун гэрэл асарhан
Сагаан hара!
Сагаалганаар, амар мэндээ!

 

Всех от души поздравляю с праздником Белого месяца!!! Пусть в этом году сбудутся все наши сокровенные помыслы, пусть все плохое обойдет нас стороной!!!
hАРА ШЭНЭДЭЭ hАЙХАН ШЭНЭЛЭЭРЭЙ!!! ))

Сагаалган-манай hайндэр,
Саг уедээ мандаха болтогой!
Наhан дээрээ
Наhа нэмэжэ байхадаа,
Айл аймагтаа, арад зондоо
Ушоо ута наhа,
Удаан жаргал уреэел!

Жэл бури жэгдэ амгалан,
Он бури омог дорюун
Сагаалжа, ногоолжо байял даа!

Эгээл hайхан хусэлоо уреэлсэжэ,
Муугаа даража, баяраа ургэел.
Энэ удэр амар мэндэеэ мэдэлсэжэ,
Мунхэдоо аха дуунэр болоел!
Буурал ахатамнай,
Уреэлэйнгоо hайханиие уршоожэ хайрлагты,
Ундэр наhанайнгаа
Орьел бодолые заяагты.
Урагшатай, амжалтатай
Удэрнууд ерэжэл байг,
Улам hайханаар
Байдалнай эрьежэ байг!
Сагаан hараар, Сагаалганаар таниие амаршалнаб!!!

Сагаан hараар! САГААЛГАНААР!!!
Yглѳѳ бүхэндэ сэржэмээ үргэжэ,
Буян хэжэ, бурхандаа мүргэжэ,
Олзо хэшэгээ барандаа хүртѳѳжэ,
Ута наhатай, удаан жаргалтай,
Элүүр энхэ, амгалан тайбан
Ажаhуухамнай болтогой!

Сагаалганар! Сагаан hараар!!!
Хуушан жэл шэлжэржэ,
Хyгшэд, yхибyyд хyрьhэтэй,
Тyлгэ hyyлтэй,
Дааган далантай,
Буруу булшантай,
Yнэр садхалан, yег садхалан
Ондо мэндэ оробо гy?
Буурал жэл морилжо,
Буянтай жэл ерэжэ,
Yбгэн жэл ерэжэ,
Баясхалантай шэнэлhэнэй
Бэлэгые айладхая!
Наhан дээрээ
Наhа нэмэжэ байхада,
Айл аймагтаа, арад зондоо
Yшoo ута наhа
Удаан жаргал yреэел!
Жэл бyри жэгдэ амгалан,
Он бyри омог дорюун
Сагаалжа, ногоолжо байял даа!!!

hаруул бодолтой,
hайхан hанаатай,
Сэсэн угэтэй,
Сэбэр сэдьхэлтэй,
Наартай, зугаатай,
Налгай жаргалтай,
Элбэг баян,
Элуур мэндэ,
Энхэ амгалан
Ажаhуухатнай болтогой.

Создайте жизнь свою,
С ясной мыслью,
Со светлым разумом,
С красным словцом,
С чистой душой!
С играми, прибаутками,
С счастьем спокойным,
С богатством полным,
С здоровьем трезвым,
С чистым миром, конечно!

Зориhон харгытнай золтой байг
золгоhон нухэдтнай зугаатай байг
худаг дайралдабал уhатай байг
хуhан дайралдабал hуудэртэй байг
удхэhэн малтнай удэсэтэй байг
ургэhэн хуугэдтнай ундысэтэй байг
харбаhан hомонтнай оносотой байг
хэhэн хэрэгтнай бутэсэтэй байг

Сагаан эдеэмнэй дэлбэржэ сагай hайниие гэршэлхэнь,саhа бороо элбэгтэй садхалан жэл амаржаг лэ! Хэhэн ажалтнай бутэсэтэй , зориhон харгытнай золтой , золгоhон нухэдтнай зугаатай байглэ ! Сага hараар Сагаалганаар !

Сагаан hарамнай морилжо,Сагаалгамнай ерэбэл даа.Сагаан эдеэгээр,сагаан сэдьхэлээр,энэ баяраа угтаял даа,САГААЛГАНААР!!!!

Ганса Сагаалганай болоходо уреэл хэлэдэг бэшэл даа. Муноо сагай уреэлнуудые оорынгоо сэдьхэлhээ гарган энэ хаяг дээрээ хэлсэжэ байел! нэгые туршаhуу

Хагсуу хара hалхитай хабарай ерээшье hаань Энэ дэлхэйдэ мундэлхэ хабарай урихан хаhые угтахые эрмэлзэн Углоо бури сэдьхэлдээ нара бадараажа, удэр бури зурхэндоо баярай зугаа дэлгээжэ, золтой омогтой энээхэн наhандаа ябаял даа!

хабарай дулаахан hалхин халуунхан хасарыетнай эльбэн таалажа, наранай элшэ баярай гэрэлээр таниие дулаасуулжа сэдьхэлтнай тэнгэриин уужам дайдаар, зурхэнтнай тэнюун тэгшэ сохилсоор, ухаантнай сэлмэг бодолнуудаар дуурэжэ ябахань болтогой!

Энэ хурьhэтэ газарайнгаа эзэн, хун ши ойлгыш!
21-дэхи зуун жэл хоер гарайшни альган дээрэл!
Энэ бэеэ, бэлигээ энхэргэн зондоо баранииень угэжэ,
сэнхир дайда руугаа сэлииш зурхоо!
танижа абаха ерээдуй руу
табаралдаг лэ хулэгуудтнай,
бултанай жаргалай тулоо
булгилалдаг лэ зурхэнуудтнай!

эхэ дайдадаа дуратай
нараар дуурэн толгойтойгоор
хун сэдьхэлээ далитуулжа
ганса наhаяа, мартагдашагуй туудэгтэл
газар туби дээрэ гайхамшагаар дулитуулжэ
Мунхэ ажабайдалдаа дурлажа
сахилжа ерээдуй руу
хунэй уялгые дуургэжэ
батаар дабшан урагшаа алхалыт , буряад хубууд!

Айдар наhанайнгаа зам
зубоор шэлэн залажа
юртэмсэ энэ дэлхэйдэ
шэдитэ шэнэ сагай урасхалаар
хусэhэн тээшээ сухарилтагуйгоор дабшажа
Эрдэм ухаанай, бэлиг шадабариин,
ажалай дуршэлэй абъяаста эрмэлзэн
ундэр hайхан сэдьхэлтэй ябахатнай болтогой!

Ажабайдал!
Сээжэ руумнай амисхал оруулжа,
абьяас эршэ угэжэ
зурхэн соогоо нарата хугжэм зэдэлуулэн,
Ирагуу hайхан шэб шэнэ дэлхэйе
урдамнай жаргал мэтээр нээжэ
уулын саанаhаа мандан гараhан нарандал
урин байг лэ дахинаа !
Ажабайдалай нюуса тулхюур
Алас холын урдахи замдаа
Онсо аргын олон тайлажа
Арад зонойнгоо дунда
Алхам тэгшэ урагшаа дабшахамнай болтогой!

Худэр задарюун, ундэр хушануудые
Хухэ тэнгэриин тулганууд болгон бодхооhон
Сэдьхэл худэлгэмэ гал дулэн улаалзайнуудые
Сэнхир талын шэмэг болгон носооhон
Элинсэг хулинсагайм нангин шуhые
Эрдэни шэнги алим жэмэсээр бадаруулhан
Эхэ эсэгэнэрэйм гашуутай хара хулhые
Элдин талын алтан таряагаар ургуулhан
Эхин туруушым омог хухюун алхамые
Эрхим найдалтайгаар энхэрэн угтаhан
Эхэ ,буряад орондоо
эжы абын энхэ уреэлтэй ябахамнай магадгуй!

!
Аглаг зурхэнэйм гэнтэ алдажа сохилоо hаань сэсэн бодолтой угоороо сэдьхэлым тэгшэлжэ ябадаг ахамни Алтан ойгоор хуреэлэгдэhэн тэбхэр сагаан 50 наhанайтнай ойн баяраартнай, Эхэнэрэй жаргалые энхэрэн ябаха золтой абгайхамни 45 наhанайтнай баясхалангаар, инаг hайхан дураяа 25 жэлэй хугасаа соо мунгэндэл мунхэлжэ ябаhандатнай халуунаар амаршалнабди! Уулын сэбэр аршаандал бурьялан, талын сарюун сэсэгтэл дэльбэеэ тайлан наадаhан зандаа дали жэгуур урган урдахи ушоо замдаа дуулин ябахатнай болтогой!

Солбон, хэды hайхан ,гунзэгы удхатай уреэлнуудые бэшэhэндэтнай сэдьхэлэйнгээ баярые хургэнэб! Иигэжэ буряад хэлэнэйнгээ баялигые саашадаа улам хугжоожэ, хододоо хун зоноо баясуулан ябахыетнай хусэнэб!!!


УРГЭН ДАЙДЫН ХУРЬhЭН ДЭЭРЭ
УНЭР ЯБАХАТНАЙ БОЛТОГОЙ
МАНДАХА НАРАНАЙ ТУЯА ДОРО
МЭНДЭ ЯБАХАТНАЙ БОЛТОГОЙ

Турэhэн удэрооршни, эгээл халуун, эгээл шуналтай хаhааршни амаршалнаб!
Хамсыгаа шуужа, балсангаа шангадажа урагшаа дабшан шуумайгыш! Эдир наhанайнгаа эршэ дээрэ Ажабайдалайнгаа Ундэр дабаануудые эрмэлзэл ехэтэйгээр дабахыеш хусэнэб!

Зориhон харгытнай золтой байг,
золгоhон нухэдтнай зугаатай байг,
худаг дайралдабал уhатай байг,
хуhан дайралдабал hуудэртэй байг,
удхэhэн малтнай удэсэтэй байг,
ургэhэн хуугэдтнай ундысэтэй байг,
харбаhан hомонтной оносотой байг,
хэhэн хэрэгтнай бутэсэтэй байг!

Углоонэй наран шэнги мандажа,
ундэр уулын сэсэг шэнги дэлбэржэ,
ури хуугэдоо ургэжэ,
ундэр наhатай боложо,
сэсэг ногоон дайдадаа,
сэдьхэн дуулажа жаргагты!

Халуунда hууха хубуутэй болоорой,
хадамда ошохо басагатай болоорой!

Имей сыновей, чтобы продолжить отцовский род,
имей дочерей, чтобы выдать замуж!

Углоо бури сэржэмээ ургэжэ,
удэр бури бурхандаа зальбаржа,
Боди сагаан сэдьхэл эдлэжэ,
буянтай, хэшэгтэй ябахатнай болтогой!

Убэлэй хуйтэнhоо хунжэлоо hэхэжэ, хагсуу хабарай hалхинhаа нюураа тайлажа , Ягаахан тэрэнгиин хангалаар, ногоорон ургажа байhан байгааляар хусэл зоригтной дэльбэеэ тайлажа, нарандаа игаажа наартайхан ябахыетнай хусэнэб!

Майн 25 най hуулшын хонходо бэшэнэб. Дальбараагай уурхайhаа далияа хумин ниидэхэеэ байhан хараасгайнууд, турэл hургуулиингаа богоhо 11 жэлэй хугасаа алхажа эрдэмэй эхин орьел дабан гаража, ухибуун наhаяа эндээ орхижо гараа ганзагада хүлѳѳ дүрѳѳдэ хүргэн дошхон залуу наhандаа гаража байхадатнай Урдахи ажабайдалай ореохон замые урагшайтайгаар дабшан дабажа, жаргалай түлхюур тааруулан золоо олон зорихыетнай хүсэнэб!

 ганса сусала гал бэшэ, ганса хун айл бэшэ гэжэ урданай угые эмдэжэ, айл булэ болоhондотной амаршалнаб! Энэ мундэлhэн инаг дураяа гамнажа,хамгаалжа, аршалжа ябыт даа, гал ехэ сахюусатай, арьяа баалын уршоолтэй арад зонойнгоо дунда золтой айл боложо тумэн жэлдэ жаргахатнай ажаhуухатнай болтогой! (шадаал hаа оорынгоо сэдьхэлhээ мундэлhэн уреэлнууд дээрэ гэжэ hанагдадаг лэ даа)

Талын сэсэг шэнги сарюун,
Хадын уhан шэнги арюун,
ажабайдалдаа мунхэ жаргалтай,
Утаhан шэнги ута наhатай байхыеш унэн зурхэнh88 хусэнэбди!!!

Хайрата минии дуумни ганса сусала гал бэшэ, ганса хун айл бэшэ гэжэ урданай угые эмдэжэ, айл булэ болоhондотной амаршалнаб! Энэ мундэлhэн инаг дураяа гамнажа,хамгаалжа, аршалжа ябыт даа, гал ехэ сахюусатай, арьяа баалын уршоолтэй арад зонойнгоо дунда золтой айл боложо тумэн жэлдэ жаргахатнай ажаhуухатнай болтогой!

Улзы багахан (имя)! Шэнэ сагые аза талаантайгаар, аза жаргалтайгаар сэбэр дардам харгы гаргажа хулоо шоройдон хун боложо абар бухын солотой, золтой хухюутэй зоной дунда ябахань болтогой!

 хундэтэ эжымнай ! Жара наhанайтнай ойн баяраар, жаран жэлнуудэйтнай жаргалаар халуунаар амаршалнабди! Хурьhэтэ алтан дэлхэйдэ мундэлжэ хулоо шоройдожо газар гэшхэжэ хун болоходо саашанхи хунэй наhан соо баяршье, уйдхаршье, жаргалшье, зоболоншье булта унгэрдэг. Ажабайдалдаа дурлажа, ерээдуйн тулоо эрмэлзэн зол жаргалай тулоо дабшаhан эжыдээ, манай ажабайдалые ургэлсэжэ, харалсажа, дэмжэжэ ябаhандатнай доро дохин тандаа аша урииетнай харюулнабди. Хугшэрхын 3 зоолэниие эдлэн, согтой зугаатай, элуур энхэ байгыт даа эжымнай!

хубуун hаань иимэ милаан! Улзы жаахан (имя) худэр хубуудээр балсангаа туршалсажа, хулэг мориной жолоо адхан зэбэтэ номые зэлэ татажа эрын гурбан нааданай солые дуудуулха баатар хубуун боложо буряад эхэ орондоо золтой ябахань болтогой!
басаган hаань Эжыгээ баярлуулжа сэдьхэлэй шэмэг сэсэгэй баглаа бэлэглээрэй, абаяа баярлуулжа шаахайень асаржа угэжэ байгаарай, зоноо баярлуулжа жаргалтай ябаарай даа

, Хоер зурхэнэй сохилоон доро мундэлhэн инаг дураяа, хэзээдэшье, хаанашье аршалжа, гамнажа ябыт даа нухэдни! тэбхэр сагаан табин жэлэй унгэрхэдэ алтан турэеэ наяруулхатнай болтогой!

Шэнэ гэрэйтнай сонхоор жаргалай наран бадаржа, уудээртнай золой баяр орожо. гуламтынтнай богоhо ури хуугэдтнай элээжэ, галайнгаа бадараатай, аяга сай дээжэтэй, мэндэ миhэрэлтэй ажана мэндэ ажаhуухыетнай хусэнэб!

Хундэтэ ??!
Та хоерой зурхэнэйтнай хоорондо мундэлhэн инаг дурантнай
баяр баясхалангаар, зол жаргалаар бадаржа,
зоной дунда золтой айл булэ боложо hуухыетнай хусэнэб!
Баатарай солые дуудуулха хубуутэй
сэсэгээр наадаха басагатай боложо
унэр баян ажаhуухатнай болтогой!

 Энэ гэртээ унтаритай болобот,гэрэйтнай сахюуса тодон абахань. бэе махабадаа унтариин зоолоор hэргээжэ, амгалан тайбан ажана мэндэ байхыетнай хусэнэб!

, энээндэшни уреэл байдаггуй! гал сахюусатнай тумэн жэлдэ бадаржа, гэрэйтнай ульhан дулаан шанартай байхань болтогой

энэрхы сэдьхэл, эрдэни хэшэг абажа,
эдлэн тэрэниие эрхим ябаарай,
Аба эжын угэ нангин, думэжэ тэрэниие дуургэн ябаарай.
Нойргуй, ногоон шэнги
Тахалгуй, таряан шэнги
Золтой, жаргалтай
Бурхантай, буянтай ябахашни болтогой!!!

.

Хүндэтэ ...
Амаршалнаб шамаяа 40 наһааршни!
“Дүшэтэй хүниие
Дүршэлтэй гэлсэдэг,
Дүршэлтэй хадань
Yрэжэлтэй гэдэг ...
Дүшэн наһатан –
Дүүрэн һаналтан”, –
гэжэ поэт дэмы бэшээгүй.
“Дүшэн дээрээ – мүшэн дээрээ”
гараһан һайхан наһандаа һанаһанаа абажа,
һарбайһандаа хүрэжэ ябахыешни хүсэнэб.

Олзо салин элбэгтэй,
Олоной хэрэгтэ урагшатай
Омог дорюун байдалтай
Олон жэлнүүдтэ жаргаарай!

Инаг хайрата...!
Газар дэлхэйдэ хүн бэеэ хүндэлжэ,
Ганса наһанай нангин ойгоо тэмдэглыт!
Yшєєл тэды һаруул һайхан жэлнүүды
Yри бэеын альган дээрэ үнгэргыт!
Ошоһон наһаяа шаналжа, гунигта абтангүй,
Оршолон замбиин бэлэг гэжэ сэгнэгты!
Алтан дэлхэйһээ үргэмжэтэй,
Амар мэндэ, жаргал эдлэн ћуугыт даа!!!

50 ЖЭЛЭЙ ОЙДО
Хүндэтэ Һанагдаха ...

Хүнэй наһанай ябаса гээшэ хэды түргэн байһыень жэл оной ошохо бүри элеэр ойлгогдоно хаш даа. Ойлгонгүй байтарнай 50 наһанаймнай алтан ой хүрэжэ ерэшөөд сугларжа байнабди барандаа. Манайнгаа байдалда түшэг тулгуури, замдамнай залуур болодог дэлгэр һайхан зантай нүхэрнайш. Ажабайдалай орёо зам гаталжа ябахадаа, аба эжынгээ нангин һургаал сахижа, орон нютагаа үргэлсэжэ, ажал хүдэлмэридөө амжалта туйлажа ябанаш. Эрхим һайн нүхэр ... , омог нүхэдөөр баян, олзо хэшэгээр элбэг, үри хүүгэдээ үргэжэ, сэдьхэл дүүрэн ябахыешни харахадаа, бидэ нүхэдшни үнэн зүрхэнһөө баярланабди.
5 арба ехэ бэшэ – оройдоол 50.
Талаан бэлигээ хүгжөөхын хаһа!
Наһан залуу, наран эртэл үшөө –
Найрлаха, ажаллаха сагнай урдаал.
Жороо мориной жолоо барижа,
Хатарша хээрэй хазаар барижа,
Түмэн зоной түрүү боложо,
Баяртай, омогтой, олзотой ябыш даа олон жэлдэ!

* * *
50 наһан гээшэмнай
Таатай урин хаһал даа:
Хараалһанаа бэелүүлхэ,
Хахарһанаа халаха.
Һанаһанаа һарбайха,
Һандарһанаа һэльбэхэ.
Иимэ удхатай хаһаартнай
Yнэн зүрхэнһөө амаршалаад,
Аманай баян хэшэгтэй,
Абдар дүүрэн зөөритэй,
Эрдэмэй эрхим бэлигтэй,
Эбтэй олон хүүгэдтэй
Энхэ жаргажа һуугыт даа,
Элүүр сарюун ябыт даа гэжэ хүсэе!

Саяна Дагбаева

Аяа хайрата...
Ашата эжынгээ буянгаар
Алтан дэлхэй гэшхэжэ,
Арюун агаараар амилжа,
Аршаан булагаар ундалжа,
Абынгаа һургаалы алдангүй,
Аглаг тоонто нютагтаа
Аха, захатанай тоодо оробош.
Талаантай, жаргалтай,
Нүхэдэйнгөө дунда
Табин наһаяа угтажа байнаш.
Хүл нюсэгэн балшар багаһаа
Хүнэй үгөөр, хүнгэн һэнши.
Зан, абариш хубилаашьегүй-
Зонойл түлөө зандаа ябанаш.
Наһанай харгы хүнгэн бэшэ,
Наадаһаар гансал дабахань бэрхэ.
Эдлэхэ жаргал өөрөө ерэдэггүй,
Элэжэл, эсэжэл гартаа абахаш.
Yбгэд, хүгшэды хүндэлжэ,
Yхибүүд, залуу һүрэгтэ
Yльгэр, жэшээ боложо,
Томорхуу боложо зобонгүй,
Тоомтой, наартай, зан соогоо,
Буряад арадай заншал сахин,
Буян хуряажа, элүүр, энхэ,
Баабайнгаа гуламта бадараажа,
Ашата буурал эжыгээ
Альган дээрээ үргэжэ,
Ашыень харюулхы бодоорой.
Yнэн дээрээ эжыдэш
Yлүүш юумэн хэрэггүй.
Өөрөөл мэндэ ябахыеш
Yдэр бүри мүргэдэг...
Мүшэн доро бэе, наһан
Мүнхэ бэшэ, ойлгоорой.
Yнэн һайхан нэрээ гансал
Yргэн, гамнан ябаарай.
Yри хүүгэдээ энхэрэн,
Гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ
Гаргажа, хүргэжэ табяарай.
Наһанай нүхэр ....
Наартай жарган һуугаарай.
Арад зондоо туһатай,
Аха, дүүдээ хүндэтэй,
Амар мэндэ, хүгтэй,
Yндэр наһа наһалжа,
Эжыдээ – хүбүүн, эгэшэдээ – дүү,
Дүүнэртээ – аха, зээнэртээ – ноён,
Нүхэдтөө – нүхэр,
Унажа ябаха моритой,
Угжада хэхэ һүтэй,
Урагшатай, урматай һуугаарай!

* * *
Yдэр бүхэндэ жаргалай һайханиие үзэжэ,
Yглөө бүхэндэ наранай һайханиие хаража,
Yреэлэй һайханиие ходо шагнажа,
Yндэр наһа наһалжа,
Yри хүүгэдтээ туһалжа,
Yетэн нүхэдтөө хүндэтэй,
Yнэр баян һуугыт даа!

* * *
Табин наһанайнгаа дабаан дээрэ
Таамнай гарабат.
Эрдэм, ажалай эршэ соогуур
Эрмэлзэжэ ерэбэт.
Уран һайхан буряад хэлэеэ
Ухаалан шэнжэлнэт.
Арад зонтоёо алхасаа нэгэдүүлэн,
Амжалтаарнь омогорхонот.
Алтан ойнтнай дабаан дээгүүр
Арюун наран туяарна.
Дабаанай саана үшөө дабаан,
Дайдын саана үргэн дайда –
Дабшажал ябыт даа урагшаа!

* * *
Табан үнгын сэсэгүүд
Тала газараа шэмэглэг,
Табин наһанай баяр
Танай наһа шэмэглэг.
Долоон үнгын һолонго
Добо талаяа шэмэглэг,
Далан наһанай жаргал
Танай наһа шэмэглэг.
Найман үнгын сэсэгүүд
Нарата талаяа шэмэглэг,
Наян наһанай баяр
Танай наһа шэмэглэг.
Зургаан үнгын сэсэгүүд
Зуһалан газараа шэмэглэг,
Зуун наһанай жаргал
Танай наһа шэмэглэг.

* * *
Хори гаран наһандаа
Хуби заяагаа холбоолди.
Yнгэрөөл олон жэлнүүд –
Yндэр набтар хүтэлнүүд.

Наһанай үндэр дабаанда
Нэгэ жэгдээр жүдхөөлди.
Зоной жиирээр ябажа,
Жаран наһаяа хүсэбэлши.

“Бүлын жаргал гээшэ
Бэе бэеэ хүлеэхэ” –
Нангин энэ һургаалые
Наһан соогоо сахяалди.

Эды олон жэлнүүд соо
Элдэб үенүүд үнгэрөө.
Хүндэ хүшэр сагуудшье
Хүрдэ шэнгеэр эрьелдээ.

орбоо юртэмсын хогоосони
Хоюуландаа үзөөбди, зүгөөр
Сэдьхэл гээшэ хомхой даа:
Саашань хүрөө гэхэгүйш.

Дуранай арюун дэльбэхэн
Дорюун хөөрхэн ашанараа
Дэлхэйн дэнзэ шэнгеэр
Дэмы бэшэ һананабди.

Али нэгэеэ орхижо,
Алтан дэлхэйһээ холодонгүй,
Ашанараа айл болготороо,
Амиды мэндэ ябаһайбди.

* * *
Баруун таладаа
Бурхан сахюусатай,
Зүүн таладаа
Зонхобо бурхантай,
Орой дээрээ
Одо заяатай,
Һүнэшэгүй һүлдэтэй,
Буурашагүй буянтай,
Даашагүй даллагатай,
Дабашагүй хэшэгтэй,
Тэнгэриһээ тэдхэмжэтэй,
Yлгэн дайдаһаа
Yргэмжэтэй
Ябахатнай болтогой!

* * *
Аха захатамнай хэтэдээ
Арадтаа хүндэтэй ябыт даа.
Зол заяатай, амар амгалан
Элүүр энхэ һуугыт даа!
Yтэлһэн тэмдэг шарайдаа
Yгыл зандаа һуугарайт.
Зугаатай, сэсэн ахамнай,
Зуугаадтай болотороо жаргаарайт!

Танайнгаа хэшэг буяниие эдлэжэ, һайхан абари зангыетнай, ухаатай зүбшэл заабаринуудыетнай сэгнэн хододоо ябадаг үхибүүдтнай ута наһа, удаан жаргал, элүүр мэндые хүсэнэ.
* * *
Газар дэлхэйдэ хүн бэеэ хүндэлжэ,
Ганса наһанай нангин ойгоо тэмдэглыт!
Yшөөл тэды һаруул һайхан жэлнүүды
Yри бэеын альган дээрэ үнгэргыт!
Ошоһон наһаяа шаналжа, гунигта абтангүй
Оршолон Замбиин бэлэг гэжэ сэгнэгты!
Алтан дэлхэйһээ үргэмжэтэй
Амар мэндэ, жаргал эдлэн һуугыт даа!

* * *

Һаруул бодолтой,
Һайхан һанаатай,
Сэсэн үгэтэй,
Сэбэр сэдьхэлтэй,
Наартай, зугаатай,
Налгай жаргалтай,
Элбэг баян,
Элүүр мэндэ,
Энхэ амгалан
Ажаһуухатнай болтогой.

* * *
Аба, эжы хоёройнгоо
Алтан шэнги һургаал дагажа,
Ашата хэрэгынь үргэлжэлүүлжэ,
Алдарта нэрыень нэрлүүлжэ,
Аха эгэшэнэрээ дахажа,
Арадаа дүүнэрээ дахуулжа,
Һайхан заншалаа золгуулан
Ябыт даа!

60 НАҺАНАЙ ОЙДО
Хүндэтэ манай эжымнай,
Хайрата һайхан теэбиимнай,
Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ,
Хүхэ номин огторгой доро
Хүжэ шэнги агаараар амилжа,
Хүбүү, басагадаа,
Аша, гуша, зээнэрээ баясуулан,
Yшөөл олон жэлдэ
Хүл хүнгэн ябыт даа.
Yлгэн һайхан тоонто дайдадаа
Yлгын дууе шагнан тэнжээт.
Элдин дэлюун энхэ тайгадаа
Эрын соло эдлээт.
Ошоһон жэлнүүд эрьен ерэжэ,
Ойндотнай һэргэн дуулана.
Yндэр наһанай табсан
Yзэгдэжэл эхилбэ гээшэ ха.
Yзэһэн хараһанаа, ажалай соло
Yндэжэ ябаһан үхибүүдтээ
Yгэлэн хэлэжэ ябыт даа.
Зоной хэрэгтэ бэеэ үгөөлта,
Зориг түгэлдэр энэ хүрөөлта,
Хүндэ ажалһаа зүрхэ алдаагүйт,
Хүсөө гамнаагүйт, эсээ сусаагүйт.
Жара наһанай жаргалда хүрэбэт,
Жаргалтай хаһа танда ерэбэ.
Гол угаа дамжуулха,
Гуламта сахиха хүбүүдээрээ,
Уян нугархай,
Урин сэбэр басагадаараа
Омогорхожо, баярлажа,
Олон жэлдэ омог дорюун һуугыт даа.

* * *
Аба эжын буян хэшэгтэй,
Ая гангаар анхилћан,
Амгалан тэнюун,
Аглаг ... нютагта
Аажам тэнюун
Энхэ тайбан ... сагта
Энэ дэлхэйдэ хүмүүнэй нэрэ олоолта.

"Эрдэм бэлиг – эрхим баян" – гэһэн
Элинсэгэймнай үгэ бии юм.
Арад зоной дунда ажалай үргэн замые
Алдар нэрэтэйгээр эдлээлта.
Мүнөөдэр, танайнгаа 60 наһанай ойн баярай үдэртэ,
Манай зүгһөө хэлэхэ үреэл иимэ байна:
Он жэлэй ошохо бүри
Омог дорюун зандаа,
Һара, жэлэй ошохо бүри
Һайхан сарюун зандаа,
Yдэр бүри жаргал үзэжэ,
Буянгаа эдлэжэ,
Yшөөл олон жэлнүүдтэ
Ара үбэрөөрөө, аша зээнэрээ тойруулан,
Сээжэ һонор, сэдьхэл арюун,
Ута наһатай, удаан жаргалтай
Һуухыетнай хүсэнэбди!

* * *
Жара наһанайтнай жабхаланта наран
Жалгын оройдо жарган мандаба –
Хэмжүүртэ жэлнүүдэй хэтын жаргал хэлбын эрьебэ.
Залуу нүхэдтөө дүршэлөө залгуулжа,
Залиршагүй мэндэ ябагты!
Ажалша зоной ажал хэрэгтэ
Анхарал золтой ажаһуугты!

* * *
Жороо мориной жолоо барижа,
Олон зоной ударидагша боложо,
Гараа холотороо ажал хэжэ,
Жаран наһанайнай жаргалда хүрэбэт.
Дэмбэрэлтэ һайхан энэ үдэрөөртнай
Доро дохин халуунаар амаршалаад,
Зудгүй газарта зуһажа,
Зоболонгүй газарта жаргажа,
Yри хүүгэдтээ үргүүлжэ,
Газаагаа гайгүй,
Гэртээ гэнэгүй
Yдэр бүри үнэтэй үгэ шагнажа,
Наранай толон соо
Наһанай үндэрые дабажа,
Ябахатнай болтогой!

* * *
Түрэһэн һайхан тоонтодоо,
Сэлгеэ номин нютагтаа,
Ажалдаашье, албандаашье,
Ажабайдалдаашье
Амаралта гэжэ мэдээгүй,
Арад зонойнгоо дэмжэлгээр
Амжалтатай һайн хүдэлжэ,
Олон жэлэй һубаряан соогуур
Олоной түлөө оролдожо,
Онсо габьяагаа гаргажа,
Олон түмэндэ хүндэтэй болоот!
Һайхан ... нүхэртэеэ
... баатар хүбүүдые,
... дангина басагадые
Yргэжэ, һургажа, хүмүүжүүлжэ,
Хүлыень дүрөөдэ,
Гарыень ганзагада хүргөөд,
Гэр бүлэ болгожо түбхинүүлээд,
... Һайхан аша, зээнэрые
Yргэн дороо бөөмэйлжэ,
Yбдэг дээрээ үргэнэт!

* * *
Һүнэшэгүй һүлдэтэй,
Зайлашагүй заяатай,
Даашагүй далгатай,
Дабашагүй хэшэгтэй,
Буурашагүй буянтай,
Мүнхэ нэрэтэй,
Мүнгэн жолоотой
Ябахатнай болтогой!
– гэжэ үреэнэбди!

* * *
Хүрьһэтэ дэлхэйдэ
Хүн боложо түрөөд,
Хүмүүн бэеэ хүсөөд,
Хүлэгэй туруунһаа таһарангүй,
Хүнэй хүбүүдһээ дутангүй,
Һургуули һудар үсэдөөр үзэжэ,
Һураһанаа һургаал болгожо,
Дуулаһанаа дүршэл болгожо,
Альгаа холотороо,
Ажал хэжэ,
Хүлһөө гоожотороо,
Хүдэлмэри хэжэ,
Хүн бэеэ хүдэржөөлта.
Оролдожо ябаһыетнай
Олон зомнай сэгнэдэг.
Нэтэрүүгээр хүдэлһыетнай
Наһатайшуулнай дурдадаг.
Аглаг дэлхэйдэ
Түрэһэн үдэрөөртнай,
Жаран наһаартнай.
Амаршалаял даа танаа
Уг гарбалайнгаа
Ургахые харагты.
Yри бэеынгээ
Yнэржэхые харагты.
Yхэр малайнгаа
Yдэхые харагты,
Yлэһэн наһандаа
Yлзытэй ябагты.

Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ,
Хүхэ мүнхэ огторгойн наран доро
Yри хүүгэдээ үргэжэ,
Yндэр наһатай болобот.
Сэсэг ногоон дайдадаа
Сэдьхэн дуулажа ябыт даа!
Аялга хонгёо энэ замдаа
Аятай зугаатай хододоо ябыт даа!
Буряад дуунайнгаа аялга
Баяртай золтой хододоо
Нүхэд, зонойнгоо дунда
Хүхюутэй дуулажа ябыт даа!
Харахада шарайтнай залуу зандаа,
Шандааһантнай шанга зандаа,
Нарата олон жэлнүүдтэ
Амар амгалан ажаһуугты!
Жаран жэлэй жаргал эдлэжэ,
Наян жэлэй найр үзэжэ ябагты!
* * *
Жаргалта 60 наһанайтнай
Жабхаланта түгэс ойгоортнай,
Дуран сэдьхэлэйнгээ оёорһоо
Доро дохин амаршалнабди.

Ажал дээрээ амжалтатай,
Арад зондоо суутай,
Хүдэлмэри дээрээ урагшатай,
Хүндэтэй солотой ябаналта.

Бэрхэтэй хүшэр жэлнүүдтэ,
Бэлигтэй зоригтой ажаллажа,
Түрэл нютагайнгаа байдалые,
Түбхинүүлэн арьбажуулалсаалта.

Арадай түлөө оролдоһонтнай,
Аша буян болохол,
Бүгэдын хэрэгтэ хабаадаһантнай
Буян хэшэг болохол.

Түлижэ байһан галтнай
Түмэн жэлдэ бадараг лэ,
Байрлажа һууһан гэртнай
Бадма сэсэгээр дэлгэрэг лэ.

Yргэн сагаан нютагтаа
Yри хүүгэдтээ үргүүлжэ,
Ута наһа наһалжа,
Удаан жаргажа һуухатнай болтогой!
65 НАҺАНАЙ ОЙДО
Жаргал түгэс мүнөөдэрэй оршомдо
Жаран табан наһанайтнай
Мүндэлһэниинь һайхан.
Сэсэгэй баглаашуу арюухан баяраар
Сэдьхэлэй оёорһоо амаршалнабди!
Наһанайтнай харгы зам
Найдамтай зохидоор зурыгаал,
Наһаараа хэһэн ажалдатнай
Талаан бэлигтнай тодороол!
Жаран табанайнгаа дабаае дабан,
Жаргал тэгшэ, үнэр баян ябаналта,
Урдатнай үшөөл олон дабаан бии.
Наһанайнгаа найдамтай нүхэртэй
Налайжа тэдэниие дабахалта!
Yглөө бүри наранай гарахые угтажа,
Yдэр бүри үреэлэй һайханиие дуулажа,
Yшөөл олон жэлдэ жарган
Ажаһуухыетнай үреэнэбди!
Yргэн дэлхэйһээ үргэмжэтэй,
Yндэр тэнгэриһээ үршөөлтэй,
Эртын наранһаа эмнэ абажа,
Эхэ газарһаа хүсэ абажа,
Гай гашалан үзэнгүй,
Гэр бүлэдөө жаргалтай,
Зээ гушануудаа хаража,
Сагай хүшэртэ дарагдангүй
Ажаһуухатнай болтогой!

70 НАҺАНАЙ ОЙДО

Эрхим хүндэтэ ...
Балшар наhандаа наадаhан
Һааритайхан жэлнүүдээ
Һанан, hанан hууналта.

Залуу гүлмэр наhандаа
Залхуурангуй оролдожо,
Оёдолшоной мэргэжэлы
Одоол өөрөө шудалаат.

Уран гарайтнай бэлиг
Угай танай шанар лэ,
Оёhон булган малгайнууд
Олон зонии шэмэглээ.

Аяа хайрата нүхэрөө
Альган дээрээ үргэжэ,
Далан табанайнь дабаае
Дабажа гараhан буянтайт.

... ... шарай харыт,
Сэбэр гээшэнь гайхалтай!
Сээжынь ухаан, бодолнуудай
Һонор гээшэнь гайхалтай !

Хүндэлэн үлэгшэд:
* *

Долоон үнгын һолонго
Добо талые шэмэглэг лэ,
Далан наһанай жаргал,
Танай наһа шэмэглэг лэ.
Yлзы һайхан нютагтаа
Аша зээнэрэйнгээ дунда
Сээжэ дүүрэн, сэнгүү
Сэдьхэл дүүрэн, золтой
Дуу домогтой,
Зугаа найртай,
Гасалан гашуудал үзэнгүй,
Хүл хүнгэн, амгалан тэнюун
Ажаһуухатнай болтогой!

75 НАҺАНАЙ ОЙДО

Алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһөөртнай,
Агууехэ 75 наһанайтнай ойн баяраар
Yнэн зүрхэнһөө халуунаар амаршалжа,
Yлзы хэшэг, элүүр энхэ,
Ута наһатай, удаан жаргалтай,
Урагшаа һанаатай, урма зоригтой
Ажаһуухыетнай хүсэнэбди.
Аша зээнэрээ үргэлсэжэ,
Yри хүүгэдтээ туһатай,
Yндэр наһа наһалжа,
Бурхантай, буянтай,
Бултанда хэрэгтэй
Ажаһуухатнай болтогой!

* *

Ашата һайхан Абамнай, (эжымнай)
Алтан дэлхэйдэ мүндэлһөөр
Дорюун омог зандаа
75 хүрэбэт.
Алтан дэлхэйн жама ёһоор
Айл бүлэ боложо,
Эелдэр дүрбэн хүүгэдэйнгээ
Эсэгэ (эхэ) боложо жаргаат.
Албан хэрэгтээ оролдосотой нарин,
Арюун сэхэ хододоо хүдэлөөд,
Анда нүхэдтөө хүндэтэй ямбатай,
Алтан үреэлээ хэлэжэ,
Амар жаргал эдлыт даа.
Yри хүүгэдэйнгээ, аша
Зээнэрэйнгээ зула боложо,
Yеынгөө нүхэрэй түшэг боложо,
Yшөөл олон жэлдэ үбшэ зоболонгүй,
Yлзы жаргалтай һуугыт даа.

Наhан дээрээ наhа нэмэжэ байхадаа,
Айл аймагтаа. арад зондоо
Ута наhатай, удаан жаргалтай ябахыень хyсэе.
Буруунтнай бужуугyй булшантай,
Даагантнай даахигyй далантай,
Тyлгэтнай тангаршааhаар,
Эшэгэнтнай ээрэмшээhээр,
Он жэлдэ hайн орог лэ,
Аянайтнай зам аятай байг,
Ажаhуудалтнай жаргалтай байг

Эдир залуу наhандаа
Хyгшэрhэн манайнгаа захяае
хyгэднай шагнажа hонирхогты.
Хайрата аба эжынэрээ
хайрлажа хyндэлжэ ябагты.
Ном бэшэг зааhан
номхон тэгшэ багшанараа
нэрэ хyндыень ургэжэ,
найдамтай ябахые оролдогты.
Хаанашье ажаллахат хожомоо,
хэндэшье урин зeeлэхэнeeр,
хyхюутэй зохид шарайгаар
хyндэтэй хyдэлжэ ябагты.
yнэн сэхээр ябахадатнай
урдатнай харгы утал.
Урин зeeлэхэнeeр захяаемнай
унтаад бодоходоо hаныта.
Аттестат, диплом абажархёод,
алдуутай муугаар ябангyй,
аба эжынгээ захяае
адаглан hанажа ябагты.
hураhан, hураhан hургуулидаа
hайнаар эрдэм шудалжа,
амжалта хододоо туйлажа,
ажалай герой бологты

Баруун таладаа Бурхан сахюусантай
Зуун таладаа зонхобо бурхантай
Орой дээрээ одо заяатай
Улгэн дайдаhаа ургэмжэтэй
Ябахатнай болтогой

Ошоhон газартаа, олон боложо
Байhан газартаа, баян боложо
Хэhэн ажалтнай урагшатай
hанаhан хэрэгтнай бYтээмжэтэй
Ута наhа наhалжа,
удаан жаргал эдлэжэ
Бурхантай, буянтай
ябахыетнай хYсэнэб


Заншал соогоо сайн амаршалгатай, Заншал соогоо халуухан сайтай, Заншал соогоо галайнгаа бадараатай Заншал соогоо хани барисаатай буряад арадhаа Амар мэндээ, амар мэндээ!

 

эжынгээ уршооhэн энхэрэлые hанажа жаргалай тулхюр тайлан ябаарай,абынгаа заяаhан найдалые дурсажа ажабайдалай залуур шэлэн ябаарай даа

Хайрата эжымнай тоотой 55 жэлнууд ямаршье гайтай байгааб даа, толгой танай сагаан болгоо, теэд энэ жэлнууд соо ажабайдалдаа дурлажа, арад зон соогоо арюун бодолоор сэдьхэлээ дуургэжэ ябаалта даа. ??? (хэды ухибуудбта?)Ухибуудые гарынь ганзагада, хулын дуроодэ гаргажа энэ муноо жаргалтай ажаhууналта даа. Эжымнай тандаа энээхэн ашыетнай харюулжа, хугшэрхын гурбан зоолэниие узулжэ, 80 наhаяа наартайгаар , 90 наhаяа хухюутэйгээр, 100 наhаяа зугаатайгаар угтахатыетнай хусэнэбди

энхэрэн haйхан эжымнай 90 наhанайнгаа удэр дабаае гаталжа маанадаараа угтажа! байhандатнай халуунаар доро дохин амаршалнабди Бурхан багшынгаа уршоолоор ундэр наhа эдлэжэ 100 наhа наhалжа зугаалжа байхыетнай хусэнэбди.

 Улзы жаахан басагамнай буряад hайхан дангина боложо аба эжыгээ баясуулжа зоригоор дуурэн сэдьхэлтэй, эрмэлзэлээр баян найдалтай ябахань болтогой


Хундэтэ хэн шамаяа нарата юртэмсэдэ мундэлhэн удэрооршни амаршалнаб!, Сэдьхэлээ нараар дулаасуулжа, жаргалай охин соо сэнгэжэ золтой ябыш даа, ажабайдалайнгаа хуби заяандаа найдалаар дуурэн омогтой байгаарай

 

Алдар сэнхир хадагаа барижа,
Алтан дэлхэйдээ сэржэмээ ургэе!
Убгэн буурал аба эжыгээ хундэлжэ,
Yглоонэй элшэ нараар золгое!
Уг гарбалаа уhанда хаянгуй,
Yгэеэ hалхинда хиидхуулэнгуй, Yреэлээ улхэжэ, заяагаа залгажа, Yеын заягаа залгажа,
Yеын уедэ мунхэжэ жаргаяа!!!
Сагаан hараар! Сагаалганаар!!

Сагаан hараа дуулажа баясажа угтаарайт
Шэнэ жэлдээ дурлажа дурлуулжа ябаарайт
Шэнэ ондоо дутуугаа дуургээд абаарайт
Саг байна, дутагдалаа заhаад амидараарайт
Наhан байна, бууралаа дээдэлжэ ябаарайт
Буянтнай ерэхэ, арад зоноо хундэлжэ байгаарайт
Нэрэтнай ерэхэ, бодолоо сэбэрлэжэ ажаhуугаарайт
Yйлэ хэрэгуудтнай бутэхэ, буян дэлгэруулжэ ябаарайт
Жаргал ерэхэ болтогой гаража байhан Морин жэлдэмнай!

Жэл бури жэгдэ амгалан,
Он бури омог дорюун
Сагаалжа, ногоолжо байял даа!
Эгээл hайхан хусэлоо уреэлсэжэ,
Муугаа даража, баяраа ургэел.
Энэ удэр амар мэндэеэ мэдэлсэжэ,
Ундэр наhанайнгаа
Орьел бодолые заяагты.
Урагшатай, амжалтатай
Удэрнууд ерэжэл байг,
Улам hайханаар
Байдалнай эрьежэ байг!
Сагаан hараар, Сагаалганаар!

аяа хайрата дуу хубуумни! Шиниимни наhанда боложо байhан hайхан хубилалта бултанаймнай сэдьхэл хyлгоожэ,баясуулжа байна Одхон дyy бэри хоертоо захиха,хyсэхэ юумэн олон,Гал гуламтаяа дэгжээжэ,уг гарбалаа hайханаар нэрлyyлжэ ябыт даа Гэрэй эзэн бyгэдые багтааха аргатай,бараниие ойлгохо хабатай байха зэргэтэй ,гэр бyлынгоо хусэд дyyрэн байхын тулоо оролдохо,харин дуу бэримни нухэрэйнгоо тyшэг тулгуури,гал гуламтаяа наринаар сахиhан hайхан эжы,жаргалтай бэри гуулэжэ ябаарай.зол жаргалай жолоо гартаа шангаар адхаад,айл булын тоодо орогты ииии примерно так

сэсэн бодолтой
сэбэр байдалтай
уран хургатай
уужам сэдьхэлтэй
уута зугаатай
унэн нухэдтэй
хусэд хусэлтэй
усэд хусэтэй
буян жаргалтай
баян хэшэгтэй байгты!

 Улзы багахан (имя)! Шэнэ сагые аза талаантайгаар, аза жаргалтайгаар сэбэр дардам харгы гаргажа хулоо шоройдон хун боложо абар бухын солотой, золтой хухюутэй зоной дунда ябахань болтогой!

Хундэтэ эжымнайХабарай наранай элшэеэ шангадаха уедэ бумбэрсэг дэлхэйдэ мундэлhэн
удэроортнай, алтан ойгоор хуреэлэгдэhэн тэбхэр сагаан 50 наhaaртнай амаршалнаб! Жаргалай толые манай ажабайдалдамнай бадаруулжа, золоор дуурэн хэшэг уршоон ябаhандатнай халуун баярые хургэнэбди! Углоо бури уреэлэй дээжэтэй удэр бури хугшэрхын 3 зоолэниие узэжэ энхэ тэнюун, зориг нэмэн ябыт даа

Хундэтэ эжымнайХабарай наранай элшэеэ шангадаха уедэ бумбэрсэг дэлхэйдэ мундэлhэн
удэроортнай, алтан ойгоор хуреэлэгдэhэн тэбхэр сагаан 50 наhaaртнай амаршалнаб! Жаргалай толые манай ажабайдалдамнай бадаруулжа, золоор дуурэн хэшэг уршоон ябаhандатнай халуун баярые хургэнэбди! Углоо бури уреэлэй дээжэтэй удэр бури хугшэрхын 3 зоолэниие узэжэ энхэ тэнюун, зориг нэмэн ябыт даа

Ундэр наhанай зулайе
Хазаарлан шангаар татаарай
Ажабайдалай алтан магнайе
Хузууудэн бухоор тэбэреэрэй.
Нармай сарюун дэлхэйдээ
Нажарлан hайханаар жаргаарай
Ухин турэhэн урмандаа
Уулэ угыхэн сэлмэгхэн ябаарай
Золто hайхан наhандашни
Зол жаргал уреэбди.
Арюухан сагаан сэдьхэлдэшни
Аза талаан уршоонэбди.

Хундэтэ??? ! Хухын дуугаар зэдэлhэн жэргэмэлэй дуугаар жэргэhэн зулгы зунай дэмбэрэлтэ та хоерой энэ удэроортнэй халуунаар амаршалнаб! Хоер зурхэнэй хоорондо мундэлhэн инаг: дураяа нангинаар гамнан ябаарайгты, гэр булэдэтнай жаргалай уудэн сэлеэтэй байгуужан золой наран бадаржа унэр баян улзы уршоолтэй ажаhуугыт даа

 Хундэтэ?? Шэнэ гэрэйтнай тулиhэн галтнай тумэн жэлдэ бадаржа, сонхоортнай баярай наран бадаржа уудээртнай жаргалай амин орожо, шэнэ гэрэй шэнэ ажабайдалтнай азатэнюун, унэр баян, улзы уршоолтэй ажаhуугыт даа! ( предлагаю по обычаю в шуточной форме дарить коробочку спички и 1 полену мелкую дровичку или цепку)

 Хундэтэ аба эжынэрнай гарымнай ганзагада хулымнай дуроодэ хургэжэ haнаhыемнай хусэлдуулжэ жаргал баяр угэжэ байhaндатнай доро дохинобди (поклон родителям) Аша урииетнай харюулан хугшэрхын гурбан зоолэниие тандаа уузуулэн байхабди, хундэтэ турэлхид, уетэн нухэд манай энэ дэмбэрэлтэ баярыемнай хубаалдажа байhaндатнай халуун баярые хургэнэбди

Хундэтэ турэл гарал, айл аймаг, уетэн нухэд хубуунэймнай турэдэ ерэжэ баярымнай хубаалдажа байhaндатнай haйхан сэдьхэл тандаа хусэнэбди! детям: Пусть они сами от души поздравляют Шэнэ сагай шэнэ айл болобо гээшэт Зоной дунда золтой айл болон Эхэ эсэгын жаргал эдлэн унэр баян ажаhуугаарайт, бууралhaa угэ дуулан золой хэшэгтэй , бусалhaнhaa ама хургуулхэ олон айлшадтай байгаарайт!

Улзы багахан (имя)! Шэнэ сагые аза талаантайгаар, аза жаргалтайгаар сэбэр дардам харгы гаргажа хулоо шоройдон хун боложо басаган солоео дээрэ ургэн, золтой хухюутэй зоной дунда ябахань болтогой!

Дэлхээhэй ургэмжэтэй Бурханhаа буянтай, Огторгойhоо одотой Замбиhаа заяатай, Хэмгуй хэшэгтэй Хододоо жаргалтай Ажа hуухатнай болтогой!

Амар сайн хундэтэ нухэд! 50 наhанай ойн баярай наада нухэр басаганайнгаа, баярынь хубаалдахаяа ерэhэн айлшадуудынь хайшан гэжэ , хухеэжэ hонирхолтойгоор унгэргэхэ гээшэб? hонин уреэл, оньhон угэнуудээр, дуунуудаар андалдан 50 жэлэй найр наада буряадай еhоор унгэргэхэеэ hананаб.

Если дочь в старшем классе Задатай саhaнай бударха уедэ улгэн дэлхэйн зэндэмэни, эхын жаргал эдлэжэ ябаhaн эжынэр! Эжынэрэй haйндэроор, танай энэрхы удэроортнай халуунаар амаршалнабди. Наhaнайнгаа ажабайдалдаа нангинаар дурлажа эхын жаргалые эдлэн ябанат. Муноо танай заяан баяртайгаар хухын солгеон дуун шэнгеэр жэргэн байна. Тиимэ хадань хододоо Сэдьхэлээ углоонэй нараар бадараажа, зурхэеэ уреэлээр сэнгуулжэ байгыт даа!

Энэ дэлхэй дээоэ Эжымни надаа эгээл урихан, эжымнм гамдаа эгээл зулгыхан, эжымни намдаа эгээл сэбэрхэн, эжымнм намдаа эгээл наартайхан, эжымнм намдаа нарамни тиимэ хадань эжымни тандаа дуратвйб даа, эжымни танаа haйндэроортнай амаршалнаб! баяр жаргал элбэг ехээр асархаб даа

Ошоhон газартаа, олон боложо
Байhан газартаа, баян боложо
Хэhэн ажалтнай урагшатай
hанаhан хэрэгтнай бYтээмжэтэй
Ута наhа наhалжа,
удаан жаргал эдлэжэ
Бурхантай, буянтай
ябахыетнай болтогой!!!
Сагаан hараар! САГААЛГАНААР!!!
Yгл88 бYхэндэ сэржэмээ Yргэжэ,
Буян хэжэ, бурхандаа мYргэжэ,
Ута наhатай, удаан жаргалтай,
ЭлYYр энхэ, амгалан тайбан
Ажаhуухамнай болтогой!

Хундэтэ нухэд! Турэл hайхан буряад хэлэеэ хэрэглэжэ, уреэл угэнуудээр hонирхожо байдаг зон олон боложо байhандань унэн зурхэнhоон баяртайб! Иимэ зохид уреэлнуудые зоной захилаар бэшээд угэдэг Солбон, танда, халуун баяраа хургэнэб! Ерэжэ ябаhан Хонин жэлээ иимэл эбтэй зохидоор угтажа, дулаахан угэнуудээ бэе бэедээ зорюулжа, залуушуулдаа туhа хургэжэ, хэлэ бэшэгээ хугжээжэ, арадайнгаа аман зохёолоо баясуулжа, золтой жаргалтай ажаhууелдаа!!!

Архи тамхинда оронгуй,
Арбанhаа орой бодонгуй,
Аха дуугэй мартангуй,
Алта мунгэндэ шунангуй,
Абаашаяа ехээр магтангуй ябагты!
Эсэгынгэй тэргэ хаhаангуй,
Эжынгээ тогоо ураангуй ябагты.
Араар дуурэн адуунай эзэд боложо,
Аймагаар дуурэн ашанар, зээнэртэй бологты!

Аба эжын захяа нангин-
думэжэ тэрэниие
дуургэн ябаарай.
Архи, тамхин - аминай дайсан
алгасан тэрэниие арюун ябарай!



Предварительный просмотр:

КУЛЬТОВЫЕ БУДДИЙСКИЕ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ

 

         Культовые буддийские музыкальные инструменты делятся на четыре группы:

  1. Потрясаемые
  2. Ударные
  3. Духовые
  4. Струнные  

Вообщем, всех отдельных инструментов насчитывается около 24. Но в настоящее время струнные инструменты при буддийских молебнах уже не употребляются и ныне дацаны в состав своих музыкальных  принадлежностей имеют только 10 - 12 . Которые, «более других соответствовали религиозному канону и по своей природе являлись сигнальными».

В настоящей работе представлена уникальная коллекция культовых буддийских музыкальных инструментов действующего Иволгинского дацана в Бурятии.

  1. К первой группе потрясаемых инструментов относится:

1)ХОНХО - это символ высшей мудрости, это небольшой культовый колокольчик с рукояткой, увенчанной ваджрой (вачиром), иногда  с изображением богини Дари - Эхэ. Необходимую принадлежность ХОНХО составляет ещё ваджра (vadjra) - это род небольшого скипетра. Он обязательный атрибут богослужения, его назначение - прогонять препятствия, демонов, злых духов, которые всегда стараются смущать дух служащих. На наружной стороне колокольчика начёртывается шесть мистических слогов - «Ом-ма-ни-пад-ме-хум». Колокольчик и ваджра используются в ритуалах всегда одновременно и символизируют женское и мужское начало.  В служениях хонхо, как музыкальный инструмент составляет принадлежность первенствующего в хурале - Унзад ламы, который в установленное время (по большой части при произнесении тарни), берёт хонхо в левую руку, а в правую - ваджру и звонит, завершая этим чтение молитвы или какого - либо раздела богослужения.

2)ДАМАРУ (дамаари)- это род небольшого барабанчика, или колотушки. Дамару представляет собою пустой, двухсторонний деревянный ручной цилиндр, по форме напоминающий песочные часы. Состоит из двух одинаковых конусовидных барабанчиков, скреплённых поясом или так называемой талией, к которой привязаны на шёлковой нити кожаные шарики, при встряхивании ударяющиеся об одну и другую мембраны, и производят звук в роде барабанной дроби. Корпус изготовлен из дерева, а мембраны из кожи. Кожа, натянутая на резонаторы, может быть человеческой, животной или змеиной.            

Дамару различают по величине, форме и оформлению. Некоторые дамару раскрашены, разрисованы; другие украшены орнаментом из серебра и драгоценными камнями. Дамару является одним из главных сакральных инструментов, символизирующих каноны буддизма.

В древности Дамару изготавливался из верхних половинок двух черепов мужского и женского, что символизировало единство сострадания и мудрости.

  1. Ко второй группе ударных инструментов относится:

1)ХЭНГЭРЭГ – турецкий плоский двухсторонний барабан, он бывает трёх видов: большой, средний и малый. Корпус деревянный, окрашенный красной краской и украшаются изображением пяти, или семи взаимно переплетающихся драконов. На эти стенки барабана без посредства обручей натягивается кожа животных: козы, телёнка, лошади. Играют на нём изогнутой деревянной палочкой в форме вопросительного знака с кожаной шишечкой «дохюур».Большой хэнгэрэг обычно подвешивают к потолку дацана, а средний и малый устанавливают на подставку.

2)ЦАН – парные большие тарелки(дэльбэ) с головками(царан) посередине; головки эти служат вместо рукоятки, в них вдеваются хадаки и держась за них, можно ударять тарелками одна о другую. Диаметр тарелок 30 см. Более часто цан делается из композиции, составляющей из меди, чугуна и серебра. В культовой музыке цан играют большую роль.

Им свойствен резкий и сильный звук, насыщенный удивительным многообоазием обертонов.

3)ДЫНЧИКИ (дэншик) – две миниатюрные вогнутые медные тарелочки, соединённые кожаным ремешком за свои рукоятки. При богослужениях лама, держащий эти тарелочки, ударяет одною тарелочкой о другую, отчего получается звук, похожий на удар колокольчика, но гораздо более мягкий и мелодичный. Пронзительный и звонкий.

4)ДУДАРМА – особого рода музыкальный прибор. Он состоит из четырёхугольной деревянной рамки с рукояткою на одной стороне. В середине эта рамка разделяется перегородками от 9 до 12 квадратиков, в каждом из которых помещается по одной медной тарелочке, различной величины и звуковысотной настройки. Удары металлической палочкою, производимые с различною силою и по различным частям тарелочек, дают возможность извлекать из этого прибора множество разнообразных звуков.

III.   Из числа духовых  музыкальных  инструментов в дацанах первое место занимает:

1)ДУНГАР-БУРЭ – обыкновенная морская раковина, звук которой подобен рогу. Дунгар – белая раковина, а бурэ – трубка. Дунгар-бурэ различают по величине. Употребление раковины как инструмента при богослужениях буддисты относят к временам Будды Шакьямуни. Дунгар-бурэ используют во время хуралов и как сигнал для призывания к богослужению. Звукоизвлечение происходит путём вдувания воздуха сильной струёй в узкую часть раковины при одновременном закрытии ладонью правой руки широкой части.

Обычно раковина оправляется в серебро с изображением благоприятных буддийских символов и украшается драгоценными камнями.

2)БИШХУР – музыкальный деревянно-духовой язычковый инструмент, типа гобоя. Он является единственным инструментом, способный интонировать мелодии в пределах пяти звуков. Он состоит из конического или цилиндрического деревянного корпуса, скреплённого металлическими кольцами, и медного раструба. Имеет 8 отверстий. Длина инструмента около 60 см. Нижняя часть инструмента – медный раструб. В дацанском оркестре бишхур выделяется своим сочным, резким и несколько гнусавым звуком, напоминающий английский рожок.

3)ГАНЛИН – культовый духовой инструмент, состоящий из трёх частей, причём средняя часть раньше делалась из берцовой человеческой кости, ныне изготавливается из стали, а две конечные – из серебра. Передняя часть ганлина обыкновенно бывает несколько сжатою и заканчивается изображением головы дракона или же двумя отверстиями, которые называются «лошадиными ноздрями».Звуки ганлина напоминают собою ржание мифического коня «ачжинай морин», который переносит верующих из этого мира в блаженную обитель Сукхавати.

4)БУРЭ – большая медная трубаприблизительно в саженьдлиною и

5)УХЭР-БУРЭ – большая медная коническая труба, похожая на хобот слона. Из-за большого веса (до 10кг) и длины до 3-4 метров раструб инструмента в диаметре 27 см. при игре устанавливается на специальную подставку, при исполнении в помещении или на плечо помощника-хуварака, при исполнении вне помещения. Инструмент состоит из трёх частей вставляемых одна в другую. Мундштук чашеобразной формы. Конусовидный ствол расширяется постепенно, переходя в раструб, заканчивающийся конусообразным кольцом.

Ухэр – бурэ семантически отражает культ быка, одного из древнейших тотемов центральноазиатских народов. Не случайно он имитирует рёв быка или слона. Ухэр-бурэ придаёт всей массе разнородных звуков и шумов культового оркестра земной фундамент. Звуки этого инструмента обладают такой интенсивностью, громкостью, что слышны за 5-6 км. от дацана.

   В данной работе были даны не только описания культовых музыкальных инструментов, звучащих на хуралах но и, безусловно, ценные высказывания по поводу традиций исполнения.

Таким образом, музыка дацанского оркестра до сих пор занимает большое место в системе буддийской религии.

        



Предварительный просмотр:

Биб гэhэн гансаараа, бидэ гэhэн хамтаараа.

Ажал жаргал хоёр – аха дүү хоёр.

Нэрэ олохо – наhанай, нэрэеэ хухарха – үдэрэй.

Хүлhэ гаргажа, хүн болохо, хүбшэ татажа, баатар болохо.

Ой модон үндэртэй, набтартай, олон хүн hайнтай, муутай.

Хүнэй дайда – хүйтэн, өөрын дайда – дулаан.

Нютагай шарай – алтан.

Хүн болохо багаhаа, хүлэг болохо – унаганhаа.

Һайн мориндо эзэн олон, hайн хүндэ нүхэд олон.

Үхэрэй олониинь дээрэ, үгын үсөөниинь дээрэ.

Хүн ахатай, дэгэл захатай.

Модоной үндэhэн газар доогуур, хүнэй үндэhэн газар дээгүүр.

Наран шэнги нагаса, набша шэнги зээ.

Угаа уhанда бү хая, гарбалаа газарта бү була.

Хүниие хубсаhаарнь угтадаг, ухаагаарнь үдэшэдэг.

Эдээр бэеэ шэмэглэнхаар, эрдэмээр бэеэ шэмэглэ.

Ажал хэжэ, ама тоhодохо.

Ахань захирдаг, дүүнь шагнадаг.

Зуун түхэригтэй ябанхаар, зуун нүхэдтэй яба.

Һураhан далай, hураагүй балай.

Һураhан хүн толон соо ябаха,

Һураагүй хүн манан соо ябаха.

Эрдэм бэлиг – эрхим баян.

Алтан шэнги арюухан,

мүнгэн шэнги мүнхэ,

утаhан шэнги ута наhатай боложо ябагты.

Ном уншажа, эрдэм оложо,

Ажал хэжэ, дүршэл оложо ябагты.

Аглаг Буряад дайдадаа

Аажам тэнюун нютагтаа

Үндэр наhатай, удаан жаргалтай,

Амгалан тайбан ажаhуугты!

Ажал дээрээ хүндэтэй ,

Хүн зондоо ямбатай ябагты.

Баабайн нютагта баян боложо,

Эжынгээ нютагта үнэр баян боложо ябагты.

Сэсэн бодолтой, сэбэр байдалтай,

Үнэн нүхэдтэй, үнэр дүүнэртэй,

буян жаргалтай , баян хэшэгтэй ябагты.

Үглөө бүри наранай hайханиие хаража,

Үдэр бүри үреэлэй hайханиие дуулажа ябагты.

Эжыдээ адли бэрхэ,

 Абадаа адли ажалша хүн болоорой.

Сагаан сэдьхэлтэй, сагаан харгытай ябагты.

Ута наhатай, удаан жаргалтай ябыт даа.

Арад зондоо хүндэтэй,

Аба эжыдээ туhатай,

Үетэн нүхэдөөр олон,

Үри хүүгэдөөр баян ябагты.

Бууралhаа үгэ дуулажа, бусалhанhаа ама хүрэжэ ябагты.

Үндыжэ ябаhан үри хүүгэдээ эрдэм номдо hургажа,

Үтэлжэ ябаhан үбгэд хүгшэдтөө урин налгайгаар хандажа ябагты.

Наран шэнги игаажа, набша шэнги hалбаржа ябагты.

Аба эжыдээ туhатай, арад зондоо хүндэтэй, ажал хүдэлмэридөө амжалтатай ябагты.

Аза талаантай, арюун hайхан жаргалтай,

Амар мэндэ hуугыт даа.

Буряад hайхан ороноо бузарлангүй ябагты,

Буряад hайхан хэлэеэ мартангүй ябагты.

Таабаринууд - загадки

Хаар-хаар дуутай, хара торгон дэгэлтэй. (турлааг)

Дүрбэн аханар нэгэ малгайтай. (стол)

Далан хубсаhатай, нэгэ шагтатай.(капуста)

Үбэлдөө сагаан дэгэлтэй, зундаа боро дэгэлтэй. (шандаган)

Газар доро гахай түрэбэ. (хартаабха)

Мүльhэн дээрэ мүнгэн шагта (hара)

Аяга соо алаг булаг. (нюдэн)

Домбо долоон нүхэтэй. (толгой)

Ехэ гэр соо бага гэр, бага гэр соо балшар хүбүүн.(гутал,хүл)

Хадын хажууда жалжагы гутал. (шэхэн)

Самса бэшэ аад, оёотой, хүн бэшэ аад, хөөрэдэг. (ном)

Харахада дүтэ, хазахада холо. (альган)

Хүхэ малгай хуу халааhан. (үүлэн)

Гар хүлгүй аад, хүүргэ баридаг. (жабар)

Хон-хон дуутай, хондолой дээрээ дэгээтэй. (нохой)

Арбан хүбүүд арадаа мүльhэ үргэлбэ (хурган, хюмhан)

Аяга соо алаг булаг. (нюдэн)