Рабочие программы

 Быһаарыы сурук

Үөрэх предметин өйдөбүлэ.

    Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии госстандарта икки государственнай суолталаах Саха Республикатын Правительствотын уураа5ар  оло5урар:

1. 1992 с. муус устар 4 күнүгэр ылыллыбыт СР Конституциятын 46-с ыстатыйатыгар “Саха Республикатын государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар”  диэн суруллубута. Ол аата саха тыла үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска, дьыала-докумуон толоруутугар, уопсастыба бары эйгэтигэр толору туттуллар бырааптаах тыл буолар.
2. СР Правительствота 1991с. ыам ыйын 23 күнүгэр “ Саха Республикатын национальнай оскуолаларын саҥардан сайыннарыы концепциятын” бигэргэппитэ.

Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи- аймах ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – оҕоҕо тулалыыр эйгэтин кыраҕатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиҥник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Саха тыла – саха оскуолатыгар үөрэх тыла, билии-көрүү төрдө буолар. Үөрэнээччи тыл үөрэҕин туһунан сүрүн өйдөбүлэ, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕэ, ырытар-толкуйдуур, оҥорон көрөр дьоҕура маҥнай төрөөбүт тыл уруогар олохсуйар. Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии икки хайысханы тутуһар:

1. Саха тылын үөрэҕин туһунан өйдөбүлү, литературнай тыл нуормаларын билии.
2. Тыл култууратын, стилистика ирдэбиллэригэр тирэҕирэн, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕи (ситимнээх саҥаны) сайыннарыы.

Үөрэтии  Семенова С.С. уо.д.а.  Саха тыла: 5-11 кылаас. Саха оскуолатын программата. – Дьокуускай:  – 2012.- 52 с.  программатынан барар.  

   Үөрэх биридимиэтин сыала уонна соруга.

Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии маннык сыалы-соругу туруорар:

1. Саха тылын барҕа баайын, тутулун, уратытын оҕо үйөгэр-сүрэҕэр тиийэр курдук арыйан көрдөрүү.
2. Оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччигэ араас эйгэҕэ, араас наадаҕа сахалыы сатаан саҥарар, суруйар дьоҕуру иҥэрии.
3. Саха тылын талыы-талба кэрэтин биллэрэн, ийэ тылын сөбүлүүр, харыстыыр, төрүт култууратын биһириир, омугун сыаналыыр, убаастыыр ыччаты иитэн таһаарыы.    

     Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ.

   Оскуола үөрэ5ин былааныгар эбэһээтинэй  чааска киирбит  предмет. Төрөөбүт тылы 5 кылааска  үөрэтии нэдиэлэҕэ 3 чаас бэриллэр. Сылга 105 чаас.  

     Үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ.

    Төрөөбүт тыл – омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр. Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕа сөҥмүтүн билэр. Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр. Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.  Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киһиттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.

     Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ.

     Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.

Тылы сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр. Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттуларын билэр. Итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар. Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этин тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. Бэйэ санаатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.

      Билэр-көрөр сатабыл. Үөрэнэр сатабыл.

     Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

     Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх, наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөҥнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр. Ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар хаһыаттары, сурунааллары ааҕар, тэлэбиисэринэн сахалыы биэриилэри сэргээн көрөр. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интэриниэт-сайтартан бэйэтин сааһыгар сөптөөх туһалаах информацияны булан, сатаан наардаан туһанар, тиэкиһи сахалыы шрибинэн бэчээттиир. Араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан кыттар.

     Билиини сааһылааһын. Саҥа билиини ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир.

     Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэх. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалагра тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор. Тэҥнээһин, ырытыы, холбооһун, түмүктээһин, ханыылатан сааһылааһын. Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.

     Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр, холонор. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин тардар курдук сахалыы кэпсииргэ дьулуһар.

     Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон, тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэнэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор. Этиини, тиэкиһи көннөрөр. Этиини айар, толкуйдуур.  

     Бодоруһар сатабыл.

    Бииргэ үлэлиир үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр.

   Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонуурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанарга дьулуһар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир.

   Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.  Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, төлөпүөнүнэн кэпсэтэр о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.

   Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Саха тылын литературнай нуорматын тутуһар. Дорҕоону, саҥа чааһын, этии чилиэнин булар, ырытар. Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар. Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр. (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ). Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.  Тиэкис тииптэрин араарар. Монолог, диалог арааһын сатаан туһанар. Бэйэ саҥатын сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастары булар, чочуйар, тупсарар.

     Үөрэх биридимиэтин ис хоһооно.

     Бодоруһуу культуурата

     Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Саҥарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.

     Саҥа көрүҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу

     Истии. Дьону кытта бодоруһууга истии культуратын тутуһуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэн сиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу.

     Ааҕыы. Араас тиэкиһи саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этиллиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы. Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүҥүн сатаан туһаныы. Ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии.тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттан кэпсииргэ дьулуһуу. Ааҕыллар тиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп түбэһиннэрэн таба тайаныы.

    Саҥарыы. Кэпсэтии сиэрин саҥа култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕүлээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп түбэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥа тиибин арааһын туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүһүрдэн сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толбонун, эгэлэгэтин туһанан истээччигэ сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэ санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туһаныы.  Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.

    Суруйуу. Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу. Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу. Тэттик тиэкистэри суруйуу. Суругунан үлэҕэ сомоҕо домоҕу, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.

     Тыл үөрэҕэ.

     Лексика.  Биир, элбэх уонна көспүт суолталаах тылы этииттэн, тиэкистэн  булуу, лексическэй суолтатын быһаарыы, тыл ситимигэр киллэрии. Быһаарыылаах тылдьыт арааһын сатаан туһаныы. Уус-уран сиһилиир ньыма арааһыгар көспүт суолталаах тылы ыйыы. Уус-уран ойуулуур-дьүһүннүүр холобуру айан, этии толкуйдуур, тиэкискэ туһаныы. Омонимы, антонимы, синонимы булуу. Паараласпыт тылы үөскэтии, саҥарыы.  Сурук үлэтигэр синоним тылдьытын (учебник сыһыарыытын) сатаан туһаныы. Синоним сыыһа-халты туттуллар, истиили кэһэр сирин таба көрүү. Быһаарыы, көннөрүү. Хатыланар тылы булуу, синонимынан солбуйуу. Этиигэ, тиэкискэ синоним кэккэтиттэн то5оостоох тылы туттуу.

    Синтаксис уонна сурук бэлиэтэ. Этииттэн тыл ситимин араарыы, тутаах тылтан ыйытыы туруоруу, баһылатар тылы быһаарыы. Этии тиибин араарыы, сөпкө интонациялааһын, сурук бэлиэтин туруоруу. Этии тиибин  солбуйуу. Сурук үлэтигэр араас этиини туһаныы. Судургу этии тутаах, ойо5ос чилиэннэрин ыйытыы туруоран булуу, тэнийбэтэх этиини тэнитии. Этии БУЧ булуу, сурук бэлиэтин туруоруу. Туһулууну булуу, интонациятын таба саҥарыы. Судургу уонна холбуу  этиини араарыы. Ситим тылы, интонацяны, -ан сыһыарыыны туттан,  холбуу этиини оноруу. Сурук бэлиэтин сөпкө туруоруу. Диалогу сирэй, ойо5ос  саҥаттан  араарыы, бэйэтэ толкуйдуур, сурук бэлиэтин туруоруу.

   Фонетика уонна таба саҥарыы. Дор5ооннору арааран билии. Тылга аһа5ас дор5оон дьүөрэлэһиитин сокуонун быһарыы. Таба саҥарыы, суруйуу. Бүтэй дор5оонунан бүтэр тыл оло5ор сыһыарыы эбиллэригэр дор5оон уларыйыытн быһаарыы, оннук тылы таба суруйуу. Орфоэпия нуорматын кэһии түбэлтэтин өйдөөн  истии,  киирии тылы дор5оон дьүөрэлэһэр сокуонун тутуһан саҥарыы.

    Тыл састааба уонна таба суруйуу. Тыл оло5ун, сыһыарыытын араарыы, тылы үөскэтии, кылгас-уьун а/д, дифтоннаах, хоһулаһар, сэргэстэһэр, пааралаһар б/д  тылы таба суруйуу. Орфография быраабылатыгар ыйыллар тылы таба суруйууну быһаарыы, ал5аһы көннөрүү. Нууччалыы  суруллар тылы сатаан быһаарыы, холбуу тылы таба суруйууну быһаарыы, ал5аһы булан көрүү. Тылы көһөрүү быраабылатын тутуһуу.

     Ситимнээх саҥа. Тиэкис. Тиэкис бэлиэтинэн сирдэтэн, этиини уонна тиэкиһи араарыы. Тиэмэтин  сүрүн санаатын быһаарыы. Тиэмэ хайдах арыллыбытын сыаналааһын, эбэн, толорон биэрии. Былаан оҥоруу. Өйтөн  суруйуу. Абзац хайдах оноһуллубутун сыаналааһын, итэ5эһин ыйыы, Аахпыттан, өйтөн суруйууга абзаһы сатаан оҥоруу. Тиэкискэ этии хайдах ситимнэспитин быһаарыы. Икки этиини араас ньыманан ситимнээһин. Сана тиибэ. Тиэкис тиибин быһаарыы. Ыйынньыгы тутуһан, үчүгэйдик билэр тиэмэтин сэһэргээн суруйуу.  Ойуулааһын арааһын быһаарыы. Тойонноооһун тиэкис тутулунан сирдэтэн, судургу тиэмэ5э бэйэтин санаатын дакаастыыр.

5 кылааска төрөөбүт тылы үөрэтэргэ теманан былаан:

                                                             Үөрэх биридимиэтин материальнай-техническэй хааччыйыы

Быһаарыы сурук

Үөрэх предметин өйдөбүлэ.

    Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии госстандарта икки государственнай суолталаах Саха Республикатын Правительствотын уураа5ар  оло5урар:

1. 1992 с. муус устар 4 күнүгэр ылыллыбыт СР Конституциятын 46-с ыстатыйатыгар “Саха Республикатын государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар”  диэн суруллубута. Ол аата саха тыла үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска, дьыала-докумуон толоруутугар, уопсастыба бары эйгэтигэр толору туттуллар бырааптаах тыл буолар.
2. СР Правительствота 1991с. ыам ыйын 23 күнүгэр “ Саха Республикатын национальнай оскуолаларын саҥардан сайыннарыы концепциятын” бигэргэппитэ.

Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи- аймах ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – оҕоҕо тулалыыр эйгэтин кыраҕатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиҥник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Саха тыла – саха оскуолатыгар үөрэх тыла, билии-көрүү төрдө буолар. Үөрэнээччи тыл үөрэҕин туһунан сүрүн өйдөбүлэ, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕэ, ырытар-толкуйдуур, оҥорон көрөр дьоҕура маҥнай төрөөбүт тыл уруогар олохсуйар. Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии икки хайысханы тутуһар:

1. Саха тылын үөрэҕин туһунан өйдөбүлү, литературнай тыл нуормаларын билии.
2. Тыл култууратын, стилистика ирдэбиллэригэр тирэҕирэн, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕи (ситимнээх саҥаны) сайыннарыы.

Үөрэтии  Семенова С.С. уо.д.а.  Саха тыла: 5-11 кылаас. Саха оскуолатын программата. – Дьокуускай:  – 2012.- 52 с.  программатынан барар.  

  Үөрэх биридимиэтин сыала уонна соруга.

Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии маннык сыалы-соругу туруорар:

1. Саха тылын барҕа баайын, тутулун, уратытын оҕо үйөгэр-сүрэҕэр тиийэр курдук арыйан көрдөрүү.
2. Оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччигэ араас эйгэҕэ, араас наадаҕа сахалыы сатаан саҥарар, суруйар дьоҕуру иҥэрии.
3. Саха тылын талыы-талба кэрэтин биллэрэн, ийэ тылын сөбүлүүр, харыстыыр, төрүт култууратын биһириир, омугун сыаналыыр, убаастыыр ыччаты иитэн таһаарыы.    

     Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ.   Оскуола үөрэ5ин былааныгар национальнай-региональнай  компонеҥҥа киирбит  предмет. Төрөөбүт тылы 6 кылааска  үөрэтии нэдиэлэҕэ 2 чаас бэриллэр. Сылга 70 чаас.  

     Үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ.

    Төрөөбүт тыл – омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр. Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕа сөҥмүтүн билэр. Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр. Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.  Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киһиттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.

     Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ.

     Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.

Тылы сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр. Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттуларын билэр. Итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар. Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этин тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. Бэйэ санаатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.

      Билэр-көрөр сатабыл. Үөрэнэр сатабыл.

     Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

     Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх, наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөҥнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр. Ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар хаһыаттары, сурунааллары ааҕар, тэлэбиисэринэн сахалыы биэриилэри сэргээн көрөр. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интэриниэт-сайтартан бэйэтин сааһыгар сөптөөх туһалаах информацияны булан, сатаан наардаан туһанар, тиэкиһи сахалыы шрибинэн бэчээттиир. Араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан кыттар.

     Билиини сааһылааһын. Саҥа билиини ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир.

     Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэх. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалагра тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор. Тэҥнээһин, ырытыы, холбооһун, түмүктээһин, ханыылатан сааһылааһын. Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.

     Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр, холонор. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин тардар курдук сахалыы кэпсииргэ дьулуһар.

     Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон, тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэнэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор. Этиини, тиэкиһи көннөрөр. Этиини айар, толкуйдуур.  

     Бодоруһар сатабыл.

    Бииргэ үлэлиир үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр.

   Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонуурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанарга дьулуһар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир.

   Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.  Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, төлөпүөнүнэн кэпсэтэр о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.

   Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Саха тылын литературнай нуорматын тутуһар.  Саҥа чааһын, этии чилиэнин булар, ырытар. Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар. Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр. (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ). Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.  Тиэкис тииптэрин араарар. Монолог, диалог арааһын сатаан туһанар. Бэйэ саҥатын сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастары булар, чочуйар, тупсарар.

     Үөрэх биридимиэтин ис хоһооно.

     Бодоруһуу культуурата

     Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Саҥарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.

     Саҥа көрүҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу

     Истии. Дьону кытта бодоруһууга истии культуратын тутуһуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэн сиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу.

     Ааҕыы. Араас тиэкиһи саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этиллиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы. Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүҥүн сатаан туһаныы. Ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии.тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттан кэпсииргэ дьулуһуу. Ааҕыллар тиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп түбэһиннэрэн таба тайаныы.

    Саҥарыы. Кэпсэтии сиэрин саҥа култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕүлээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп түбэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥа тиибин арааһын туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүһүрдэн сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толбонун, эгэлэгэтин туһанан истээччигэ сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэ санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туһаныы.  Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.

    Суруйуу. Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу. Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу. Тэттик тиэкистэри суруйуу. Суругунан үлэҕэ сомоҕо домоҕу, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.

     Тыл үөрэҕэ.

      Морфология. Тиэкистэн аат тылы, да5ааһын ааты, солбуйар ааты, ахсаан ааты булан ылыы, араастарын ыйыы. Суолтатынан холобур а5алыы. Этиигэ ханнык чилиэн буолбутун быһаарыы. Тылдьыттан саҥа чааһын арааһын булуу, суолтатын быһаарыы, этиигэ туттуу. Үөскээбит саҥа чаастарын тиэкистэн булуу,  ньыматын быһаарыы. Ахсаанын, халыыбын үөскэтии. Саҥа чаастарын падеһын ыйытыы туруоран сөпкө быһаарыы, сатаан уларытыы. Тардыылаах аат суолтатын араарыы. Уустук тардыы ситимин сатаан үөскэтии. Быраабыланы тутуһан аат тылы сөпкө суруйуу. Синоним уонна көспүт суолталаах да5ааһын аат суолтатын быһаарыы, истиил ирдэбилин тутуһан сатаан туттуу, тылы сыыһа туттар миэстэни булан көннөрүү. Судургу уонна паараласпыт ахсаан аат кэнниттэн аат тылы биир ахсааҥҥа, сөптөөх падежка туттуу. Ахсаан ааты кэпсэтии тылыгар, уус-уран айымньыга, дьыала истиилигэр туттар ньыманы то5оостоох кэмҥэ туһаныы.  Солбуйар ааты истиил ирдэбилигэр дьүөрэлээн туттуу. Литературнай нуорматтан туоруур түбэлтэни булан быһаарыы. Саҥарар саҥа5а сөпкө туттуу. Саҥа чаастарын таба суруйар түбэлтэни сатаан быһаарыы. Холобур  а5алыы.

     Ситимнээх саҥа. Тиэкис тиибин араарыы, сатаан ырытыы, сыаналааһын, дакаастааһын. Ыстатыйаны уонна иһитиннэриини араарыы, дакаастааһын. Ыйытыынан сирдэтэн  иһитиннэрии уонна ыстатыйа суруйарга эрчиллии. Араас ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттуу. Саҥарар саҥа истииллэрин сатаан араарыы. Үтүө  үгэстэри тутуһуу. Дьыала  кумаа5ытын сатаан суруйуу, наука истиилин ирдэбилин тутуһуу. Аахпыттан, өйтөн суруйуу.

6 кылааска төрөөбүт тылы үөрэтэргэ теманан былаан:

:

                                                           Үөрэх биридимиэтин үөрэтэр-методическай уонна материальнай-техническэй хааччыйыы

Быһаарыы сурук

Үөрэх предметин өйдөбүлэ.

    Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии госстандарта икки государственнай суолталаах Саха Республикатын Правительствотын уураа5ар  оло5урар:

1. 1992 с. муус устар 4 күнүгэр ылыллыбыт СР Конституциятын 46-с ыстатыйатыгар “Саха Республикатын государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар”  диэн суруллубута. Ол аата саха тыла үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска, дьыала-докумуон толоруутугар, уопсастыба бары эйгэтигэр толору туттуллар бырааптаах тыл буолар.
2. СР Правительствота 1991с. ыам ыйын 23 күнүгэр “ Саха Республикатын национальнай оскуолаларын саҥардан сайыннарыы концепциятын” бигэргэппитэ.

Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи- аймах ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – оҕоҕо тулалыыр эйгэтин кыраҕатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиҥник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Саха тыла – саха оскуолатыгар үөрэх тыла, билии-көрүү төрдө буолар. Үөрэнээччи тыл үөрэҕин туһунан сүрүн өйдөбүлэ, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕэ, ырытар-толкуйдуур, оҥорон көрөр дьоҕура маҥнай төрөөбүт тыл уруогар олохсуйар. Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии икки хайысханы тутуһар:

1. Саха тылын үөрэҕин туһунан өйдөбүлү, литературнай тыл нуормаларын билии.
2. Тыл култууратын, стилистика ирдэбиллэригэр тирэҕирэн, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕи (ситимнээх саҥаны) сайыннарыы.

Үөрэтии  Семенова С.С. уо.д.а.  Саха тыла: 5-11 кылаас. Саха оскуолатын программата. – Дьокуускай:  – 2012.- 52 с.  программатынан барар.  

Үөрэх биридимиэтин сыала уонна соруга.

Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии маннык сыалы-соругу туруорар:

1. Саха тылын барҕа баайын, тутулун, уратытын оҕо үйөгэр-сүрэҕэр тиийэр курдук арыйан көрдөрүү.
2. Оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччигэ араас эйгэҕэ, араас наадаҕа сахалыы сатаан саҥарар, суруйар дьоҕуру иҥэрии.
3. Саха тылын талыы-талба кэрэтин биллэрэн, ийэ тылын сөбүлүүр, харыстыыр, төрүт култууратын биһириир, омугун сыаналыыр, убаастыыр ыччаты иитэн таһаарыы.    

     Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ.

    Оскуола үөрэ5ин былааныгар национальнай-региональнай  компонеҥҥа киирбит  предмет. Төрөөбүт тылы 7 кылааска  үөрэтии нэдиэлэҕэ 2 чаас бэриллэр. Сылга 70 чаас.  

     Үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ.

    Төрөөбүт тыл – омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр. Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕа сөҥмүтүн билэр. Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр. Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.  Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киһиттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.

     Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ.

     Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.

Тылы сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр. Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттуларын билэр. Итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар. Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этин тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. Бэйэ санаатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.

      Билэр-көрөр сатабыл. Үөрэнэр сатабыл.

     Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

     Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх, наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөҥнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр. Ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар хаһыаттары, сурунааллары ааҕар, тэлэбиисэринэн сахалыы биэриилэри сэргээн көрөр. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интэриниэт-сайтартан бэйэтин сааһыгар сөптөөх туһалаах информацияны булан, сатаан наардаан туһанар, тиэкиһи сахалыы шрибинэн бэчээттиир. Араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан кыттар.

     Билиини сааһылааһын. Саҥа билиини ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир.

    Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэх. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалагра тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор. Тэҥнээһин, ырытыы, холбооһун, түмүктээһин, ханыылатан сааһылааһын. Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.

     Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр, холонор. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин тардар курдук сахалыы кэпсииргэ дьулуһар.

     Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон, тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэнэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор. Этиини, тиэкиһи көннөрөр. Этиини айар, толкуйдуур.  

     Бодоруһар сатабыл.

    Бииргэ үлэлиир үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр.

   Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонуурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанарга дьулуһар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир.

   Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.  Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, төлөпүөнүнэн кэпсэтэр о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.

   Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Саха тылын литературнай нуорматын тутуһар.  Саҥа чааһын, этии чилиэнин булар, ырытар. Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар. Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр. (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ). Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.  Тиэкис тииптэрин араарар. Монолог, диалог арааһын сатаан туһанар. Бэйэ саҥатын сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастары булар, чочуйар, тупсарар.

  Үөрэх биридимиэтин ис хоһооно.

     Бодоруһуу культуурата

     Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Саҥарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.

     Саҥа көрүҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу

     Истии. Дьону кытта бодоруһууга истии культуратын тутуһуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэн сиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу.

     Ааҕыы. Араас тиэкиһи саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этиллиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы. Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүҥүн сатаан туһаныы. Ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии.тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттан кэпсииргэ дьулуһуу. Ааҕыллар тиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп түбэһиннэрэн таба тайаныы.

    Саҥарыы. Кэпсэтии сиэрин саҥа култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕүлээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп түбэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥа тиибин арааһын туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүһүрдэн сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толбонун, эгэлэгэтин туһанан истээччигэ сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэ санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туһаныы.  Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.

    Суруйуу. Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу. Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу. Тэттик тиэкистэри суруйуу. Суругунан үлэҕэ сомоҕо домоҕу, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.

     Тыл үөрэҕэ.

    Морфология. Туохтууру атын саҥа чааһыттан ыйытыы туруоран араарыы, тиэкистэн булуу, арааһын ыйыы. Суолтатынан холобур а5алыы. Туохтуур оло5ун сатаан араарыы, ахсаанын сирэйин быһаарыы. Синоним туохтуур суолтатын арааран ойдөөһүн. Тылдьыттан туохтуур арааһын булуу, суолтатын быһаарыы. Т оло5ун, үөскээбит сыһыарыытын быһаарыы. Т араас сыһыарыынан үөскэтии. Паараласпыт Т үөскэтии, саҥарар саҥа5а туттуу. Т кэмин, ахсаанын, сирэйин, буолар-буолбат халыыбын быһааыыр. Сэһэргиир текискэ туохтуур араас кэмин, сирэйин атын суолта5а сатаан туттуу. Көмө туохтууру сатаан араарыы. Туһаайыы арааһын быһаарар, сатаан үөскэтии. Туохтуур киэбин арааһын быһаарыы, сатаан үөскэтии. Сорудах быһыытынан уларытыы. Т көрүҥүн арааһын быһаарар, сатаан үөскэтии. Саҥарар саҥа истиилин ирдэбилигэр дьүөрэлээн туттуу. Т кыччатар халыыбын быһаарыы, сатаан үөскэтии. Истиил ирдэбилигэр дьүөрэлээн туттуу. Т үлүбүөй халыыбын быһаарыы, үөскэтии. Дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр Т быьаарар, сатаан үөскэтии. Т таба суруйуу түбэлтэтин булан көрөр, сатаан быһаарыы. Быраабыланы тутуһан сөпкө суруйуу.

Аат туохтууру, да5ааһын ааты уонна туохтууру араарыы. Этии чилиэнин ырытыы. Ааттыйбыт А/Т ыйытыы туруоран тиэкистэн булуу А/Т лит-й нуорманы кэһэр миэстэтин булан көрүү. Истиил ирдэбилигэр дьүөрэлээн туттуу.        

Сыһыат туохтууру, сыһыаты этииттэн уонна тиэкистэн ыйытыы туруоран булуу,арааһын быһаарыы. С/Т, сыһыат  арааһын сатаан үөскэтии, туттуу. Уус-уран айымньыны дьыала, наука истиилин кытта тэҥнээн көрүү. Истиил ирдэбилигэр дьүөрэлээһин. Тылдьыттан сыһыат арааһын булуу, суолтатын быһаарыы, этиигэ туттуу.

Көмө саҥа чаастарын (Эбиискэ, сыьыан тыл, ситим тыл, дьөһүөл) билии. Испииһэгин оноруу, этиигэ, тиэкискэ сатаан туттуу.

Саҥа аллайыыны атын саҥа чааһыттан араарыы, испииһэгин оноруу. Этиигэ тиэкискэ саҥа аллайыы көмөтүнэн киһи туругун, сыһыанын, иэйиитин быһаарыы, сатаан туһаныы.    

       Ситимнээх саҥа. Уус-уран истиили атын истиилтэн араарыы. Тиэкискэ  ханнык уус-уран сиһилиир ньыма баарын быһаарыы. Аахпыт уус-уран истииллээх тиэкиһи сиһилии суруйуу. Тиэкискэ киһини ойуулуур ньыманы булан ырытыы, тиэкиһи автор тылын туһанан сиһилии кэпсээһин. Чугастык билэр киһини ойуулаан суруйуу. Өйтөн  айан суруйуу. Публицистика истиилин атын истиилтэн араарыы, тылын-өһүн уратытын быһаарыы, стилис-й фигуралары ааттааһын. Автор тылын туһанан сиһилии кэпсээһин. Бэйэ санаатын суруйуу. Сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун  тиэкис истиилин быһаарыы. Аахпыттан, өйтөн суруйуу.  

7 кылааска төрөөбүт тылы үөрэтэргэ теманан былаан:

                                                           Үөрэх биридимиэтин үөрэтэр-методическай уонна материальнай-техническэй хааччыйыы

Быһаарыы сурук

Үөрэх предметин өйдөбүлэ.

    Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии госстандарта икки государственнай суолталаах Саха Республикатын Правительствотын уураа5ар  оло5урар:

1. 1992 с. муус устар 4 күнүгэр ылыллыбыт СР Конституциятын 46-с ыстатыйатыгар “Саха Республикатын государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар”  диэн суруллубута. Ол аата саха тыла үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска, дьыала-докумуон толоруутугар, уопсастыба бары эйгэтигэр толору туттуллар бырааптаах тыл буолар.
2. СР Правительствота 1991с. ыам ыйын 23 күнүгэр “ Саха Республикатын национальнай оскуолаларын саҥардан сайыннарыы концепциятын” бигэргэппитэ.

Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи- аймах ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – оҕоҕо тулалыыр эйгэтин кыраҕатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиҥник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Саха тыла – саха оскуолатыгар үөрэх тыла, билии-көрүү төрдө буолар. Үөрэнээччи тыл үөрэҕин туһунан сүрүн өйдөбүлэ, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕэ, ырытар-толкуйдуур, оҥорон көрөр дьоҕура маҥнай төрөөбүт тыл уруогар олохсуйар. Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии икки хайысханы тутуһар:

1. Саха тылын үөрэҕин туһунан өйдөбүлү, литературнай тыл нуормаларын билии.
2. Тыл култууратын, стилистика ирдэбиллэригэр тирэҕирэн, ситимнээн саҥарар үөрүйэҕи (ситимнээх саҥаны) сайыннарыы.

Үөрэтии  Семенова С.С. уо.д.а.  Саха тыла: 5-11 кылаас. Саха оскуолатын программата. – Дьокуускай:  – 2012.- 52 с.  программатынан барар.  

Үөрэх биридимиэтин сыала уонна соруга.

Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии маннык сыалы-соругу туруорар:

1. Саха тылын барҕа баайын, тутулун, уратытын оҕо үйөгэр-сүрэҕэр тиийэр курдук арыйан көрдөрүү.
2. Оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччигэ араас эйгэҕэ, араас наадаҕа сахалыы сатаан саҥарар, суруйар дьоҕуру иҥэрии.
3. Саха тылын талыы-талба кэрэтин биллэрэн, ийэ тылын сөбүлүүр, харыстыыр, төрүт култууратын биһириир, омугун сыаналыыр, убаастыыр ыччаты иитэн таһаарыы.    

 Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ.

    Оскуола үөрэ5ин былааныгар национальнай-региональнай  компонеҥҥа киирбит  предмет. Төрөөбүт тылы 8 кылааска  үөрэтии нэдиэлэҕэ 2 чаас бэриллэр. Сылга 70 чаас.  

  Үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ.

    Төрөөбүт тыл – омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр. Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕа сөҥмүтүн билэр. Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр. Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.  Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киһиттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.

     Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ.

     Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.

Тылы сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр. Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттуларын билэр. Итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар. Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этин тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. Бэйэ санаатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.

      Билэр-көрөр сатабыл. Үөрэнэр сатабыл.

     Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

     Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх, наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөҥнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр. Ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар хаһыаттары, сурунааллары ааҕар, тэлэбиисэринэн сахалыы биэриилэри сэргээн көрөр. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интэриниэт-сайтартан бэйэтин сааһыгар сөптөөх туһалаах информацияны булан, сатаан наардаан туһанар, тиэкиһи сахалыы шрибинэн бэчээттиир. Араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан кыттар.

     Билиини сааһылааһын. Саҥа билиини ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир.

     Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэх. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалагра тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор. Тэҥнээһин, ырытыы, холбооһун, түмүктээһин, ханыылатан сааһылааһын. Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.

     Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр, холонор. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин тардар курдук сахалыы кэпсииргэ дьулуһар.

     Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон, тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэнэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор. Этиини, тиэкиһи көннөрөр. Этиини айар, толкуйдуур.  

     Бодоруһар сатабыл.

    Бииргэ үлэлиир үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр.

   Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонуурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанарга дьулуһар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир.

   Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.  Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, төлөпүөнүнэн кэпсэтэр о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.

   Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ.

     Саха тылын литературнай нуорматын тутуһар.  Саҥа чааһын, этии чилиэнин булар, ырытар. Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар. Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр. (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ). Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.  Тиэкис тииптэрин араарар. Монолог, диалог арааһын сатаан туһанар. Бэйэ саҥатын сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастары булар, чочуйар, тупсарар.

     Үөрэх биридимиэтин ис хоһооно.

     Бодоруһуу культуурата

     Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Саҥарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.

     Саҥа көрүҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу

     Истии. Дьону кытта бодоруһууга истии культуратын тутуһуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэн сиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу.

     Ааҕыы. Араас тиэкиһи саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этиллиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы. Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүҥүн сатаан туһаныы. Ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии.тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттан кэпсииргэ дьулуһуу. Ааҕыллар тиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп түбэһиннэрэн таба тайаныы.

    Саҥарыы. Кэпсэтии сиэрин саҥа култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕүлээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп түбэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥа тиибин арааһын туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүһүрдэн сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толбонун, эгэлэгэтин туһанан истээччигэ сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэ санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туһаныы.  Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.

    Суруйуу. Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу. Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу. Тэттик тиэкистэри суруйуу. Суругунан үлэҕэ сомоҕо домоҕу, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.

     Тыл үөрэҕэ.

      Саха тылын историятын, саха биллиилээх чинчийээччилэрин билии;

Синтаксис уонна сурук бэлиэтэ. Судургу этиигэ хас тыл ситимэ баарын булуу. Арааһын ыйыы. Баһылыыр ситим арааһын (сыстыы, тардыы, салайыы, сөпсөһүү) быһаарыы. Тыл ситимин сорудах быһыытынан солбуйар оҥоруу. Этии тиибин быһаарыы, сурук бэлиэтин сөпкө туруоруу. Этии интонациятын, логическай охсуутун тутуһан саҥарыы. Ыйытар тылы сатаан туттуу. Этии тиибин сорудах быһыытынан уларытыы. Судургу этии тутаах чилиэннэрин ыйытыы туруоран булуу. Тутаах чилиэн арааһын, ханнык саҥа чааһынан бэриллибитин быһаарыы. Тириэ турар түбэлтэтин быһаарыы. Этиини толкуйдааһын. Туһааны кэпсиирэни атын саҥа чааһынан солбуйуу. Судургу этии ойо5ос чилиэнин ыйытыы туруоран булуу, арааһын, ханнык саҥа чааһынан бэриллибитин быһаарыы. Тэнийбит ойо5ос чилиэни ыйытыы туруоран булуу. Этиини тэнитии. Этиигэ тыл бэрээдэгиттэн этии ис хоһооно уларыйарын арааран өйдөөһүн. Тыл төттөрү бэрээдэгин суолтатын быһаарыы. Тыл бэрээдэгин тутуһар, сыыһаны булан көрүү, көннөрүү. Да5аамыры уонна туһааны сатаан араарыы. Этииттэн булуу. Сурук бэлиэтин туруоруу. Этиигэ БУЧ булуу, ханнык чилиэн буоларын, сурук бэлиэтин быһаарыы, сыыһа турбут, көппүт сурук бэлиэтин туруоруу. Этииттэн БУЧ уонна түмэр тылы булуу, сурук бэлиэтин быһаарыы. Туһулууну туһаантан араарар, сурук бэлиэтин быһаарар, сөпкө туруорар. Этиигэ, тиэкискэ кыбытык тылы, кыбытык этиини араарыы, сурук бэлиэтин быһаарыы, сөпкө туруоруу.  Толорута суох уонна биир састааптаах этиини сатаан араарыы. Биир састааптаах этии арааһын грамматическай оло5унан быһаарыы, тиэкистэн булуу. Этиигэ уонна тиэкискэ ойо5ос саҥаны, сирэй саҥаны, кэпсэтиини, цитатаны, ис санааны булан көрүү, сурук бэлиэтин быһаарыы, туруоруу. Этиини сатаан оҥоруу. Сурук бэлиэтин таба туруоруу.

Ситимнээх саҥа. Кэпсэтии истиилин уратытын быһаарыы. Дьон-сэргэ кэпсэтэрин бол5ойон истии, тылын-өһүн ырытыы, итэ5эһин ыйыы. Кэпсэтэр сиэри тутуһуу. Уус-уран, публицистика, дьыала, наука  истиилин уратытын быһаарыы. Айымньы тылын-өһүн ырытыы. Уус-уран, публицистика истиилинэн аахпыттан уонна өйтөн суруйуу. Дьыала кумаа5ытын тылын-өһүн ырытыы. Олоххо-дьаһахха наадалаах дьыала кумаа5ытын сатаан толоруу. Үөрэх  кинигэтин тылын-өһүн ырытыы.  

8 кылааска төрөөбүт тылы үөрэтэргэ теманан былаан: