Хальмг келян дас

Бадмин Серәтр

Җирһлин дала һатл.

Залу болхар седхлә,

Залхурдган, зальгдган март.

Мини, чини хѳв

Мана әәрстә һарт.

«Залу- заңһсн талан,

Зандн –нәәхлсн талан».

Ѳвкнрин үлгүр дас,

 Ѳмәрән йовад ас.

Сумта деерән тѳвл,

Сансндан күрхәр кѳвл,

Тѳлҗлтин хаалһан ол,

Тѳрскндән туста бол.

Келсн халун үгән

Кесн кергәрн батл.

Җивр күцлдән урһаһад,

Җирһлин дала һатл!

Лиҗин Эрнцн.

Домбр

Хальмг домбриг әмтн

Харһа модар урлна,

Хойр нәрхн чивһсинь

Хѳѳнә гесәр кенә.

Нәрхн, ут күзүнднь

Нәәмн берн бәәнә,

Харһа модн тевкнь

Хойр чивһсинь бәрнә.

Хүрм, нәәрт даңгин

Хальмг домбр күңкннә.

Би, дууг дѳңгнҗ,

Байрта җирһлиг ѳргҗәнә.

Хальмг мини домбр,

Җирһлин айсар күңкнич,

Хѳвтә мини домбр,

Җирһлин айсар җиңнич.

Теегин олн әмтн

Тачкнулад домбран цокита.

Тавшад бииләд, дуулыта,

Теегиннь җирһл ѳргҗәһитә.

Υлгүрмүд

1.Ɵгсән - авдг, тәрсән – хурадг.              

2.Удан унтсар олз болдм биш.

3.Һар кɵндрхлә – амн чигн кɵндрдг.          

4. Дала усар хандг, мергн эрдмәр хандг.

5.Урна урл тоста.                                        

6.Орчлӊ нарар гегәрдг, күн эрдмәр   гегәрдг.

7. Күн - дɵӊгәр, шовун далвагарн.              

8. Арһта көвүн аавинь нер дуудулдг.

9.Хөөткән сансн – цецн,хуучан хатхсн- урн.  

10.Баатр нег үкдг,әәмтхә миӊһ үкдг.

11.Күн болх баһасн,күлг болх унһнасн.        

12.Күлг иҗлән хәәдг,күн һазран сандг.

13.Мөриг шилврәр биш, арваһар туудмн.  

14.Келсн үг – керчсн модн.

15.Мал асрхла – амн тоста.

16.Күн ахта, девл захта.

17.Нүдн әәдг, һар  әәдго.

18. Садта күн – салата модн.

19.Сурһуль-  ухани булг.

20.Тәрсән хаддг, өгсән авдг.

21.Урна амн – тоста.

22.Хоома күн хойр көдлмштә.

                                                        Дарҗӊгуд

1.Кен күцх,                                   2.Абчн, чибчн                     3.  Цу-цу цоонг,

Кермн, Зелмн,                                Кельмн, Зельмн                Цусн уга цоонг,

Булһн,Бугни,                                  Харда,Барда                      Яя- яя  яанг,

Бурд, чирд, таш!                            Чикн таш.                          Ясн  уга яанг.

4.Хур – хур, цааран йов,                                     5.Хурла Манҗ хурдн билә,

Хуцин махн, нааран йов!                                    Хулсн заагур гүүдг билә,

Мɵндр - мɵндр, цааран йов,                               Барг ноха кɵɵдг билә,

Мɵрнә махн, нааран йов!                                    Базһад, авад ундг билә.

6.Чи ю меддвчи?                                                    7.Темән, темән тɵɵрүхә,

Чиндһн ю даадва?                                                     Темәнә ботхн тенүхә,

Та ю меддвта?                                                            Ћунҗн үкр мɵɵрүхә,

Така  ю  даадва?                                                         Ћурвн туһл һууруха.

                             Орчлӊгд һурвн юмн харӊһу

                   1. Сар уга сɵ - харӊһу,

                   Хɵн уга хотн – харӊһу,

                    Ном уга күүнә – чееҗ харӊһу.

Ћурвн юмн хоосн                                     ћурвн юмн харш

2.Усн уга һол хоосн,                              3.Ɵдр сɵ хойр харш,

Экн уга толһа хоосн,                              Сарул харӊһу хойр харш,

Хот уга хәәсн хоосн.                                Мис хулһн хойр харш.

Физминуткс

Бидн бичүвидн,

бидн бичүвидн,

Альхан ташлдад

Дарунь цуһар босвидн.

Һариннь хурһдан атхад-тәвәд,

Атхад-тәвәд һаран амраввидн.

Шинәс сууһад, экләд көдлхмн.

***

Җирмәхәс цегән уснд

Байрта  өөмҗ бәәв.

Негт цуглрад, негт тарад,

Негт элснд бултв.

***

Күүкд бостн, арһул келтн:

Негт, хойр, һурвн, дөрвн, тавн.

Босад, шинәс сууһад

Хоша күүкән көндәл уга

Шинәс босад,

Арһул сууһад, экләд бичхмн.

***

Негн, хойр- толһаһан өргтн,

Һурвн, дөрвн- һаран суңһтн,

Тавн, зурһан- арһул суутн,

Долан, нәәмн- залхуһан хайтн.

***

Негн- босад суняхмн,

Хойр- дорагшан өкәчкәд, нурһан һоолхмн.

Һурвн- альхан һурв ташхмн.

Толһаһарн һурв гекхмн.

Дөрвн- һарарн дайлхмн,

Тавн- хойр һаран саҗхмн.

Арһул сууһад, экләд көдлхмн.

***

Шовшур ардан хәләһәд,

Нег өкәһәд,

Хойр өкәһәд,

Барун талагшан хәләһәд,

Зүн талагшан хәләһәд,

Арһул сууһад, экләд көдлхм

Дарҗӊгуд

1.Кен күцх                                                             2.Абчн, чибчн,        3.  Цу-цу цоонг,

Кермн, Зелмн,                                                      Кельмн, Зельмн                Цусн уга цоонг,

Булһн,Бугни,                                                            Харда,Барда                     Яя- яя  яанг,

Бурд, чирд, таш!                                                    Чикн таш.                               Ясн  уга яанг.

                                       Шавашмуд

1.Хәрс, хәрс, авад од,                                        

Хәрин көвүн,хальгад од,                                  

Ɵскәһәрн эргәд од,                                            

Ɵмннь ирәд, сөгдәд од!                                    

2.Элә кевтә эргәд од,                                          

Иг кевтә ээрәд од,

Будан кевтә буслад од,

Булмг кевтә лугшад од,

Хәдрис! Хәдрис!                  

                            Ћурвнтс

Һурвн цаһан                                                                   ћурвн сәәхн

Көгшрхлә – үсн цаһан,                                              Нур дунд нуһсн сәәхн,

Инәхлә – шүдн цаһан,                                              Нутгтан эрдм-сурһуль сәәхн,

Υкхлә – ясн цаһан.                                                    Номдан суусн күн сәәхн.

Ћурвн цеӊкр.                                                             Ћурвн көк

Холд бәәсн уул цеӊкр,                                         Деер теӊгр көк

Хотхрт тогтсн усн цеӊнр,                                     Хаврин теегин ноһан көк,

Υүлн уга теӊгр цеӊкр.                                             Хәәртә Иҗлин усн көк.

Толь

       Үүлдәгч - глагол

1.байрлна-радуется

2.бәәнә-есть,находится

3.белглнә-дарит

4.бичнә-пишет

5.биилнә-танцует

6.дасна-учит

7.дуулна-поет

8.зурна-рисует

9.йовна-идет

10.йөрәнә-поздравляет

1.амрна-отдыхает

2.аңһучлна-охотится

3.бәрнә-строит,ловит

4.гүүнә-бегает

5.гемтнә-болеет

6.һәрәднә-прыгает

7.дурлна-любит

8.җиңнә-звенит

9.иднә-кушает,ест

10.идшлнә-пасется

1.кевтнә-лежит

2.кенә-делает

3.көдлнә-работает

4.марһна-соревнуется

5.меднә-знает

6.наадна-играет

7.ниснә-улетает

8.нөкд болна-помогает

9.орна-идет (снег)

10.өгнә-дает

Чинрлгч нерн- имя прилагательное

1.ахрхн-короткий

2.алтн-золотой

3.ахуч-прилежный

4.әәмтхә-трусливый

5.баахн-молодой

6.билгтә-талантливый

7. бүркг-пасмурный

8. бүдүн-толстый

9. гүн-глубокий

10. гиигн-легкий

1. һавшун-ловкий

2. һольшг-скромный

3. һашун-горький

4. дамшлтта-опытный

5. дулан-теплый

6. җөөлн-мягкий

7. зөргтә-смелый

8. зунын-летний

9. итклтә-надежный

10. ишклң-кислый

1. киитн-холодный

2. килмҗтә-заботливый

3. көгҗмин-музыкальный

4. көгшн-старый (возраст)

5. күнд-тяжелый

6. көвкр-пушистый

7. мектә-хитрый

8. маштг-низкий

9. намрин-осенний

10. нарта-солнечный

Өңгс (цвета)

бор-серый

көк-синий, зеленый

күрң-коричневый

ноһан-зеленый

оошг-розовый

олн өңгтә-разноцветный

улан-красный

хар-черный

цеңкр-голубой

цаһан-белый

цаһан мөңгн-серебряный

цоохр-пестрый

шар-желтый

эрәтә-цветной

Күүнә эрдм-көдлмш (профессия)

багш-учитель

эмч-врач

хулдач-продавец

тосхач-строитель

җолач-водитель

хөөч-чабан

заһсч-рыбак

малч-животновод

үкрч-гуртоправ

адуч-табунщик

сурһмҗлач-воспитатель

аңһуч-охотник

урч-мастер

уяч-швея

саальч-доярка

Цаг (время)

асхн-вечер; асхар-вечером

долан хонг-неделя

җил-год

лит-календарь

маңһдур-завтра

нөкәдүр-послезавтра

өрүн-утро; өрүһәр-утром

өдр-день; өдрәр-днем

өцкүлдүр-вчера

сө-ночь; сөөһәр-ночью

сар-месяц

сән өдр-выходной

уд л уга-скоро

үд-обед; үдлә-в обед

хонг-сутки

эндр-сегодня

энҗл-в этом году

зәрмдән-иногда

дуру-дарунь -часто

хая-хая – редко

хөөннь-впоследствии, затем

1.өмснә-одевает

2.өскнә-выращивает

3.соңсна-слышит

4.суулһна-сажает

5.сурһна-обучает

6.таасгдна-нравится

7.тәвнә-ставит

8.тоолна-считает

9.тосхна-строит

10.уһана-моет

1.уйна-шьет

2.унтна-спит

3.унна-падает

4.услна-поливает

5.ууна-пьет

6.урһна-растет

7.умшна-читает

8.ухална-думает

9.харсна-защищает

10.хәрүлнә-пасет

1.халулна-греет

2.хәрнә-идет домой

3.хәрү өгнә-отвечает

4. хулдна-продает

5. хурана-собирает

6. хуцна-лает

7. шарлна-желтеет

8. ширднә-красит

9. эмннә-лечит

10. эклнә-начитает

1.нәрхн-тонкий

2.номһн-спокойный

3.өлн-голодный

4.өндр-высокий

5.өөрхн-близкий

6.өргн-широкий

7.өр-өвч-сердобольный

8.серглң-веселый

9.серүн-прохладный

10.салькта-ветреный

1.төмр-железный

2.теегин-степной

3.тарһн-жирный

4.төгрг-круглый

5.уутьхн-узкий

6.ухата-умный

7.уурта-злой

8.үвлин-зимний

9.үүлтә-облачный

10.хаврин-весенний

1.халун-горячий

2.хурта-дождливый

3.харңһу-темный

4.цаһан седклтә-добрый

5.цевр-чистый

6.чилгр-ясный

7.шунмһа-старательный

8.элстә-песчаный

9.эң-зах уга-бескрайний

10.эңкр-милый

11.эццн-худой

То (счет)

1-негн;  2-хойр

3-һурвн; 4-дөрвн

5-тавн;   6-зурһан

7-долан; 8-нәәмн

9-йисн; 10-арвн

20-хөрн; 30-һучн

40-дөчн; 50-тәвн

60-җирн; 70-далн

80-найн; 90-йирн

100-зун; 200-хойр зун,

300-һурвн зун,…

900-йисн зун

1000-миңһн

10 000-арвн миңһн (түмн)

100 000- зун миңһн (бум)

1млн.-сай,

1млрд.-җува

Хот-хол (продукты)

әәрг-кефир

боднцг-картофель

давсн-соль

заһсн-рыба

махн-мясо, мәңгрсн-лук

нуһл-конфета

өрм-сметана,  тосн-масло

өдмг-хлеб, өндгн-яйцо

өөкн-жир, сало

тоһш-бублик, түрсн-икра

үсн-молоко,   усн-вода

хавстн-капуста

чиксн махн-колбаса

цә-чай,    шикр-сахар

ээзгә-сыр

Шовуд (птицы)

богшурһа-воробей

торһа-жаворонок

тоһрун-журавль

һәрд-орел;  элә-коршун

хун-лебедь, керә-ворона

шаазһа-сорока

үкр хар-скворец

харада-ласточка

Урһмл (растения)

бамб цецг-тюльпан

камб цецг-ромашка

цаһан өвсн – ковыль

нарн цецг – подсолнух

тутрһ-рис

уласн - тополь

хусм - береза

хар модн – дуб

Хальмг улсин лит

Бар                     

 Туула            

Лу 

 Моһа 

 Мөрн 

 Хөн 

Мөчн 

Така 

 Ноха 

 Һаха 

Хулһн 

 Yкр.