Синыфтан тыш саралар

    Ҡурай моңо яңырай. Ҡурай моңо аҫтында Хәфизова Гүзәл “Башҡортостан” шиғырен башҡара.

Ҡурай моңо дауам итә.

Сәхнәлә Юсупова Эльза сыгыш яhай. Башкорт халык бейеүе.              

Сәхнәгә башкорт халык кейемендэ алып барыусылар сыга.

1 –се алып барыусы.

Күккә лә осор – яҡшылыҡ,

Һыуға ла батмаҫ – яҡшылыҡ,

Утта ла янмаҫ – яҡшылыҡ,

Телдән дә төшмәҫ – яҡшылыҡ.

 2 – се алып барыусы.

     - Бөгөн беҙҙә оло байрам – Урал батыр бәйгеһе!

  Башҡорттоң баш китабы булған “Урал батыр” эпосы, меңәр йылдар буйы туҡылған белем , аҡыл мәктәбе.

 1- се алып барыусы.

    -Эпостың йөкмәктеһе быуындан - быуанға тапшырылып , бөгөнгәсә килеп еткән.Ата-бабаларыбыҙҙың тәрбиә йолаһы- ҡомартҡы булып күскән.

2 –се алып барыусы: 

    -Хәйерле  көн! Һаумыһығыҙ ҡунаҡтар, уҡыусылар, уҡытыусылар!

  Һеҙҙе ошо байрамда күреүбеҙгә бик шатбыҙ. Күрәм, йөҙҙәрегеҙ ҡояш кеүек балҡып тора.

  Ошондай яҡшы кәйеф менән бәйгебеҙ байрамға әүерелһен.

1 –се алып барыусы.

“Урал батыр” эпосын башҡарыусылар

  Йәш ҡыҙҙар һәм малайҙар,

  Үҙҙәренең оҫталығын күрһәтеүселәр,

  Был бәйгегә килгәндәр.

2-се алып барыусы.

Ҡатнашыусыларыбыҙға илаһи көс, тел асҡысы, ҙур уңыштар теләп  бәйгебеҙҙе башлап ебәрәйек. Еңеү ҡомары, тел асҡысы теләйек.

1 -се алып барыусы.

Урал батыр –изге ҡомартҡы,

Атай –бабайҙар варисы.

 Олоно – оло итергә, кесе кесе итергә өйрәтеүсе , рухи тәрбиә биреүсе халыҡ сығанағы.

 Кесе йәштән үк өҫтәл китабына әүерелгән был эпосты оноторға беззең хаҡыбыҙ юҡ....

 Бөгөнгө байрамға «Урал батыр» эпосын hөйөүселәр, ихирам итеүселәр, эпосты яттан hөйләү һәм сәхнәләштереү буйынса  йәш сәсәндәр, талант эйәләре йыйылган. Эйҙэгеҙ, көслө алҡыштар менән бер – беребеҙҙе сәләмләйек, дуҫтар.

 2-се алып барыусы.

Бәйгене башлар алдынан жюри ағзалары менән танышайыҡ.

Туған телдэр буйынса ҡала методисы Имамова Рушана Риф кыҙы;

1. Се  алып барыусы.
2.  Башкорт теле хэм эзэбиэте укытыусыларынын кала методик берешмэһе етәксеhе    Гайсина  Гүзэл Сәғит ҡыҙы;

2 –се алып барыусы.

  4 –се мәктәптең башҡорт теле hәм эҙәбиәте уҡытыусыһы

Байбулатова Гөлфирә Гәлимйэн ҡыҙы

1 –се алып барыусы.

1-се гимназияның башҡорт теле һэм әҙәбиәте укытыусыhы  

Хөcнуллина  Роза Диас ҡыҙы

2-се алып барыусы.

Бөгөнгө бәйгебеҙ ике турҙан торасаҡ.

1. се турҙа  ҡатнашыусылар   “Урал батыр” эпосын яттан hөйлэү , ә 2-се турҙа  –“Урал батыр” эпосын сәхнәлэштереү буйынса ярышасаҡтар.

Ә хәҙер ҡатнашыусыларға ҙур уңыштар теләп  беренсе  турҙы башлайыҡ.

 “Урал батыр” – ҡоба йыр,

   Тарихҡа беҙҙе тарта.

   Уны уҡыган баланың 

    Аҡыл –зиhене арта.

Сәхнәгә      2  -се мәктәп  уҡыусыларын саҡырабыҙ.

1 –се алып барыусы.

“Урал батыр”- ҡобайыр,

   Ата –бабайзар даны.

    Утта янмаҫ, hыуҙа батмаҫ,

    Мәңге йөрәктэ ҡалыр.

Әйҙәгеҙ әле, бергәләп ҡул сабып сәхнәгә   3  -сө мәктәп  уҡыусыларын  саҡырайыҡ.

      2 –се алып барыусы.

Ҡул сабығыҙ, алҡышлагыҙ ,

Беҙҙең бэйгегэ килгэс.

Эх, ниндэй ҙэ рэхэт  икэн,

Эпосты яттан белгэс, ти  4  -сы мәктәп уҡыусылары.

1. се алып барыусы.

Башҡортостан – изге төйэгебеҙ,

Ҡурай моңо –беҙҙең йырыбыҙ.

Атай –бабаларҙҙың  изге аманаты –

Урал батыр – данлы эпосыбыҙ тейеп

                        6   -сы  мәктәп уҡыусылары ла бәйгегә килеп еткән.

     1  –се алып барыусы.

Бына инде бәйгебеҙҙең беренсе туры тамамланды.

Икенсе турҙа  “Урал батыр”  эпосы буйынса өҙөк сәхнәлештерелә.

• Э хэзер hеҙҙең өсөн   Кәбирова Зарина «Дуҫтарыма» йырын башҡара.

2  –се алып барыусы.

Эпос- тере шишмә һәм таш ҡая . Ул мәңгелек эсендәге миҙгел, йыһандағы- нур, зиһендәге- аҡыл, йөрәктәге- хис, ти ҡурайсы Рөстәм Рәжәпов.

Шулай итеп, икенсе турҙы    4  -се мәктәп уҡыусылары башлап ебәрә.

1 –се алып барыусы.

 Йэш артистарзын  “Урал батыр” эпосын ятлауы- үҙе бер фәһем, үҙе бер дәрес.

Ә эпостан өҙөктәрҙе сәхнәлэштереү – беҙҙен күҙ алдына  ата –бабаларыбыҙҙың тарихын , мәҙәниәтен , тормош –көнкүрешен  күҙ алдына килтерергэ ярҙам итэ.

Беҙ ҙә ошо һүҙҙәр менән килешәбеҙ һәм сәхнәгә    6 -сы мәктәп уҡыусыларын саҡырабыҙ.

2 –се алып барыусы.

 “Урал батыр” тәүтормош осорҙан бөгөнгәсә һәм киләсәккә лә етерлек донъяуи белем, фәлсәфә  туплаған бөйөк әҫәр,- тип яҙған беҙгә Фәнүзә Нәҙершина

 Ошо бөйөк әҫәргә бағышланған бәйгегә     10 -сы мәктәп уҡыусылары ни менән килде икән бергәләп ҡарайыҡ .

1 – се алып барыусы.                                                                                

 “Урал батыр” эпосын ятлаған балалар ғүмергә етерлек аң- белем туплай һәм ата- бабаларҙың рухын яңырта. 11 –се мэктэп  уҡыусылары  сәхнәгә сығарға ашҡынып торалар.

2 –се алып барыусы.

“Урал батыр” эпосы берәүҙәр өсөн – тарих, икенселәргә- тел үрнәге,

 өсөнсөләргә- сәнғәт әҫәре, дүртенселәргә - милли идеологияны

 сағылдырған мәшһүр ҡомартҡы,- тип яҙған Әхиәр Хәкимов.

 1 –се алып барыусы.

     Беҙ башҡорт халҡы ошондай рухи ҡомартҡыларыбыҙ менән байбыҙ.

  Ошо эпосы өйрәнеүсе уҡыусыларыбыҙ менән ғорурбыҙ. Ошондай тырыш, уңған, булған

 уҡыусылар хәҙер сәхнәгә сыға.

Улар     14  -се мәктәп уҡыусылары.

1. - се алып барыусы.

     Эйе, эпосы булған халыҡ- боронғо халыҡ. Эпостар башҡорт халҡын Уралтауға мәңгегә ҡаҙаҡлап ҡуйған.

     Урал батыр – арзаклы  hуз,

     Урал батыр – данлы  йыр.

      Кунелдэрзэ, йорэктэрзэ,

     Эпос мэнгегэ калыр.

    Беҙҙең икенсе тур ҙа тамамланды.

2. - се алып барыусы.

Ә хәҙер беҙҙең жюри ағзалары һығымта

яһағансы  видеофильм карап  алайыҡ.

1. се алып барыусы.

        Э хэзер жюри ағзаларына һүҙ бирәбеҙ.

2– се   алып барыусы.

   Бына еңеүселәр ҙә табылды. Әммә минең бөгөн еңеү яулау алмаған уҡыусыларға шуны әйтәһем килә. Һеҙҙең тормошта был башланғыс бәйгеләрҙең береһе генә, күңелдәрегеҙҙе төшөрмәгеҙ.

1. - се алып барыусы.

 Урал батыр эпос буйынса беҙҙең киләһе йылдарҙа ла байрамдар, бәйгеләр буласаҡ әле. Һеҙ бөгөндән башлап тағы ла ныҡлабыраҡ өйрәнергә тотоноғоҙ һәм алдағы йылды үтәсәк бәйгелә һеҙҙе тағы ла көтөп ҡалабыҙ.

2. се алып барыусы.

  Ә еңеүселәргә  теләктәребеҙ шул.  Был уңыш менән сикләнмәгез,  тағы ла ҙурыраҡ еңеүҙәргә үрләгез.

.

Зал бәйрәмчә бизәлгән. Уртада һәйкәл. Бәйрәмгә ветераннар чакырылган.

А.бю Хәерле көн кадерле балалар, апалар, хәерле көн ветераннарыбыз!

Сезнең барыгызны да бөек тантана зур шатлык Бөек Җиңүнең 65 еллык бәйрәме белән котлыйбыз. Җиңү көне сезнең күңелләрдә уелып калсын өчен, кадерле балалар, сугыш эчендә булган, немец фашистларын җиңүдә көчләрен аямаган ветераннарны очрашуга чакырдык.

А.Б: Хөрмәтле кунаклар! Бу җиңү зур корбаннар аша килде, һәм менә бүген бөек җиңүгә 70  ел җитте инде.Сугыш вакытында халкыбыз тудырган зур батырлыклар һәм кичергән зур газаплар 65 ел буена да, 100 ел буена да онытылмаячак.

1б:

1941 ел, 22 июнь... Таң атып килә. Гүзәл авыллар, шәһәрләр тыныч йокыда. Әниләрнең җылы куенында тәмле төшләр күреп нәни сабыйлар изрәп йоклыйлар. Шул вакытта канга туймас фашист этләре безнең чикләрне бозып, авылларны, шәһәрләрне үлем утына тоттылар. Бөек Ватан сугышы башланды.

2б:

Июнь таңы тыныч, нурлы иде,

Күкне кара сөрем каплады.

Фашизмга каршы ил кузгалды,

Барча халык утка атлады.

А.Б: Бу аяусыз сугышка Актаныштан ___ кеше китте. Бер кайтмасам бер кайтырмын, дип киткән бик күп авылдашларыбыз еракта мәңгелек йокыга талдылар.

 Хөрмәтле кунаклар, балалар! Безнең якты киләчәгебез, сабыйларның тыныч йокысы өчен башларын салган авылдашларыбызны зур хөрмәт белән искә алыйк.

1 минутлык тынлык.

3б: Туган җирләрдән еракта башларын салган авылдашларыбызның якты истәлеге күңелләрдә мәңге сакланыр. Алар хөрмәтенә салынган хәйкәл моңын ачык мисалы.

4 б.

Авылыбызның иң-иң уртасында,

Иң матур һәм калку урында.

Һәйкәл булып солдат тора,

Винтовкасын кысып кулында.

Бер малай, бер кыз чәчәк тотып уртадагы һәйкәл янына килә.

Кыз:

Без киләбез сиңа буранлы кышларда,

Киләбез сиңа тынычлыкны саклап.

Син- безнең абый,

Син – безнең әти,

Син – безнең бабай, Билгесез Солдат!

Малай:

Без киләбез сиңа кояшлы җәйләрдә,

Бөек нәселнең дәвамын раслап.

Син - безнең абый,

Син - безнең әти,

Син - безнең бабай, Билгесез Солдат!

(Һәйкәлгә чәчәк салалар).

Таякка таянган, кулына чәчәк тоткан ана боек кына һәйкәл янына килә:

Исәнме, улым, менә мин яңадан синең янында, салкын түгелме, балакаем?

Улы: (магнитофоннан акрын гына егет тавышы ишетелә)

Юк, әнкәем, салкынның ни икәнен белмим мин. Миңа беркайчан да салкын булганы юк.

Ана: Нигә үзеңне сакламадын улым? Хәтерлисенме, җиңәребез дә, кайтырбыз дигән идең, улым?

Улы: Әйткән сүзләрем хәрвакыт йөрәк түрендә, әнкәем. Мин генә тугел, меңнәр, милионнар бу көрәштә башларын салды. Картлык көнендә ничек яшисең, әнкәй?

Ана: Бар да җитеш, улым. Менә әби инде мин. Бәлки бик тиз генә танымагансыңдыр?

Улы: Таныдым, әнкәем, әллә кайлардан таныдым, күз нурым. Әгәр мөмкин булса, мин сине кочагыма алыр идем. Әмма минем кулларым да, инде үзем дә кузлы тимердән. Мәңгелек мин, әнкәем!

Ана чәчәк сала, яшен сөртә, акрын гына атлап чыгып китә.

А.Б: Узган авыр юлларны

Онытырга тырыш ана,

Яраларың да төзәлер,

Инде тынычлансаң.

Ансамбль чыгышы.

5 бала:

Бөек җиңү көне бүген.

65 яшь җиңүгә.

Миллионнарча кеше киткән,

Фашистларны җиңүгә

6 бала:

Кырык бишнең якты таңында

Кояш булып Җиңү балкыган.

Ул 65 ел җирне сөендереп

Нурын сибә донья халкына.

7бала:

Бәйрәм бүген -Бөек җиңү көне,

Бәйрәм итә барысы – яше, карты.

65 ел элек нәкъ бу көнне,

4 ел буе зарыгып көткән

Якты булып җиңү таңы атты.

А.Б:

Әйе, 45не бик күпләр көтте, күпләр көтеп ала алмады.

Кырык бишнең маен күпләр көтте,

Күпләр көтеп ала алмады.

Канга баткан фашист этләре

Бу көн җиңелергә уйлады.

8бала:

Җиңү килде илне сөендереп,

Балкып атты матур Җиңү таңы.

Исән булсын әле, Ветераннар!

Яшәсеннәр әле тагы, тагы!!!

Музыкаль композиция “Кызыл ромашка”

А.Б: Үлгәннәрнең каберен бел, исәннәрнең кадерен бел, диләр. Бүген бездә Бөек Ватан сугышында дошман белән күзгә-күз очрашкан, исән сау әйләнеп кайткан Габдулла абый Гарипов кунакта.

9 бала:

Мин сокланып карыйм аңа,

Батыр Габдулла бабай.

Әмма үзе бик аз сүзле,

Мактанмый бер дә алай .

А.Б: Мактанырлыгы да бар Габдулла абыйның. Ягез әле Ветераныбыз. Сүзне сезгә бирәбез.

Ветеран сөйли.

Батыр ветераннарыбыз хөрмәтенә җыр башкарыла.

А.Б: Егетләр, абыйлар, әтиләр белән беррәттән сугышка кызлар да күтәрелә. 20 яшьлек чагы гына була әле Тәслимә апаның.

10 б. Картаймагыз әле, Тәслимә апа,

Сезгә тиеш бик күп назлар.

Очрашулар һәр язда да насыйп булсын.,

Сезгә тиеш әле бик күп назлар.

А.Б.:

Тәэслимә апа, бераз үзегез кичергәннәр турында сөйләп үтегез әле.

Ветераннарыбыз хөрмәтенә җыр башкарыла.

11б. Безгә имин тормыш бүләк иткән

Ветераннар исән булсыннар.

Ә шулай да солдат абыйлар,

Ил чигендә уяу торсыннар.

А.Б: Сугыш бетәсе язда дөньяга килгән Вильсон абый. Җиңүне 1 айлык булып каршылый. Сугыш хәтеренә сенгәнгәдер хәрби кеше булып китә ул.

12б. Ир теләге – ил теләге,

Мин үзем дә ир бала.

Вильсон абыйдай булырга,

Ант итәм, Ватан аңа!

13б. Без тынычлык иле балалары,

Безнең һәммәбезнең теләгебез бер.

Хәрбиләрдәй уяу булырга,

Без әзер, без әзер!

14б. Бабайларның илгә тугрылыгын

Күңел белән тойган буын без

Кирәк икән, алар кебек кыю

Алар кебек көчле булырбыз!

15б. Бабайларның алсу каны балкый

Җиңү кояшының нурында

Онытмадык, мәңге онытмабыз

Алар батырлыгы турында

16б. Алар саклап калган хор җирдә без

Чыркылдашып уйнап үсәбез

Дан юлларын барлап

Батырларны данлап,

Исемнәрен хәйкәл итәрбез

17б. Сугыш ялкыны безнең доньяны

Чолгап алмасын яңадан

Сакла, сакла тынычлыкны

Дан тынычлыкка, дан, дан, дан!!!

Җыр “Туган илебез”

Уйын «Мөғжизәләр яланы»

(Синыфтан тыш сара)

Тема: Башҡортостан-тыуган илем, гөл- баҡсалар иле

Маҡсат: уҡыусыларҙы Башҡортостан байлығы, тәбиғәте,

сәнғәте, әҙәбиәте, башҡорт халҡының ғөрөф-ғәҙәттәре, милли ашамлыҡтары менән тәрәнерәк танышыу, белемдәрен арттырыу;

бәйләнешле телмәр, фекерләү һәләтен, хәтерҙәрен, иғтибарлылыҡ үҫтереү, тыуған Башҡортостанға һөйөү, уның менән ғорурланыу, дуҫлыҡ тойғоһо тәрбиәләү.

Йыһазландырыу: барабан, киҫмә һандар, хәрефтәр, музыкаль үҙәк, баян, ҡурай, ҡумыҙ, шәл, сәк-сәк, бал, китаптар, фотоаппарат, БР картаһы, «ҡара йәшник», ике шкатулка, һыҙғыртҡыс, бүләктәр.

Уйын барышы.

Класс таҡтаһы, кабинет байрамса биҙәлгән. Күңелле музыка уйнай. Музыка аҫтында уйынды алып барыусы инә. Бөтәһе лә алҡыштар менән ҡаршылайҙар.

Алып барыусы:- һаумыһығыҙ!

Хәйерле көн! Сәләм һеҙгә!

Хәйерле көн, килгән ҡунаҡтар!

Бөгөн йома...Мөғжизәләр яланына Рәхим итегеҙ, ҡәҙерле дуҫтар!

-Ә хәҙер, әйҙәгеҙ, беренсе турҙағы уйнаусыларҙы саҡырайыҡ (музыка уйнай, уйнаусылар инә). Жюри менән таныштырыу. -Хәйерле көн! Бөгөн беҙҙең ҡатнашыусылар Башҡортостандан һәм Куйбышев әлкәһенән килгәндәр.

Бөгөнгө уйындың темаһы «Башҡортостан», һеҙҙең алда табло, һүҙ 7 хәрефтән тора. Хәҙер һорауҙы иғтибар менән тыңлағыҙ. «Башҡорт халҡының киң билдәле Урал батыр эпосын уҡып беләһегеҙҙер. Иҫегеҙгә төшөрөгөҙ әле-ошо өҙөктә һүҙ нимә тураһында бара?

Донъяла мәңге ҡалыр эш- Донъяла матур төҙөгән,

Бағты мәңге бнҙәгән- Ул да булһа-....нимә ул?

Күккә лә осор-...

Утҡа ла янмаҫ-...

Телдән дә төшмәҫ- Бары эшкә баш булыр,

Үҙеңә лә, кешегә лә

Мәңге йәшәр аш булыр.(Яҡшылыҡ).

-Әйҙәгеҙ, беренсе булып Рәил, барабанды әйләндерегеҙ һәм үҙегеҙ менән таныштырып үтегеҙ.

1-се номерлы ҡатнашыусы (Рәил).

-Мин Башҡортостаныбыҙҙың көньяҡ-көнсығышындагы гүзәл тәбиғәтле Бөрйән районынан килдем, һеҙгә күстәнәскә (атайым биреп ебәрҙе) данлыҡлы Бөрйән балын алып килдем. (Бирә, ҡул

сабыуҙар). Үҙем дэ умартасылыҡ менән шөғөлләнәм. Райондаштарыма ҡайнар сәләм!

Хәреф әйтә. Уйын дауам итә. һәр ҡатнашыусы үҙе тураһында һөйләй, бүләк-күстәнәстәр бирә, сәләмдәр тапшыра, турҙар араһында көй яңғырап тора.

2. се ҡатнашыусы: Мин Башҡортостан Республикаһының баш ҡалаһы Өфөнән килдем. Ҡалабыҙ йылдан-йыл үҫә, матурлана, төҙөкләнә. Күберәк мәғлүмәтте ошо открыткалар аша белерһегеҙ, музейығыҙға тапшырам һәм шағир А. Иғебаевтың ошо шиғырын һөйләп күрһәтәм.

Өфө.

Ҡыҫҡа бер һүҙ-өс хәрефтән ғенә,

Өфө-беҙҙең тыуған ҡалабыҙ.

Ошо һүҙгә бөтмәҫ һөйөү, һағыныу,

Күпме иркә тойғо һалабыҙ.

Өфө беҙҙе тау, диңгеҙҙәр аша Тыны менән ала тарттырып.

Шиғыр башындағы өс йондоҙҙай Өс хәрефе менән яҡтырып.

3. сө ҡатнашыусы: Мин башҡорт халҡының данлы улы, легендар геройы Салауат Юлаевтың тыуған яғы Салауат районынан килдем.

һеҙҙең музейығыҙға батырыбыҙҙы һынландырған сувенир тапшырам.

11 турҙың һорауы: Башҡорт халҡының элекке төп кәсептәренең береһе. (Солоҡсолоҡ).

1-се ҡатнашыусы: Мин Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан йәмле Нефтекама ҡалаһынан килдем. Быйыл ҡалабыҙға 45 йәш тулды, ә ул күптән инде тирә-яҡҡа үҙенең автобустары (НефАз), “Искож”ы менән киң билдәле. Ҡалабыҙҙа төрлө милләт халҡы татыу йәшәй. Спортҡа, сәнғәткә ҙур иғтибар бирелә. Бына минең ҡустым да баян класына йөрөй. Ул һеҙгә хәҙер баянда башҡорт халыҡ көйҙәрен уйнап күрһәтә.

4. се ҡатнашыусы: Мин бында Куйбышев әлкәһе Диңгеҙбай ауылынан килдем. Беҙҙең ауылда Башҡортостандың халыҡ шағиры Р. Ниғмәти тыуған. Киләһе 2009 йылда Р. Ниғмәтиҙең тыуыуына 100 йыл буласаҡ, был сара үткәреүгә ҙур әҙерлек эштәре алып барыла. Куйбышев әлкәһе Хәсән ауылында тағы ла билдәле шәхес, яҙыусы һ. Дәүләтшина тыуған. Мин һеҙгә иҫтәлеккә ошо китаптарҙы бүләк итәм. (Р. Ниғмәти “Шиғырҙар, поэмалар”, һ. Дәүләтшина”һайланма әҫәрҙәр”).
5. сө ҡатнашыусы. Беҙҙең уйындарҙа ҡатнашыуыма бик шатмын. Мин әсәйем менән бергә сәк-сәк бешерҙем һәм һеҙгә алып килдем, һәр саҡ шулай татлы телле, якты йөҙлө, сәләмәт булығыҙ.

111 тур. һорау. Иҫке йылды оҙатыу, Яңы йылды ҡаршылауға бәйле халыҡ байрамы. Нефтекама ҡалаһында шул исемде фольклор ансамбле лә йөрөтә. 8 хәрефтән, нисеҡ атала?

(Нардуған).

1. се ҡатнашыусы: Мин Башҡортостандың көньяғында урынлашҡан Хәйбулла районынан килдем. Минең өләсәйем менән олатайым бик күп кәзәләр аҫырай һәм кәзә мамығынан өләсәйем матур-матур шәлдәр бәйләй. Бына был шәлде өләсәйем һеҙгә бүләк итеп ебәрҙе.
2. се ҡатнашыусы: Быйылғы йыл “Ғаиләгә социаль ярҙам күрһәтеү йылы”. Мин ошо уйында ҡатнашыу ым дан файҙаланып үҙебеҙҙең ғаиләбеҙгә әсәйемә, атайыма, өләсәйемә, ағайыма, ике апайыма күп сәләмдәр тапшырам, уларға һаулыҡ, бәхет теләйем. Ә бында мин һеңлем менән килдем. Ул шиғыр һөйләп күрһәтә.

(Ф. Рәхимғолова “Мин Башҡортостандан”).

3. сө ҡатнашыусы: Мин уҡыу менән бер рәттән музыка мәктәбенә йөрөйөм, һеҙҙең музейға башҡорт халҡының милли музыка

ҡоралдары ҡурай менән ҡумыҙ алып килдем. Ҡумыҙҙа уйнап та күрһәтәм.

Финал.һорау. 2008 йылдың декабрь айында Башҡортостандың халыҡ шағиры үҙенең 70 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Кем ул? (Рауил Бикбаев).

Уйын барышында барабанда «приз» (бүлэк) сыҡһа-ҡара йәшник менән, өс хәрефте бер-бер артлы дөрөҫ әйтһәләр, ике шкатулка менән уйын шанс сыҡһа, берәй хәрефте асыу мөмкинлеге, әңгәмә, диалог, реклама ойошторола.

ЙОНДОҘ СӘҒӘТЕ.

Тема: Тыуған ерем - Башҡортостан

Маҡсаттар. Балаларға Башкортостан тәбиғәтең гүҙәллеген, байлыҡтарын данлыҡты, матур кешеләрен батырлыҡтарын күрһәтеп тыуған еребеҙгә һөйөү, ғорурлыҡ ултыу, фекерләү кимәлен үҫтереү.

Йыһаҙлау. һәр балаға 5 сигнал карточкалар/таратыла №1, №2,

№3,,№4,№5. Таратыу өсөн йондоҙсоҡтар. Башҡортостан гербы флагы, ҡош, йәнлектәр һүрәттәре, данлыҡлы кешеләр һүрәт.

Клас байрамса биҙәлгән. «Башҡортостан элек һәм хәҙер», «Улар беҙҙең яҡташтар», «Башҡорт аштары» һ.б. плакаттар эленгән.

1.  Ойоштороу.

Уҡытыусы: һөрмәтле балалар, ҡунаҡтар, уҡытыусылар. Бөгөн беҙ «Тыуған ерем Башкортостан» йондоҙ сәғәте үткәрәбеҙ.

Беҙҙең - Ватан, ҡыҙым матур,

Ҡоштай балҡып тора,

Тауҙары зәңгәр бол оттай Күктәргә ҡалҡып тора.

Ысынлап та балалар беҙҙе уратып алған тәбйғәтте тағыла күҙ алдына килтерегеҙ, стеналағы һүрәттәргә күҙ һалығыҙ әле. Башҡортостандың тәбиғәтенә һоҡланып туймаҫһың, ниндәй матур!

2.  ТӨП ӨЛӨШ.

Уйын ҡағиҙәләре:

һеҙгә 5 төрлө уйын тәҡдим ителә, һәр уйында 3 һорау, һәр дөрөҫ яуапҡа, йондоҙсоҡтар бирелә, һәр дөрөҫ яуапҡа, йондоҙсоҡтар бирелә. Кемдең йондоҙо иң әҙ ул уйындан сыға.

Уҡыусыларҙың булышсыларының дөрөҫ яуаптарына ла йондоҙсоҡтар менән билдәләнә.

1-се эш. Башҡортостаныбыҙҙың байлығына туҡталайыҡ: Ағастар, (класс тактаһында ағас исемдәре бирелгән, уҡытыусы әҫәрҙәрҙән өҙөк уҡый. Ниндәй ағас тураһында һүҙ барһа балалар шул сигнал карточкаһын күтәрә.        ,

№1. Ҡайын.

№2. Саған.

№3. Имен.

№4. Ҡарағас.

№5. Муйыл.

Йәй ҙә ҡыш та ап - аҡ мин,

Кәрәкмәй кермән - фәлән Урмандың Ҡап - ҡараһында,

Мин бит яҡтырта беләм

Бөтәгеҙ ҙә яҙҙы ашҡынып көтеһегеҙ.Мин генә уның килеүенен ҡурҡып уйланам. Япраҡ ярып ап - аҡ сәскәгә төрөнсәгемдең уйланып та, ҡалтыранып китәм. (5)

Был ағастың япраҡтары елһеҙ көндә яҙ ҡыштырлашып, шыбырлашып, һөйләшеп ултыралар. (3)

2-се эш. Башҡортостандың йылғалары һәм күлдәре.(Шулай уҡ карточкалар эленә.)

№1. Ағиҙел.

№2. Ҡариҙел.

№3. һаҡмар.

№4. А ҡҡүл.

3.  Был күл Ғафури районында урынлашҡан (4).
4.  Башҡортостандағы иң ҙүр йылға. (1).
5.  Ҡайһы йылға русса Уфимка тип йөрөтөлә?

ТАУҘАР.

№1. Ирәмәл.

№2. Янгантау.

№3. Ирендектау.

№4. Урал.

№5. Бәғрәҙе.

Ҡайһы тауҙын исеме русса «по грязи» һүҙенән килеп сыҡҡан (5). Башҡортостандың иң ҙур тауы (4)

Беренсе эшкә йомғаҡ яһала, һәм йондоҙҙар һанала.

Г) Ҡырағай хайуандар

№1. Төлкө.

№2. Айыу.

№3. Ҡуян.        I

№4. Мышы.

№5. Бүре.

Телеграмманы кем ебәргән:

1.  Кил еп китә алмаҫмын, ҡойроғом мәкегә туңып ҡалды. (5)
2. Ҡойроҡһоҙ ҡалдым, килергә оялам (2).
3. Килер инем төлкө өйөмдән ҡыуып сығарҙы.(3)

Д) Ҡоштар.

№1. һайыҫҡан.

№2. Бөркөт.

№3. Тумыртҡа.

№4. Өкө.

№5. Турғай.

1.  Иң ҙур йортҡос ҡош? (2).
2.  Был ҡошҡа һәйкәл ҡуйылған. (5)
3.  Эй, яратмай ҙа инде мине кешеләр тауышым йәмһеҙ минем, күҙҙәрем йомро, әгәр мин булмаһам кешеләр икмәкһеҙ ултырыр ине. (4)

Е) Йорт хайуандары.

№1. Ат

№2. Эт

№3. Бесәй

№4. һарыҡ

№5. һыйыр

6. Д үртәүҙер аяғы,

Ҡайсылыр ҡолағы Таштан ҡаты тояғы. (1)

7.  Кешенең дуҫы.
8.  һөттө бигерәк ярата.

Йөн йомғағын уйната,

Мендәргә менеп ята.

Йомғаҡ яһала.

Ауыл, ҡала, райондар.

Ауылдар:

№1. Еҙемҡаран №2. Өфө №3. Нефтекама №4. Сәйетбаба №5. Табын

4.  Был ауылда Башҡортостанда иң ҙур башҡорт ауылы тип йөрөтәләр.
5.  Был ауылда бөйөк яҙыусыбыҙ М.Ғафури тыуған. (1)
6.  Был ҡаланың исемендә йылға һәм файҙалы ҡаҙылма йәшерелгән.

Райондар.

№1. Ҡырмыҫҡалы.

№2. Күгәрсен.

№3. Ғафури. '

№4. Әбйәлил.

4.  Был район исеме егет күлде аҫып ҡуйырға арҡан ишкән (4)
5.  Башҡортостан халыҡ яҙыусыһының фамилияһы бирелгән район. (3)
6.  Ҡайһы район оса. (2)

Ҡалалар.

№1. Салауат.

№2. Өфө.

№3. Кумертау.

№4. Нефтекама.

1.  Был ҡаланың исеме башҡорт халыҡ геройы хөрмәтенә бирелгән . (1)
2.  Башҡортостандың баш ҡалаһы. (2)        (

 Был Кала янында таш күмер сығарыла.

(Р.Ниғмәти.) БА ТЫРҘАР.

№1 С. Юлаев.

№2 А. Матросов.

№3 Шайморатов.

9. Башҡорттар китте һуғышҡа Оҙатып ҡалды күк Урал.

Ат уйнатып алдан бара,

Генерал (3)

№2 Ул бара ат уйнатып.

Батыр ғәскәрҙәре башында Боярҙарҙы ҡырған егет Исемкәйе Урал ташында (1)

№3 Ауыр һуғыш барҙы Чернушкала Яуып торҙо ҡурғаш ямғыры Шул ауылдан дошман ут һипкәндә һай дәһшәтле ине яу ҡыры Ярһыу Нәфрәт менән йәш егет, Ҡаршы барҙы утлы үлемгә Тартты уны бөйөк батырлыҡҡа - Мөхәбәте Тыуған кин илгә. (2).

1. Ул бейеү менән Башҡортостанды ғына түгел бөтә донъяны төң ҡалдырҙы (3).

10.  Ҡатын - ҡыҙ яҙыусы(1)
11.  Ул композитор.

ФИНАЛ.

Башҡортостан һүҙенән яңы һүҙҙәр төҙөргә.

ЙОМҒАҠЛАУ.

БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ЙОЛА БАЙРАМЫ Нардуған

Ҡатнашалар :

Хужа - 25 - 35 йәштәр тирәһендә.

Хужабикә ( Еңгә, килен) - 25-30 йәштәр тирәһе.

Ҡыҙҙар, малайҙар - 13 - 14 йәштәр тирәһе Ҡәйнә - 50 йәштәр тирәһе

Ҡунаҡтар: Оло ағайҙар һәм апайҙар,урта йәштәге апайҙар һәм ағайҙар, ҡурайсы, гармунсы.

Бейеүсе ҡыҙҙар.

Курай моңо ағыла. Яйлап көй шәбәйә бара. Байрам көйөнә халыҡ сыға. Улар бөгөн шат.

“Эх - хе -хе - ей !... Башҡорттарым ! Бар халыҡҡа иғлан итәм : Бөгөн, ҙур байрам !...”- тип, хужа, байрам иғлан итә.

Шандау “Ҡара ҡаш" йырына ҡушылып китә.Йыр йырлана, бейеүселәр бейей.

Бейеү бөтөү менән бөтәһе лә артҡы планға күсә. Сәхнәнең һул яғында тирмә, йыһаздар; уң яғында ишек алды, урам яғы, кыҙҙар керәләр.Йөҙҙәре бик шат,шаяралар.

Ҡыҙҙар:        -        Бөгөн еңгәйгә мин һыу килтерәм !

•  Юҡ, мин !
•  Беҙ өсөбөҙ ҙә уның бикәсе,һәр беребеҙ уға һыу алып ҡайтырға уйлай. Нисек хәл итергә ?
•  Әһә, кемебеҙ бар яҡтан килешле - шул булыр.
•  Миңә ҡалһа, буй-һыным да, Аллаға шөкөр,тфү-тфү, күҙ теймәһен ! Йыр - бейеүгә минән дә маһирҙар юҡтыр.
•  Мин дә шулай !

Өсәүләп уйға ҡалалар.

• Улайһа, уйын уйнайбыҙ. Кем көлә - уйындан сыға. Еңеүсе һыу башлай.

Беҙ, беҙ, беҙ инек,

Беҙ өс шаян ҡыҙ инек.

Баҙға төшөп май ашаныҡ;,

Таң атҡансы юҡ булдыҡ.

Ауыҙым бикле,йомоҡ.

Кемдең ауыҙы йырыҡ,

Сым- сырыҡ !

Бер бикәс, күҙҙәрен төрлөсә ҡыландырып, ауыҙын ҡыйшайтып, икеһен дә көлдөрә.

•  Әй, хәйләкәр, улай көлдөргәс, һаналмай.
•  Ә мин һеҙгә... Ә мин һеҙгәме...
•  Нимә беҙгә ?..

Еңгәйҙе нисек һыу юлына алып барғанды бейеп күрһәтәм әле.

«һыу юлы бейеүе».

•  Күрҙегеҙме инде, бына ошолай билдәремде һығылдырып, матур аҙымдар менән еңгәйемә һыу башлайым, үәт !
•  Юҡ инде, ҡыҙҙар туғанҡайҙарым.
•  Анһат кәрәк Далхаға. Бир көйәнтәләреңде.Кемдең устары көйәнтә осона сыға, матур итеп йырлай - шул бара.

Шыбаға тотошалар.

•  Миңә СЫҠТЫ (йырлай).

Йыр бөтөү менән еңгә килеп инә.

Еңгә: һа - а - ай !...Ҡара әле, бынау кыҙҙарҙы!

Иртә таңдан бер- уҙарҙан гәпләшеп тә торалар.

Ҡыҙҙар:        Э-э-й-й...,        еңгәкәй!

Әллә,сак торҙоңмо йоконан?.. (көлөп).

 Нар, нар, нардуған, йоҡоңдан уян ,туған!!!..

— Эйе шул, еңгәкәй.Бөгөн ҙур байрам бит. Кем һыуға барғанын билдәләп торабыҙ .

Еңгә: Ярай, ярай...Өҫөгөҙҙә барырһығыҙ,йәме.

Йәгеҙ, кем тирмәһендә йыйын була ?..

Кем Селлә бабай?..

Ҡыҙҙар:

1) Ауылда иң ҙур тирмә - һеҙҙеке, шулай булғас, йыйын да башлап һеҙҙә булырга тейеш.Етмәһә,хужаһы - торганы менән , Селлә бабай !!!

2) Эйе шул , үҙебеҙҙең ағайыбыҙҙанда якшырағы булмаҫ !..

3) Шулай , шулай.

Килен:        Улай        булғас        ,кыҙҙар,        вакытты        күпкә һуҙмай

эш башлайык! Мин балаларҙы халыҡты байрамға саҡырырға ебәрәйем, ҡәйнәм, ағайығыҙҙы әҙерләрмен, аш һалырмын...

Ә һеҙ, кыҙҙар, хәҙер үк шишмәгә барып таң һыуын алып килегеҙ ! (күнәк бирә)

-Ҡарағыҙ уны, бер генә бөртөгөн дә , бер тамсыһын да түкмәй-сәсмәй алып кайтығыҙ!

«Юкһа, бәхетегеҙ кәмер», -тигәндәр боронғолар.

«Сылтыр-сылтыр һыу аға ,

Матур кыҙҙар һыу ала.

Матур кыҙҙар бар сағында Ямактарын кем ала ?» (Һамаклай)

Ҡыҙҙар:

•  - Ҡарасы ,нисек кенә алып кайтырбыҙ икән ?!.
•  - Ә мин беләм , беҙ тултырмай, яртылаш кына алырбыҙ ҙа, һыуҙың бер тамсыһын да төшөрмәбеҙ!..

(көлөшэ-көлөшэ , йырлап сығып китәләр)

(Балалар керәләр).

Ҡара ҡаш

1. һ айҙай ғынам, Вайҙай ғынам, һ. айҙай ғынам, В айҙай ғынам. һары һандуғас ҡынам да,

Ҡара ҡарлуғас ҡынам.

Пр .: Ҡәләм телең әсе икән,

Баҙыяның сөсө икән.

Сәйең, балың татлы икән, Бигерәк уңған ҡыҙ икән.

Биғерәк уңған ҡыҙ икән дә, Ҡыйғас ҡара ҡаш икән.

2.һайҙай ғынам, Вайҙай ғынам, һайҙай ғынам, Вайҙай ғынам. Ҡыйғас ҡара ҡаш икән дә,

Аҫыл аты таш ҡынам.

Пр.: Ҡәләм телең әсе икән,

Баҙыяның сөсө икән.

Сәйең, балың татлы икән,

Үҙе булған зат икән.

Үҙе булған зат икән дә,

Ҡыйғас ҡара ҡаш икән.

•  һ.айҙай ғынам, Вайҙай ғынам,

һ айҙай ғынам, Вайҙай ғынам.

Ал булып күренәһең,

Нур булып һибеләһең.

•  һ айҙай ғынам, Вайҙай ғынам,

һайҙай ғынам, Вайҙай ғынам. Аҡҡош булып йөҙәһең,

Үҙәғемде өҙәһең.

Пр.:Ҡәләм телең әсе икән,

Баҙыяның сөсө икән.

Буйың зифа ҡош икән дә,

Биғерәк оҫта баҫ икән.

Бигерәк оҫта баҫ икән дә Хайран ҡалалар икән.

Хайран ҡалалар икән дә,

Остан яналар икән.

Хайран ҡалалар икән дә,

 Остан яналар икән.

Балалар :        - Ҡыҙҙар , малайҙар !...

Бөгөнгө көн шундай матур,эйеме.

- Эйе шул !

Килен: -Эй ,балалар ! Торҙоғоҙҙамы?

Беләһегеҙме, бөгөн, Нардуған байрамы , һәм беҙҙең тирмәлә йыйын буласак!

Хәҙер һеҙ,балаҡайҙарым, өйҙән-өйгә йөрөп, барыһына ла теләк теләп, йыйынга сакырып сығығыҙ !

Теләк теләгәндә, боронғолар былай һамаклаған :

«Нар, нар, нарына, бәхет бирһен барына» ! - тип.

Ә кунак сакырғанда былай тигәндәр:

«Нар, Нардуған , Нардуғанға бар туған»!

Йәгеҙ әле, кабатлап карағыҙ.

Балалар кабатлайҙар, һәм ҡабатлай - ҡабатлай сығып китәләр. Хужабикә балаларҙы оҙата, һәм өй йыйыштырыга ҡатышып китә.Күптә үтмәй күнәктәрен тултырып кыҙҙар керәләр .

Ҡыҙҙар:

•  - Бына, еңгә, килтерҙек тә «Таң һыуын».
•  - Бер бөртөгө лә түгелмәне, карап барҙым.

(Шаярып)

•  - Эйе,хоҙайым эштәре!..

Килен: -Э-э-й, рәхмәт яуғыры! Былай булғас уҙғарабыҙ икән байрамдың олоһон.

Ҡыҙҙар:

1.  Эйе шул...
2.  Шулай, шулай...
3.  Үткәрәбеҙ еңгәкәй !...

Килен: Ана бит, балаҡайҙар ҙа килә.

( Тыштан балаларҙың Һамаҡлаған тауыштары ишетелә, керәләр). Балалар: - Нар,нар,нарына,бәхет бирһен барына.

- Ҡунаҡтарҙың барыһында саҡырҙыҡ; әсәй.

Килен: - Эй-й-й...уңғандарым!..

Улай булғас, ҡунаҡтар килә лә башларҙар инде.

Ҡыҙҙар, һеҙ һыуҙы ошонда ҡуйығыҙҙа, һуңғараҡ килерһегеҙ йәме,э мин, аш һала торайым.

Ҡыҙҙар шая(рышып сығалар. Килен күнәкте күтәреп кереп китә. Балалар

уйнап ҡала)

Хужа (сығып): -Балаларым ,ни эшләйҙәр?

Балалар: - Атай, атай!

Бына,Нардуған да нардуған тиҙәр.

Ә нимәне аңлата һуң ул?

Айрат: - Нар — һүҙе ,манғул телендә «Ҡояш» тигәнде аңлата. Ата-бабаларыбыҙҙын бер тамыры мангул ерҙәренән булған бит.Төндәрҙең иң оҙон, көндәрҙең иң ҡыҫка мәлендә былай тигән:

«Нардуған! Ҡояш тыуған ! Әйлән беҙгә йөҙөң менән»

-тип ҡояшҡа табынған. У нан байлыҡ, муллыҡ , һаулыҡ һораған. Байрам бер аҙна дауам иткән.

(Ҡәйнә керә, ҡулында ҡомартҡы)

-Балаҡайҙар, һеҙ сығып йөрөп килегеҙ,йәме.

(Балалар сыға ).

Ҡәйнә : - Бына улым,атайыңдан ҡалған ҡомартҡы был.

Ул, ҡулдан - ҡулға ғына, атанан улға күсерелеп килгән булған. Атайың ,улым үҫеп еткәс,улыма тапшырырһың тигән ине. Сират һиңә лә етте ,балаҡайым.Бурысыңды яҡшы итеп

башҡар,йәме !

(Артҡы планда килен урынлыҡты рәтләп йөрөй)

Айрат: - Ярай, әсәй!..Үтәрмен!..

Үҙемә тигән бурысты үтәрмен!..

Килен: -Айрат, ҡәйнәм, ҡунаҡтарҙың килгән тауышы ишетелә түгел ме, әйҙәгеҙ ҡаршы алайыҡ.

(Ололар, йәштәр бер-бер артлы ризыҡтар, үләндәр тотоп килеп керәләр).

- Нар,нар,нарына,

Бәхет бирһен барына.

Мал-тыуарың түл йәйһен,

Бала-сағаң ит эйһен.

- Малың ашһын ҡуралып,

Ашың ашһын буралып,

Илең,йортоң һил булһын,

Күңелегеҙ киң булһын!

-Эйе, шулай булһын! Амин! Амин!

(Үтәләр, ризыҡтарын ҡуйып түргә уҙалар.Йәштәр, килен, һ.б. ярҙам

итәләр.Хужа уртала.)

•  Ағай-эне, әйҙәгеҙ эл е аш алдынан доға ҡылып алайыҡ.

(Дога уҡый башлай)

•  Бер ғәзиз аллаҡайым!

Тәндәребеҙгә таҙалыҡ бирһен,

Ағзаларыбыҙға сәләмәтлек бирһен, хоҙайым!

Аллаҡайым, бәлә-ҡазаларҙан,

Ҡ айғы -хәсрәттәрҙән,

һаҡлаһын хоҙайым!

Илдәрғә, йәндәргә Тыныслыҡ бирһен, хоҙайым!

Амин!!!.. (барыһы ла «Амин»-ти.)

-Хоҙай ярҙамы менән иҫке йылды матур итеп оҙатып ағай-эне, ауылдаштар, Яңы йылды ҡаршылайыҡ.Нардуған барыбыҙға ла бәхет, һаулыҡ,именлек, муллыҡ килтерһен!!!

Барыһы ла: -Эйе, шулай булһын !!!

Айрат: - Ә хәҙер, ағай-эне,йырлап, бейеп алһаҡта була. Әйҙәгеҙ әле ҡобайыр әйтешеп алайыҡ!

•  Булдырабыҙ беҙ уны !
•  Бына бөгөн бында Йыһанша ағай ҡунаҡҡа килгән.

Әйҙәгеҙ уға һүҙ бирәйек әле.

•  Әйҙә һуң!

Йыһанша агай сыгыш яһай.

•  Һай афарин да инде Йыһанша ағай.

Ағай - эне, әйҙәгеҙ әле хәҙер Айрат ағайҙың ҡурай моңдарына бейеп алайыҡ . (Аҙагы).

Ҡунаҡтар: Әйҙәгеҙ инде, ағай-эне, йорт хужаһын Селлә бабай итеп кейендереп Тимерхандарға юл тотайыҡ (Кейендерәләр).

Бөтәһелә: -Әйҙәгеҙ,әйҙәгеҙ! (Сыгалар).