Дәрестән тыш эшчәнлек

1. Пояснительная записка

Рабочая программа внеурочной деятельности разработана на основе Федерального государственного образовательного стандарта, Концепции духовно-нравственного развития и воспитания личности гражданина России.

Рабочая программа составлена в соответствии с нормативно-правовым документами:

1.Федеральный закон от 29 декабря 2012 года №273-ФЗ» Об образовании в Российской Федерации».

2.Приказ Министерства Образования и науки РФ от 6 октября 2009 года № 373 ,зарегистрирован Минюстом России 22 декабря 2009 года .рег.№17785»Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного стандарта.

3.Приказ Министерства Образования и науки РФ от 26 ноября 2010г. №1241 «О внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт, утвержденный приказом Министерства образования и науки РФ от 6.10.2009г.№373»

4.Календарный учебный график на 2020-2021 учебный год МБОУ «Лицей им.В.В.Карпова » с.Осиново ЗМР РТ

Программа «Сәхнә» является программой художественно-эстетической направленности. С театральным искусством школьники знакомятся различными путями: на занятиях театрального кружка, при просмотре школьных инсценировок, читая книги, слушая беседы и доклады.

Новизна программы состоит в том, что в процессе занятий учащиеся получают знания о выразительности речи, знакомятся с основными положениями реалистической игры на сцене и элементами сценической грамоты. В связи с отдалением современных детей от чтения книг и с возникающими отсюда проблемами (оскудение словарного запаса современных школьников, неумение связывать отдельные единицы речи в текст, неумение грамотно и связно выражать свои мысли и, как следствие, боязнь говорить на аудиторию (класс), уход в себя, замкнутость, сложности в общении), большое значение приобрела проблема развития речи у детей, чему и будут способствовать лингвистические, речевые, интонационные практикумы, предусмотренные программой данного курса. Причины введения данного курса обусловлены необходимостью компенсировать недостаточное количество часов на лингвистические, культурологические и творческие практикумы базисной программы.

Актуальность программы обусловлена и тем, что занятия театральным искусством, разнообразные по содержанию и форме, воспитывают у школьников эстетическое отношение к тому, что является прекрасным в быту, в природе и искусстве. Театральные игры и школьные инсценировки положительно влияют на развитие мышления и творческой фантазии учеников. Педагогическая целесообразность программы объясняется формированием высокого интеллекта духовности через мастерство. Программа направлена на то, чтобы через сценическое искусство приобщить детей к творчеству.

Цель программы: формирование творческой личности ребёнка средствами театральной деятельности, развитие эстетической отзывчивости.

Поставленная цель раскрывается в следующих задачах:

воспитательные - формирование положительных эмоций, активизировать познавательный интерес и образное мышление;

художественно-творческие – развитие творческих способностей, воображения и образного мышления, навыков вежливого обращения с партнёрами по сцене;

технические – освоение технических приёмов владения своим телом, совершенствовать гибкость и выносливость.

Ожидаемые результаты.

Занимаясь в театральном кружке, дети должны научиться следующим умениям и навыкам:

- ориентироваться в пространстве;

- уметь запоминать ролевые слова;

- находить нужные позы и действия;

- уметь произносить одну и ту же фразу с разной интонацией;

- уметь читать наизусть текст, правильно расставляя логические ударения;

- уметь строить диалог с партнёром.

Главным критерием оценки учащегося является способность трудиться и добиваться достижения нужного результата.

Обязательным требованием достижения поставленных задач является соблюдение следующих принципов:

• системность и последовательность занятий: 1 раз в неделю; обеспечение преемственности обучения;
• научность: соблюдение логики изложения материала в соответствии развития современных научных знаний;
• доступность: от легкого к трудному, от простого к сложному, от неизвестного к известному, использование методов соответствующих данному возрасту детей и их развитию;
• наглядность: использование наглядных пособий, иллюстраций, авторских работ, дополнительной научной и справочной литературы, ИКТ;
• деятельностный подход: использование проблемного материала, постановка проблемы, поиск решения проблемы с учителем и самостоятельно;
• активность и сознательность: понимаются цели и задачи учеником, ученик обучается самоанализу и самооценке, думает и действует самостоятельно, умение опираться не на авторитет учителя, а на доказательства и логику мышления;
• прочность знаний: завершение каждой темы итоговым занятием, призванным закрепить полученные знания и навыки, и подготовить учащихся к восприятию материала следующей темы, применение технологии сравнения, сопоставления, противопоставления;
• принципы уважительного отношения к детскому творчеству: представление свободы выбора, создание атмосферы раскованности и талантливости, умение педагога оценить художественные достоинства детских работ.

Проверка результатов освоения программы предусматривает следующие формы:

- просмотр инсценировок, подготовленных учащимися;

- участие в тематических праздничных программах в школе.

Формой подведения итогов считать: выступление на школьных праздниках, торжественных и тематических линейках, участие в школьных мероприятиях, родительских собраниях, классных часах, участие в мероприятиях младших классов, инсценирование сказок, сценок из жизни школы и постановка сказок и пьесок для свободного просмотра.

Режим занятий. Занятия проводятся 1 раз в неделю по 45мин.

II. Результаты освоения курса внеурочной деятельности

Личностные результаты.

У учеников будут сформированы:

- этические чувства, эстетические потребности, ценности и чувства на основе опыта слушания и заучивания произведений художественной литературы;

- осознание значимости занятий театральным искусством для личного развития.

- формирование целостного мировоззрения, учитывающего культурное, языковое, духовное многообразие современного мира;

- формирование осознанного, уважительного и доброжелательного отношения к другому человеку, его мнению, мировоззрению, культуре; готовности и способности вести диалог с другими людьми и достигать в нем взаимопонимания;

- развитие морального сознания и компетентности в решении моральных проблем на основе личностного выбора, формирование нравственных чувств и нравственного поведения, осознанного и ответственного отношения к собственным поступкам;

- формирование коммуникативной компетентности в общении и сотрудничестве со сверстниками, взрослыми в процессе образовательной, творческой деятельности;

Метапредметные

- обогащении ключевых компетенций (коммуникативных, деятельностных и др.) художественно-эстетическим содержанием;

- умении организовывать самостоятельную творческую деятельность, выбирать средства для реализации художественного замысла;

- способности оценивать результаты художественно-творческой деятельности, собственной и одноклассников.

- Совершенствовать продуктивное сотрудничество (общение, взаимодействие) со сверстниками при решении различных творческих задач во внеурочной и внешкольной художественно-эстетической деятельности;

- Осваивать начальные формы познавательной и личностной рефлексии; позитивной самооценки своих актёрских способностей;

- Овладевать навыками смыслового прочтения содержания текстов различных театральных жанров в соответствии с целями и задачами деятельности;

- Учить осуществлять информационную, познавательную и практическую деятельность с использованием различных средств информации и коммуникации (включая пособия на электронных носителях, обучающие музыкальные программы, цифровые образовательные ресурсы, мультимедийные презентации, работу с интерактивной доской и т. п.). ;

Предметные результаты:

Учащиеся научатся:

- выполнять упражнения актёрского тренинга;

- строить этюд в паре с любым партнёром;

- развивать речевое дыхание и правильную артикуляцию;

- видам театрального искусства, основам актёрского мастерства;

- сочинять этюды по сказкам;

- умению выражать разнообразные эмоциональные состояния (грусть, радость, злоба, удивление, восхищение) ;

Метапредметными результатами является формирование универсальных учебных действий (УУД).

Регулятивные УУД:

Обучающийся научится:

- понимать и принимать учебную задачу, сформулированную учителем;

- планировать свои действия на отдельных этапах работы над пьесой;

- осуществлять контроль, коррекцию и оценку результатов своей деятельности;

анализировать причины успеха/неуспеха, осваивать с помощью учителя позитивные установки типа: «У меня всё получится», «Я ещё многое смогу»;

Познавательные УУД:

Обучающийся научится:

- пользоваться приёмами анализа и синтеза при чтении и просмотре видеозаписей, проводить сравнение и анализ поведения героя.

- понимать и применять полученную информацию при выполнении заданий;

- проявлять индивидуальные творческие способности при сочинении этюдов, подборе простейших рифм, чтении по ролям и инсценировании.

Коммуникативные УУД:

Обучающийся научится:

- включаться в диалог, в коллективное обсуждение, проявлять инициативу и активность

- работать в группе, учитывать мнения партнёров, отличные от собственных;

- обращаться за помощью;

- формулировать свои затруднения;

- предлагать помощь и сотрудничество;

- слушать собеседника;

- договариваться о распределении функций и ролей в совместной деятельности, приходить к общему решению;

- формулировать собственное мнение и позицию;

- осуществлять взаимный контроль, адекватно оценивать собственное поведение и поведение окружающих.

III. Содержание курса внеурочной деятельности с указанием форм организации и видов деятельности

Вводное занятие (1 ч).

Знакомство с правилами поведения в театре. Решение организационных вопросов.

Любительские занятия театром. (4часа)

Роль театра в культуре, основные вехи развития театрального искусства. Любительский театр как разыгрывание ситуаций, в которых человек существует, взаимодействует с миром, пытаясь управлять окружающим пространством. (Знакомство с правилами поведения на сцене, театральными играми, просмотр обучающих презентаций).

Театральная миниатюра. (8 часов)

Актерский этюд. Наблюдения актера. Лаборатория актера и режиссера. Учебные театральные миниатюры, скетчи. Типы персонажей в театральных миниатюрах. Проблемная ситуация персонажа и способы решения. Театральный капустник. (Распределение ролей, разыгрывание мини представлений).

Пьеса-сказка. (22 часов)

Просмотр профессионального театрального спектакля. Драматургический замысел. Репетиции пьесы-сказки. Представление пьесы. (Знакомство со сценарием, репетиции пьесы, работа над выразительностью речи, работа с реквизитом и костюмами)

(Знакомство со сценарием, репетиции пьесы, работа над выразительностью речи, работа с реквизитом и костюмами)

Подведение итогов на заключительном занятии.

Формы работы:

Формы занятий - групповые и индивидуальные занятия для отработки дикции.

Основными формами проведения занятий являются:

• театральные игры,
• конкурсы,
• викторины,
• беседы,
• экскурсии в театр и музеи,
• спектакли
• праздники.

Постановка сценок к конкретным школьным мероприятиям, инсценировка сценариев школьных праздников, театральные постановки сказок, эпизодов из литературных произведений, - все это направлено на приобщение детей к театральному искусству и мастерству.

Формой подведения итогов считать: выступление на школьных праздниках, торжественных и тематических линейках, участие в школьных мероприятиях, родительских собраниях, классных часах, участие в мероприятиях младших классов, инсценирование сказок, сценок из жизни школы и постановка сказок и пьесок для свободного просмотра.

1. Календарно – тематическое планирование

Список литературы

1. Для учителя :

1. Хэнуз Мэхмутов, Илтани Илялова, Бэян Гыйззэт. Октябрьга кадэрге татар театры. – Казан, 1988.
2. Б.Гыйззэт, Х.Мэхмутов, А.Эхмэдуллин, И.Илялова. Татар совет театры. – Казан, 1975.
3. А.Эхмэдуллин. Сэхнэ хэм тормыш. – Казан, 1976.
4. Р.Жиханшина. Кунелем туреннэн.
5. Торле журналлар, альбомнар, белешмэлэр, рэсем-фотолар, артист язмалары.
6. Эдэбият дэреслеклэре.
7. Сэхнэ эсэрлэре : Г.Камал, К.Тинчурин х.б.

2. Для учеников:

8. Мэктэп сэхнэсе. 1-2 кисэк.
9. Пионер сэхнэсе. 6-8 кисэк
10. Ш.Галиев.Күнелле сэхнэ.-Казан, 1971.
11. Ш.Мостафин. Безнен сэхнә. –Казан, 1989.
12. Мэзэклэр жыентыгы.
13. Классик драматурглар ижаты урнэклэре.
14. И.Нуруллин. Драматургиядэ жанр формалары.

“Үрдәк беренчелекне алган”

Катнашалар: Әтәч, Үрдәк, Тавык, Чебиләр, Кәҗә, Сыер, Акбай, Аю, Төлке, Тиен.

Матур кояшлы иртә. Койма белән әйләндереп алынган ишегалды. Арткы планда – авыл өе. Бер читтә бүрәнә ята. Икенче якта өстәл, эскәмия куелган. Уртада – агач тагарак. Читтәрәк, койманың алгы ягында – “күл”.

Горур кыяфәт белән, эре-эре атлап, сәхнәгә Әтәч чыга. Ул, җырлый-җырлый, ишегалды уртасына таба үтә.

Әтәч:(җырлый) Кикри-күк! Кикри-күк! Мин уяндым бик иртүк.

Яңа хәбәр ишеттем, Шуны әйтергә килдем.

Ишегалдына, кабалана-кабалана, алпан-тилпән атлап, Үрдәк керә.

Үрдәк: Бак-бак-бак! Бак-бак-бак!

Килдем бик тиз атлап. Шатлыклымы хәбәрең? Шуны белергә килдем.

Әтәч: Әйе, дускаем, күңелле хәбәр!

Үрдәк: Әйдә инде, әйт, тизрәк!!!

Әтәч: (үрдәк янына ук килеп) Ишетмәдеңмени? Иртәгә йорт хайваннары һәм кошлары өчен бәйге оештырыла, ди. Бәйгедә һәркем үз һөнәрен күрсәтергә тиеш.

Үрдәк:(гаҗәпләнеп) Кит аннан?! Менә шәп булган! Ә бәйгедә җиңүчеләргә бүләк булачакмы икән?

Әтәч: Әлбәттә, булачак! Кем үзенең һөнәрен яхшы күрсәтә, шул бүләк алачак.

Ишегалдына, җырлый-җырлый, Тавык чыга. Ул як-ягына карана, чебиләрен эзли.

Тавык: Чеп-чеп-чебиләрем,

Чеп-чеп-чеп-чеп-чебиләрем, Йомры йомшак йомгакларым, Кайда соң сез, елакларым?

Сәхнәгә, бер-бер артлы тезелеп, йөгерә-йөгерә, Чебиләр керәләр. Җиңелчә музыка астында бию башкаралар. Бу вакытта Әтәч белән Үрдәк, Тавык бүрәнәгә барып утыралар, биюне күзәтәләр.

Тавык: (урыныннан торып, чебиләре янына килә) И-и-и, менә бит минем нәниләрем, сары матур чебиләрем! Килегез, кил яныма, җим сибәм үзегезгә!

Чебиләр әниләре янына йөгереп киләләр, барысы бергә кочаклашалар да, уң кулларын берсе өстенә берсен куеп, “Без-без-без идек” уенын уйныйлар.

Без-без-без идек,

Берничә чеби идек.

Тәмле итеп җим ашадык, Тагарактан су эчтек, Төрле якка сибелдек.

Сәхнәдән йөгереп чыгып китәләр.

Әтәч: (бүрәнәдән төшә, Тавык янына килә) Хәләлем, син ишеттеңме әле, иртәгә йорт хайваннары һәм кошлары өчен бәйге оештырыла. Бәйгедә син дә катнаша аласың.

Тавык: Менә яхшы булган. Әлбәттә, катнашам!

Үрдәк: (бүрәнәдән төшә) Дусларым, әйдәгез, булачак бәйге турында башкаларга да хәбәр итик. Әзерләнергә бик аз вакыт калган бит.

Тавык, Әтәч, Үрдәк сәхнәнең өч ягына китәләр, кулларын авыз турысына куеп, берсе артыннан берсе кычкыралар:

Эһе-һе-һей! Хөрмәтле дусларыбыз! Тизрәк бире килегез!

Яңа хәбәр ишетегез!

Сәхнәгә, шаулаша-шаулаша, Кәҗә, Сыер керәләр, җырлыйлар.

Исәнмесез-саумысез, Нигә кәҗә саумыйсыз? Сыерыгыз каймак бирә - Нигә чыгып алмыйсыз?

Кәҗә, Сыер: (бергә) Сәлам бирдек дусларга!

Әтәч , Тавык, Үрдәк: (бергә) Алдык - кесәгә салдык.

Кәҗә: Безне нигә чакырдыгыз? Мә-ә-ә-ә!

Сыер: Нинди хәбәрегез бар? Тизрәк беләсе килә! Му-у-у-у! Әтәч: Ишетмәгәнсездер әле, иртәгә зур бәйге уздырылачак! Тавык:Бәйгедә теләгән һәркем катнаша ала.

Үрдәк: Һәркем үз һөнәрен күрсәтергә тиеш.

Сыер: (уйланып) Алай икән.... уйлап карыйсы булыр...

Кәҗә: Уйлап торасы юк. Менә мин җырлап күрсәтәчәкмен! Туйдым инде мээлдәп йөреп...

Сыер: Алайса, мин дә синнән калышмыйм. Му-му дип кычкырып йөреп, мин дә ардым. Мин буген әтәч булып кычкырам! Беренчелекне берәүгә дә бирмәм!

Тавык:Мин гел җырлап йөрим, бу юлы биеп күрсәтергә кирәк!

Әтәч: Ә мин... мин гитарада уйнаячакмын. Минем гитарада уйнаганны  күреп, бөтенесе хәйран калыр.

Үрдәк: (тыйнак кына) Мин белмәгән эшкә тыгылмыйм. Сәхнәгә чыгам да, бак-бак итеп бакылдап күрсәтәм.

Йорт кошлары, Сыер белән Кәҗә бүрәнәгә барып утыралар. Сәхнәгә күңелле музыка астында һәйәт әгъзалары - күзлек кигән Аю, кулларына кәгазь, ручка тоткан Төлке белән Тиен, Акбай керәләр. Тезелеп басалар.

Аю:Мин - комиссия башлыгы, Күзлегемне кидем мин.

Дусларымның һөнәрләрен

Бәяләргә килдем мин (өстәл артына барып утыра).

Төлке:(көязләнеп) Ярышларны күзәтергә Мин дә килдем, күрегез.

Бәяләрбез һөнәрләрне

Бер хәйләсез, белегез (өстәл артына утыра)!

Тиен:Мин дә килдем, чөнки беләм:

Мондый бәйгеләр сирәк.

Ярыш нәтиҗәләрен, тырышып,

Язып барырга кирәк (өстәл артына утыра).

Акбай: Утырышып бетсәгез, Ярышларны башлыйбыз.

Иң беренче Кәҗә җырын Әйдә, тыңлап карыйк без. Кәҗә:(кычкырып җырлый) Бар матур бакча,

Анда кәбестә үсә.

Менә шундый ул бик зур,

Менә шундый кечкенә! (реверанс ясый, баш ия.)

Җыр барышында комиссия әгъзалары колакларын каплыйлар, канәгатьсезлекләрен

белдерәләр.

Акбай:Чират җитте Сыерга. Ул да “Му-у!”- дип кычкырмый бүген,

Ул бүген – әтәч булып кычкыра!

Әйдәгез, бергәләп саныйк: (комиссия әгъзалары бергә саныйлар)

Бер, ике, өч! Башладык!

Комиссия әгъзалары, гаҗәпләнеп, башларын тоталар.

Акбай:Хәзер җырласын Тавык, Тормасын ул мактанып.

Тавык:(кулында яулык) Мин дә кытакламыйм бүген, Минем биисем килә!

Аю, Тиен, Төлке:(бергә) Әйдә, рәхим ит! Биюеңне Бик тә күрәсе килә!

Бию көе яңгырый. Тавык бии башлый, әмма чалыш атлап, мәтәлеп китә.

Акбай:Сүз бирелә Әтәчкә! Матур “Кикри-күк” җырын Һәркем көтә Әтәчтән!

Әтәч:Барыгыз да шаккатырсыз, Әгәр гитара да уйнасам.

Мин бүген кычкырмыйм әле, Бүген гитара да уйнап күрсәтәм!

Акбай:Сүзне, Үрдәк, сиңа бирик, Синең дә һөнәреңне күрик.

Үрдәк:“Белмәгән эшкә тыгылма”, Дигән безнең халкыбыз.

Мин артыгын кыланмыйм, Белгән эшемне эшлим.

Үз телемдә матур итеп Рәхәтләнеп бакылдыйм:

Бак-бак! Бак-бак! Бак-бак!

Барысы да, гөр килеп, Үрдәккә кул чабалар. Үз телендә матур итеп сөйләгәне өчен,

аңа сулы ләгән бүләк итәләр.

Аю:(урыныннан торып) Үрдәк туган, син бик матур итеп үз телеңдә сөйләдең. Телеңне яратканың, зурлаганың өчен без сиңа бәйгенең иң зур бүләген тапшырабыз. Рәхим итеп ал, туганкай! Юкка гына халкыбыз “Теле барның юлы бар” димәгән. Синең киләчәгең якты, өметле!

Тиен:(җиңелүчеләргә карап) Һәрчак шуны исегездә тотыгыз: белми эшләнгән эш – пешми калган җимеш ул!

Төлке:Сүзең белән мактанма – эшең белән мактан!

Акбай:Тыйнаклык һәркемне бизи!

Кәҗә, Сыер, Әтәч, Тавык башларын, оялып, аска ияләр.

Тәмам.

Татар халык әкияте: “Өч кыз”

 (Өй күренеше, әни кызлары белән өйдә)

Алып баручы: 

Исәнмесез-исәнмесез,

Утырыгыз матурлап.

Әкият күрсәтәбез сезгә

Өч кыз килгән бүген безгә.

Әни: Кызларым, сез кайда?

Олы кыз:Әни мин монда. Көннәр якты булсын өчен әни кирәк!(әнисен кочаклый)

Уртанчы кыз: Ашлар тәмле булсын өчен, әни кирәк! !(әнисен кочаклый)

Кече кыз: Йокы татлы булсын өчен,әни кирәк! !(әнисен кочаклый)

Бергәләп җырлыйлар:

Гөлләр чәчәк атсын өчен,

Бәхет – шатлык артсын өчен

Әни кирәк, әни кирәк.

Иң кадерле кеше җирдә

Әни, димәк.

Өч кыз (бергә әкрен генә серләшәләр): – Әйдәгез, кызлар, биергә.

“Кызлар биюе”

(Бергә утырып чәй эчәләр)

 Алып баручы: Көн артыннан көн үткән. Кызлар үсеп буйга җиткәннәр. Бер-бер артлы туган өйләрен ташлап киткәннәр.

Олы кыз: (Әнисен кочаклап) Әни мин китәм инде. Сау бул!

Әни: Исән-сау гына йөр балам! Онытма мине балам!!!

Уртанчы кыз: (Әнисен кочаклап) Әни мин китәм инде. Сау бул!

Әни: Исән-сау гына йөр балам! Онытма мине балам!!!

Кече кыз: (Әнисен кочаклап) Әни мин китәм инде. Сау бул!

Әни: Исән-сау гына йөр балам! Онытма мине балам!!!

 Алып баручы:Кызлары китә. Әни кеше берүзе ялгызы кала.Еллар уза. Әни чәчәләренә чал төшә.Кинәт кенә әниләре авырып китә.Ул тиен дустын чакыра.

Тиен:Исәнме дустым. Хәлләрең ничек?

Әни: Тиен дустым бар әле, кызларыма әйт әле. Минем хәлемне белергә килсеннәр.

Тиен: Ярар, ярар, борчылма, хәзер аларны чакырам. Алар килеп җитәрләр.(Тиен олы кызның тәрәзәсен шакый)

Олы кыз: Кем бар анда?

Тиен: Бу мин Тиен. Әниеңнән хәбәр китердем. Әниең чирли, сине чакырды.

Олы кыз: Ай – яй, яй! Бик барыр идем, тик менә вакытым юк, тазлар чистартасым бар.

Тиен: Ай – яй, яй! Юньсез кыз! Алайса гомерең буе шул тазларны чистарт..

Алып баручы: Тиеннең шулай дип әйтүе була, олы кыз бакага әйләнә.(Олы кызга бака битлеге кидертелә).

Олы кыз: “Бака җыры” (“Эх, алмагачлар” көенә)

Су буенда бакалар
Баталар да, калкалар.

Бата – калка, бата – калка

Сикерә – сикерә чабалар.

Эх, бак – бак – бак – бак

Сикерә – сикерә чабалар.

(Тиен уртанчы кызның тәрәзәсен шакый)

Уртанчы кыз:Кем бар анда?

Тиен:  Бу мин Тиен. Әниеңнән хәбәр китердем. Әниең чирли, сине чакырды.

Уртанчы кыз: Ай – яй, яй! Бик барыр идем, тик вакытым юк. Җеп эрлисем бар.

Тиен: Ай – яй! Юньсез кыз! Алайса син гомерең буен җеп эрлә!!!

Алып баручы: Тиеннең шулай, дип әйтүе була, уртанчы кыз үрмәкүчкә әверелә.(Үрмәкүч битлеге кидертелә)

Уртанчы кыз “Үрмәкүч” җыры (“Эх, тала, тала” көенә).

Киндер сугам, киндер сугам,

Арды инде беләгем.

Тиз генә эш бетерергә

Иде минем теләгем.

Эх ,тала, тала

Тала ике беләгем.

Нигә тала, нигә яна

Икән минем йөрәгем.

(Үрмәкүч биеп кереп китә

 (Тиен кече кызның тәрәзәсен шакый)

Кече кыз:Кем бар анда?

Тиен: Бу мин Тиен. Әниеңнән хәбәр китердем. Әниең чирли, сине чакырды.

Кече кыз: Әнием авырый? Мин хәзер аның янына барам.

Тиен: И сөйкемле бала. Гомерең буе игелек кыл. Кешеләр дә сине яратырлар. 

Кече кыз: Әнием, әнием…(Кече кыз әнисенә килеп хәлләрен сорый). Әнием, алтыным, син минем якыным. Хәлләрең ничек? Әйдә мин сине чәй эчерәм

Алып баручы:

Иң кадерле, иң хөрмәтле

Булсын җирдә әниләр.

Әниләрне кадерләсәк,

Тыныч булыр ил-көннәр.

 Җыр “Әни кирәк”. (Тиен балалар белән җырлый).

1. Көннәр якты булсын өчен,

Йокы татлы булсын өчен,

Әни кирәк, әни кирәк.

Йокы татлы булсын өчен,

Әни кирәк.

2. Ашлар тәмле булсын өчен,

Дөнья ямьле булсын өчен.

Әни кирәк, әни кирәк.

Дөнья ямьле булсын өчен.

Әни кирәк.

3. Гөлләр чәчәк атсын өчен,

Бәхет – шатлык артсын өчен

Әни кирәк, әни кирәк.

Иң кадерле кеше җирдә

Әни, димәк.

 (Башларын ияләр)

Нәүрүз бәйрәме – 2015

1бала.Исәнмесез,саумысез,

Бүген бездә бәйрәм көн

Уйнап күңел ачам дип,

Мәктәпкә килде һәркем.

2 бала. Борын үткән заманнан

Болгар үткән Казаннан

Җаек белән Иделдән

Бу бәйрәм безгә килгән.

3 Бала. Күч безнең күңелгә

Җыр яме,җир яме

Рәхим ит, түрдән уз

Нәүрүз бәйрәме.

4 бала. Көн белән төн тигезләшкән

Яз килеп җиткән икән.

Яз килеп җиткәндә икән

Һәм хәбәр иткән икән.:

Бәрәкәтле булсын язлар,

Нәүрүз мөбәрәк булсын!

Залга Көн белән Төн чыга.

Көн. Исәнме,төнкәем!

Төн. Ярый әле син бар,көнкәем!

Көн. Миндә сине бик сагындым Төнкәем.

Төн. Янар йолдызларым,көмеш аемнан сиңа сәлам китердем.

Көн. Туган ягыбызга яз килә,Нәүрүз килә! Бәйрәм белән тәбрик итәм сине , Төнкәем.

Төн. Бүген без вакытларыбыз-сәгатьләребез белән тигезләшәбез.Мин кыскарам, ә син озыная барасың.

Көн. Күңелләрдә сагыну хисен тагын да көчәйтәсең икән, төн дустым. Яз килә, яз килә! Тиздән җылы яклардан кошлар кайтып, тирә-юньне үзләренең моңлы җырларына күмәрләр.

Төн. Кырлар,басулар кардан арчылгач, язгы кыр эшләре башланыр.

Көн. Еллар тыныч булсын!

Игеннәр мул булсын!

Төн. Әйдә , көнкәем, Нәурүзбикә килеп җитми микән,күзәтеп килик әле. Чү, ниндидер тавышлар ишетелә, әнә үзе дә килә бугай

Залга берничә балалар керә.

1бала. Ач ишегең,керәбез,

Нәүрүз әйтә киләбез.

әй, Ишбабай,Ишбабай

Мич башыннан төш бабай.

Биш тиен акча бир бабай,

Нәүрүз мөбәрәк булсын!

2бала.Торыгыз,тор хуҗалар

Нәүрүз җитте беләмсез?

Нәүрүзчеләр килде сезгә,

Ни сөенче бирәсез?

Бабай белән әби чыга.

Әби,бабай. Исәнмесез, оланнар!

Бабай. Мондый мөхтәрәм бәйрәм өчен биш тиен генә акчаны табабыз инде аны. Хәзерге заманда биш тиен пүчтәк бит ул.

Әби. Әй балакайларым,күптән көтә идек сезне Ишбабагыз белән. Күчтәнәчләребезне дә әзерләп куйган идек. Иң элек сез безгә җырлап күрсәтегез әле.

Яз җитә

Әби. Рәхмәт инде сезгә,балалар. Сезгә диеп әзерләнгән күчтәнәчләребезне кабул итеп алыгыз. (тәлинкә белән пешкән күкәйләр бирелә)

3 бала. Әбкәй,эшең уң булсын

Теләгәнең юш булсын.

Күңелләрең хуш булсын,

Нәүрүз мөбәрәк булсын!

4 бала. Казанга бармак кирәк,

Балыкка кармак кирәк.

Ә безгә бәйрәм кирәк

Нәүрүз мөбәрәк булсын!

5 бала. Нәүрүз әйттек без сезгә,

Хакын бирдегез безгә,

Яшегез җитсен йөзгә

Малыгыз артсын көзгә

Нәүрүз мөбәрәк булсын!

Бергә. Нәүрүз мөбәрәк булсын!

Жыр Кояшлы ил

Нәүрүз килә, Нәүрүз килә,

Илләр көннәр ямьләнә.

Бергәләшеп биергә дип,

Куллар кулга бәйләнә.

Март.

Бозны тишә ак чәчәк,

Көнгә бага саф чәчәк.

Апрель.

Әнә яз яшелләнә,

Җир-анабыз гөлләнә.

Май.

Бүген көн тиң төннәргә,

Урын юк һич көнләргә.

Без дә тиң, без дә тигез,

-Нәүрүз Мөбәрәк, - дибез.

Март. Ай кызлар, туңдыра башлады бит әле.

Апрель. Әйе, минем дә битләрем, кулларым өшеде.

Май. Ай-яй миңа да суык.

Кояш. Юк-юк, безгә туңарга ярамый.

Сәхнәгә Декабрь, Гыйнвар, февраль керәләр.

Декабрь. Бу, нинди тавыш тагы?

Январь. Әйе, нинди тавыш?

Февраль Кем әле монда, уен-көлке ясап, минем биләмәләремә хуҗа булмакчы?

Гыйнвар. Әйе, хуҗа булмакчы?

Декабрь Нинди бәйрәм, нинди туй монда?

Февраль.Әйе, нинди туй?

Март.

Нәүрүз килә, Нәүрүз килә,

Күктән нурла сибелә.

Туган илем, туган җирем,

Язны күреп сөенә!!!

Декабрь. Туктагыз, туктагыз, без китмәдек, без китмибез һәм китәргә җыенмыячакбыз да.

Гыйнвар. Әче суыкларыбызны, карлы бураннарыбызны, салкын төннәребезне, суык көннәребезне сезгә җибәрәбезззззз (өрә)

Февраль. Мине кечкенә димәгез, кечкенә дә төш кенә, буран капчыгымны ачсаммы, ачсаммы.....

Нәүрүз. Исәнмесез,дускайларым минем

Газиз җирем,якты кояшым

Гүзәл чәчәкләрем,бөек кешеләрем

Исәнмесез,исәнмесез.

Әби. Хуш киләсең, гүзәл Нәүрүз,

Язгы Яңа елыбыз!

Яңа елда туры булсын,

Нурлы булсын,юлыбыз!

Бабай  Нәүрүз килде,тиз килде,

Нәүрүз килде яз килде,

Яз белән муллык килде,

Яз белән көрлек килде.

8 бала. Яратыгыз көзне дә,

Яратыгыз кышны да,

Яратыгыз җәйне дә.

Яратыгыз язны да,

9 бала. Яратыгыз,көннәрне,

Айларны һәм елларны,

Кешеләрне,табигатьне,

Саклагыз сез аларны.

(

Кыш бабай. Бу нинди җыен монда?

миңа әйтми киткәнсең,

кышны җиңәм дигәнсең,

ха-ха-ха!

Бер өрермен-җил исәр,

Шыткан чәчәкне кисәр,

Ике өрсәм-кар ятар,

елга-күлгә боз катар,

кит,Нәүрүз,кит!

Н-з. Шап итсәм җил тынар,

елмайсам-карың елар.

Үзең кит,Кыш бабай!

К.б. Минем җитез тайларым бар,

Гыйнвар,февраль айларым бар.

Н-з. . Минем дә бит тайларым бар,

Җитез апрель, майларым бар!

10 б. Кыш бабай ачуланма

Яратсакта үзеңне

Быелга син китеп тор,

Нәүрүзгә бир син көнеңне.

К.б. Минем көчем җитәрлек.

Менә кашык,менә күкәй

Тот кулыңа чибәркәй.

Кайсыбыз алдан килер.?

(Кашыкка күкәй салып йөгерү.)

Уеннар уйнала.

1.Җеп чорныйлар.

2.5кыз,5 малай исемен әйтәләр.

3.бииләр.

Март  Кыш бабай,карт булсаң да,үзең хәйләкәр инде син,яңа ел бәйрәмендә биегән идең бит,әллә биеп карыйсыңмы? (Кыш бабай биеп китә)

К.б. Уф арыдым,сусадым,

Харап булдым,җиңелдем.

Эредем бит,эредем,

Яз алдында хур булдым.

Нәүрүз кызым,көчле,нык бул.

Бу сабыйлар хакына.

К.б. Ярый, балалар, дөрестәндә Нәүрүзбикәгә урынымны тапшырыр минутларым килеп җитте. Хәзергә хушыгыз, киләсе очрашуларга кадәр сау булыгыз.

Балалар. Сау бул, Кыш бабай!

(Кыш бабай китә)

Н-бикә. Котлап сәлам бирдегез,

Мине көтеп алдыгыз,

Тук булсын малларыгыз.

Мул булсын балларыгыз.

Имин йортта торыгыз.

Кәеф-сафа корыгыз.

Инде мине тыңлагыз.

Моңаеп утырмагыз.

Уйнагыз да,көлегез,

Биегез дә,җырлагыз.

Җырлы-күмәк уен “Челтәр элдем читәнгә”

Бәйрәм җыр-биюләр белән дәвам итә.

Энҗе Мөэминова Туган телем

Дөньяда иң-иң матур ил,
Ул – минем туган илем.
Дөньяда иң-иң матур тел,
Ул – минем туган телем.

"Балам!" - диеп туган телдә
Эндәшә миңа әткәм.
"Әнием!" - дип, әнкәемә
Мин туган телдә әйтәм.

Туган телемдә сөйләшеп,
Яшим мин туган илдә.
“Туган ил” сүзне дә
Әйтәм мин туган телдә.

Иң изге хисләремне мин
Туган илдә.аңлатам.
Шуңа күрә туган телне
Хөрмәтлим мин, яратам.

                           Теремкәй әкияте.  

Алып баручы.

Тора, ди, кырда бер теремкәй,

Тәбәнәк түгел, биек түгел-

Матур гына теремкәй.

 Көннәрнең, ди, берендә

Җәйге аяз бер көндә

Кыр буйлап тычкан килә

Һәм теремкәйне күрә.

Тычкан керә, як-ягына карана, термкәйне күрә һәм аның янына килә дә шакый.

Тычкан.

-Нинди матур өй!

Тук-тук-тук!

Кем яши бу өйдә?

Әллә юкмы бер кем дә?

Кереп әйләнеп чыга. Карап йөри.

Тычкан.

-Буш икән бу теремкәй.

Монда үзем яшәрмен.

Бик тырышып эшләрмен,

Кунаклар да дәшәрмен.

Алып баручы.

Тычкан бу өйне яратты,

Берүзе яшәп ята.

Эштән бушаган арада,

Ял итәргә ярата.

Кырда тора теремкәй.

Тәбәнәк түгел, биек түгел-

Матур гына теремкәй.

 Көннәрнең, ди, берендә

Җәйге аяз бер көндә

Кыр буйлап бака килә

Һәм теремкәйне күрә.

Төенчек тоткан Бака  керә, як-ягына карана, термкәйне күрә һәм аның янына килә дә шакый.

Бака.

Бигрәк матур өй икән,

Монда кем яши икән?

Тук-тук-тук!

Кем бар монда?

Тычкан.

Бу мин-Тычкан  чыелдык.  Син кем буласың?

Бака.

Мин, Бака – Бакылдык.
Камышлы күлдә,куак төбендә,
Ятам быгырдап, мин яшел бака.
Батып һәм калкып, су дулкынлатып,
Һаман кычкырам: бака-ка-ка-ка.
Мине дә керт әле.

Тычкан. Биеп, күрсәтсәң, кертәм.

Бака. Әйдә син дә чык, икәү бергә биибез.
(татар халык көенә кара-каршы бииләр,әйләнәләр )

Тычкан.

Кер әйдә, бака дустым!

Икәү дуслар булырбыз,

Тату гына торырбыз.

Бергәләшеп эшләрбез.

Шау-гөр килеп яшәрбез.

Бака.

Рәхмәт, Тычкан дустым.

Икәүләп өйгә кереп китәләр.

Алып баручы.

Кырда тора теремкәй.

Тәбәнәк түгел, биек түгел-

Матур гына теремкәй.

Тычкан белән бака дус,

Бик дус яшәп яталар,

Эштән бушаган арада

Чэй эчәргә яраталар.

Бака белән тычкан чәй әчәләр

Алып баручы.

 Көннәрнең, ди, берендә

Җәйге аяз бер көндә

Кыр буйлап әтәч килә

Һәм теремкәйне күрә.

Әтәч. (музыкага канатларын кага – кага , зур- зур атлап йөри ,Теремкәйне күрә)
Ай-яй матур Теремкәй,монда кем яши микән? (килә,шакылдата)
Тук –тук,тук,Терем,Теремкәй,Теремкәйдә кем яши?

Тычкан. Мин,Тычкан-чыелдык. Бака. Мин, бака-бакылдык. Ә син кем?

Әтәч. Мин,Әтәч,кикрикүүүк!
Иртән бик иртә торам,
Канат кагып кычкырам.
Кикрикүүүк, кикрикүүүк!
Тор иртәрәк,эшең күп.
Мине дә кертегез әле!?

Бака, Тычкан (икесе бергә). Шигырь сөйләсәң, кертәбез.

Әтәч. Үзем турындагы такмакны сөйлим тыңлагыз!

Әтәч менгән киртәгә,
Кикрикүүүк итәргә,
Әтәчләргә хәбәр килгән,
Армиягә китәргә.
Әтәч әйтә: "Бармыйм " ,-ди.
Тавык әйтә: "Калмыйм",-ди
"Син армиягә китсәң,
Бер күкәй дә салмыйм " –ди.
Әтәч китте армиягә,
Чабатага төялеп,
Тавык мескен карап калды,
Баганага сөялеп.

Бака,Тычкан (кул чабалар). Булдырдың, булдырдың. әйдә кер,өчәү бергә яшәрбез.

Тиен. (биеп чыга, теремкэйне курэ) Ай –яй матур Теремкәй,монда кем яши микән?(килә,шакылдата)
Тук, тук, тук, Терем, теремкәй, теремкәйдә кем яши?

Тычкан. Мин,Тычкан-чыелдык. Бака. Мин, бака-бакылдык. Әтәч. Мин, Әтәч-Кикрикүүүк Тычкан. Э син кем буласын.

Тиен. Мин – тиен, жирэн тиен.

Кош тугел очам, ябалактан куркам.

Чиклэвекне яратам, сызгырсам урманны янгыратам.

Мине дэ кертегез эле.

Тычкан.Э син нишли беләсен? 

Тиен. Мин табышмаклар белэн,эйдэгез чыгыгыз,сезне дә сынап карыйм

1. Җәй буе акыл сата,
   Кышын боз булып ката.
   (Бака)
2. Үзе кыска,
   Мәчедән курка.
   (Тычкан)
3. * Башы тарак, койрыгы урак.
   (Әтәч)

Бергә.Булдырдың ,әйдә бергә яшик,чикләвеләрең бик тәмле

Автор.

Көннәрнең, ди, берендә

Җәйге аяз бер көндә

Кыр буйлап куян килә

Һәм теремкәйне күрә

Сикерә-сикерә куян керә.

Куян.

Ай-яй матур өй икән.

Монда кем яши икән?

Тук-тук-тук!

Кем бар монда?

Тычкан. Мин,Тычкан-чыелдык. Бака. Мин, бака-бакылдык. Әтәч. Мин, Әтәч-Кикрикүүүк! Тиен. Мин жирэн тиен.

 Тычкан: Ә син кем?

Куян 

Мин –Куян, Куркаккай
Кечкенә генә.
Бик йомшак кына,
Бик куркак кына.
Ике колагым
Озынкай гына.
Аягым җиңел
Мамыктай гына.
Мине дә кертегез әле!

Тычкан. Җырласаң кертәбез.

Куян. Әйдәгез, чыгыгыз, бергә җырлыйбыз күңеллерәк булыр.
(“Туган як”)

Барысы бергә: Булдырдың, булдырдың.(Кул чабалар)
Әйдә кер,  бергә яшәрбез.

Куян.

Рәхмәт, дусларым!

Алып баручы.

 Көннәрнең, ди, берендә

Җәйге аяз бер көндә

Кыр буйлап төлке  килә

Һәм теремкәйне күрә.

Төлке (Музыкага бик боргаланып йөри, матур киемнәрен күрсәтә, Теремкәйне күрә)
Ай – яй матур Теремкәй, монда кем яши микән? (килә,шакылдата)
Тук,тук, тук,Терем,теремкәй.теремкәйдә кем яши?

Тычкан. Мин,Тычкан-чыелдык. Бака. Мин, бака-бакылдык. Әтәч. Мин, Әтәч-Кикрикүүүк! Тиен. Мин- жирэн тиен. Куян. Мин, Куян-Куркаккай. 

Тычкан: Ә син кем?

Төлке. 

Ә мин Төлке, хэйлэбай
Көлтә- көлтә койрыгым
Болгый болгый барамын

Кетәклеккә кереп мин,
Тавык, чебеш аламын.
Мине дә кертегез әле

Тычкан : Берәр һөнәр күрсәтсәң, кертәбез.

Төлке. Мин "Әпипә" дигән бию беләм, әйдәгез, чыгыгыз, бергәләп биибез.

"Әпипә" биюе

Барысы бергә: Булдырдың. Булдырдың! Әйдә кер бергә яшәрбез.

Алып баручы.

Көн артыннан көн үткән,

Вакытлар  узып киткән.

Җәнлекләр дә бу өйгә

Тәмам үзләшеп беткән.

Көннәрнең, ди берендә,

Бик матур җәй көнендә

Кыр буйлап бүре килә,

Һәм теремкәйне күрә.

Бүре килә. (Музыкага буре керэ, эзләнеп йөри , Теремкәйне күрә)
Ай –яй матур Теремкәй, монда кем яши микән? (килә, шакылдата)
Тук , тук , тук ,Терем , теремкәй , теремкәйдә кем яши?

Тычкан. Мин,Тычкан-чыелдык. Бака. Мин, бака-бакылдык. Әтәч. Мин, Әтәч-Кикрикүүүк! Тиен. Мин жирэн тиен. Куян. Мин, Куян-Куркаккай.  Төлке.Мин- Төлке, хэйлэбай

Тычкан: Ә син кем?

Бүре. Мин Бүре - Соры Колак.
Мине дә кертегез әле.

Тычкан: Берәр һөнәр күрсәтсәң кертәбез.

Бүре. Мин бер уен беләм, әйдәгез ,чыгыгыз, бергәләп уйныйбыз, күңелле булыр.

"Капкалы" уенын уйныйлар.                                                                                                                  

Алып баручы.

Көн артыннан көн үткән,

Вакытлар  узып киткән.

Җәнлекләр дә бу өйгә

Тәмам үзләшеп беткән.

Көннәрнең, ди берендә,

Бик матур җәй көнендә

Кыр буйлап аю килә,

Һәм теремкәйне күрә.

Аю.

Музыкага лап- лап атлап йөри,Теремкәйне күрә)
Ай – яй матур Теремкәй,монда кем яши микән?(килә,шакылдата)
Тук, тук, тук, Терем, теремкәй, теремкәйдә кем яши?

Тычкан. Мин,Тычкан-чыелдык. Бака. Мин, бака-бакылдык. Әтәч. Мин, Әтәч-Кикрикүүүк! Тиен. Мин жирэн тиен. Куян. Мин, Куян-Куркаккай.  Төлке.Мин- Төлке, хэйлэбай Бүре. Мин Бүре - Соры Колак. Ә син кем буласың?

Аю.

Мин – аю булам, дуслар!

Бөтен урманга хуҗа.

Әгәр мине дә кертсәгез

Бал белән сыйлый алам.

Барысы. Безнең урын юк бит.

Аю. Мин ишек төбендә генә торам. (ишектән кереп карый). Булмый.
Мин тәрәзәдән кереп карыйм. Булмый.
Ярар, мин түбәдә генә утырып торырмын. Булмый.
(Теремкәйдэн ,җәнлекләр чыгалар)

Тычкан. Сина аю, ачуланма, Эйдэ бердэм дус булыйк, яна зур терем тозик.

Алып баручы.

Барлык җәнлекләр бергәләп

Тату гомер иткәннәр.

Буш вакытларында бергә

Җырларга яратканнар.

Җыйдым жилэк

1.Кара урманнарнын ла уртасында

Карт имэннэр кистем эллэ-ли

Пар урдэклэр йозэдер эрэмэдэ-куллэрдэ

Жыен дуслар жыелышкач чэчэк ата голлэр дэ.

2. Узган гомерлэрлэрен лэ буйларына

Тату булсак иде без бергэ.

Жыйдым жилэк, жыйдым жилэк, жилэктэн кайтып килэм.

Жир жилэге ничек тэмле, сезне дэ шулай соям.

Н.М.Алкина

МБОУ “Лицей им.В.В.Карпова” с.Осиново ЗМР РТ

nailyaalkina@mail.ru

Кеше гүзәллеге-табигатьтән...

         Мәктәп һәм экологик культура –бер-берсе белән тыгыз бәйләнештә булган төшенчәләр. Педогоглар алдында укучыларга экологик белем бирү: укучыларның дөньяга караш даирәләрен киңәйтү, аларны табигатьне сакларга, аңа мәрхәмәтле, игътибарлы булырга өйрәтү, туган җиребезне ярату, аның белән горурлана белү хисе тәрбияләү - иң төп максатларның берсе. Аларны тормышка ашыру өчен, нәтиҗәле алымнар һәм ышандырырлык фактлар кулланып, эзлекле эш алып барырга кирәк.

             Татар теле һәм әдәбияты дәреслекләре экологик темага язылган бөтен әдәбиятны колачлый алмый, әлбәттә. Ләкин ул шактый күләмдәге әсәрләр белән таныштыра, экологик темаларга мөрәҗәгать итү алшартларын, аларның үзенчәлекләрен билгели. Моннан тыш, китаплар укырга мәҗбүр итә. Укучыларга милли, әхлакый тәрбия белән бергә, экологик белем һәм тәрбия бирүнең үрелеп баруы мөһим шарт булып кала.

             Кеше табигатькә никадәр якынрак торса, аның күңеле дә шулкадәр сафрак була.Бу бу хакыйкатьне һәрвакыт исебездә тотабыз. Сабый баланың әйләнә-тирәдәге үзгәрешләргә карап соклануы, кошлар сайравын тыңлап тәэсирләнүе аның табигать белән кызыксынуын күрсәтә. Менә шул матурлыкны күрә, соклана белү сәләтен, нечкә хис-тойгыларны кечкенәдән үк үстерергә, ныгытырга тырышабыз.

            Һәр сыйныфның әдәбият дәреслегендә халык авыз иҗатының нинди дә булса бер жанрына урын бирелә. Халык авыз иҗатында табигать һәм аны саклау – иң борынгы һәм киң урын алган темаларның берсе. Ул фольклорның барлык төр жанрларында диярлек бар. Халыкның тормыш тәҗрибәсе һәм табигатьне өйрәнү нәтиҗәсендә туган кыска, ләкин тирән мәгънәле өйрәтүләре, тәрбия алымнары бик гыйбрәтле. Әлеге өйрәтүләр татар халкының мәкаль һәм әйтемнәрендә аеруча күп тупланган һәм тирән мәгънәгә ия булган өйрәтү-киңәшләр формасын алган: “Хайваннарны җәберләгән рәхәт күрмәс”, “Яралы кошка таш атмыйлар”, “Кош йомыркаларын ватма, күз яшең түгәрсең”, “Яшь агачны сындырма, яшь гомерең өзелер”. Балаларда зирәклек, күзәтүчәнлек кебек сыйфатлар тәрбияләүче табигать күренешләренә багышланган табышмаклар: “Төнлә баксам – күк тулган, иртән баксам – юк булган”, “Язын ямь бирә, җәй салкын бирә, көзен тәм бирә, кышын тун бирә” һ.б.; сынамышлар: “Кар барында күк күкрәсә, ашлык булмас”, “Җилгә каршы яуган яңгыр каты давыллы булыр” һ.б.; шәфкатьлелек, миһербанлык, игътибарлылык кебек хисләр тәрбияләүче әкиятләр, мәзәкләр, мәсәлләр дә шактый: “Умарта корты һәм чебеннәр”, “Кем көчле?” һ.б.

               Әдәбият дәреслекләрендә урын алган күп кенә шагыйрьләребез әсәрләре дә экологик теманы күтәреп чыга. Шигърияттә бу темага урын бирмәгән шагыйрьне табуы кыендыр. Табигать темасына язылган шигырьләр исемлеге бай һәм төрле. Әлеге әсәрләр балаларны табигатьне аңларга, яратырга, аның байлыкларына сакчыл караш формалаштырырга, туган җирнең кадерен белергә өйрәтә.

            Дәреслекләрдә язучыларыбызның да экологик темага багышланган әсәрләре зур урын били.Мәсәлән , табигатьне саклау проблемасы  Ә. Баяновның «Сәяхәтнамә» поэмасында күтәрелә. Әсәрнең герое Кама буйлап сәяхәткә чыга. Кама буендагы авыллар югалган. Яшьләр булмагач, авылның киләчәге булмый. Авыл бетсә, табигать тә ярлылана. Кама буенда кыр казлары күренми, кыр үрдәкләре кычкырмый. Су буе мәет чыккан йортны хәтерләтә. Автор үзенең бала чагын хәтерли. Яланаяк йөргән болыннарны сагынып искә ала. Тик бу болыннар аша хәзер торбалар узган. Бик күп зиратлар аша дамбалар үткәрелгән. Милли аң көннән-көн югала бара. Халык иманыннан яза, телен оныта. Заманга ияреп, көйләр дә үзгәрә. Шул көйләр тавышы астында сыкрап, бик күп урманнар җиргә ава.

             Сәяхәтнамәнең ахырын ул болай тәмамлый:

Чаң кагам мин:

— Бар халыклар!

Барлык теләк-гадәтләрне

Буйсындырып бары акылга,

Кул бирегез бер-берегезгә

Җир хакына, яшәү хакына!

                        Г. Бәшировның «Туган ягым — яшел бишек» дигән әсәренең исеме генә ни тора! Автор ни өчен бу әсәрен “Туган ягым – яшел бишек” дип атаган соң?Бу сорауны укучыларга биргәннән соң  соң мин төрле җаваплар ишетәм:

- Балага бишегендә рәхәт булган кебек, һәр кешегә дә үз туган җирендә рәхәт булырга тиеш;

-Туган якның матурлыгы, яшел табигате кешене юаткан кебек, бишек тә баланы юата, тынычландыра;

-Кеше кайда гына туып үсмәсен, туган авылын, шәһәрен, укыган мәктәбен мактап, сагынып искә ала.

            “Туган ягым – яшел бишек” әсәре безне туган җиребезне яратырга өйрәтә. Табигатьне саклау – безнең уртак бурычыбыз. Г.Бәшировның “Җидегән чишмә”, М.Мәһдиевнең “Торналар төшкән җирдә”, М.Әмирнең “Агыйдел” әсәрләре,  әдипләребезнең без танышкан китаплары – барысы да Туган як, Туган җир, аның газизлеге хакында.

           Туган туфракка сабый чакта җибәргән тамырлар гына кешене ватанлы итә, хәерле итә, бәхетле итә. Табигать баласы икәнлегеңне тою нәкъ шул чорда башлана һәм куе урманнардан, киң кырлардан, яшел болыннардан, тирән сулардан килүче кадерле кунак икәнлегең күңелгә мәңгегә берегеп кала. Язучыларыбызның, шагыйрьләребезнең тирән эчтәлекле әсәрләре аша шушы хис-тойгыларны балаларның күңеленә җиткерү, сеңдерү – укытучының изге бурычы.

Кулланылган әдәбият:

1. Җәләлиев Ш.Ш. Татар халык педагогикасы. –Казан: “Мәгариф” нәшрияты, 2000
2. Заһидуллина Д.Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы. – Казан: “Мәгариф” нәшрияты, 2000.
3. Заһидуллина Д.Ф., Закирҗанов Ә.М., Гыйләҗев Т.Ш. – Татар әдәбияты. Теория. Тарих . – “Мәгариф” нәшрияты. - 2004
4. Сәхипова Р.Ә. Халык педагогикасы нигезендә укыту һәм тәрбия бирү. –Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2005.
5. Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. – Казан. – Татарстан китан нәшрияты, -

Ришвәтчелекне ничек бетерергә?

                                         Изге булган минем нәсел – ыру;

                                         Иман белән яшәгән;

                                         Хәрәм малга һич тә кызыкмаган

                                        Тәм тапкан ул хәләл яшәүдән.

Әзһәр Габиди.

    Бу иншамны язарга утыру белән уйларым дәү әниемә барып тоташты. Мин мәктәптә укый башлаганнан бирле үземнең җәйге каникулларымны авылда , дәү әниемдә үткәрәм. Менә җәйге иртә ... Дәү әнием мине аркамнан сөеп чәйгә дәшә . Өстәл өстендә самовар җырлап утыра. Без бакчадан җыеп кына кергән җиләкләр белән тәмләп чәй эчәбез. Ә чәй эчкәч , дәү әнием белән бергә дога кылабыз. Бер догасында ул : “Хәләл ризыкларыңнан өзмә , хәрәмеңнән сакла , Ходаем”. – дип тели. Мин үсә төшкәч , “Хәләл ризык нинди була икән?” , - дип уйлый башладым һәм дәү әниемнән шул турыда сорадым . Ә әбием миңа , бер дә авырсынмыйча , бу сүзнең асылын төшендереп бирде.

    Кызым , без гомеребез буе хәләл ризык ашадык ,– дип башлады ул сүзен. Ә хәләл ризык ул намус белән , тырыш хезмәт белән тир түгеп табыла. Кызым , син әле кечкенә , минем сүзләремне гомереңнең ахырынача онытма , - дип дәвам итте ул сүзен. Менә син үсәрсең, хезмәт юлына басарсың. Ә хезмәт юлында югарыга күтәрелер өчен кешеләрдән “баскыч” ясама , егылып төшәргә туры килсә , җәрәхәтең тирән булыр. Шуның өчен , балам , үз көчең белән , намусыңа тап төшермичә , камил акыл белән һәр кешене хөрмәт итеп яшәргә өйрән. Ходай Тәгалә биргән кешелек сыйфатларын югалтмыйча , булганына шөкер итеп яшәргә кирәк. Шулай яшәгәндә үзеңне бәхетле һәм ирекле итеп хис итәрсең. Аллаһы Тәгалә алдында да йөзең ак булыр. Менә без шулай яшәдек , - дип әби , бераз уйланыбрак , сүзен тәмамлады.

    Менә хәзер мин бу сүзләрнең асылына ныклап торып төшенә башладым. Илдә муллык , күгебез аяз , әмма ләкин кулларын сузып хәер сорап утыручылар , өйсезләр , ятимнәр , ташланган әти – әниләр!!! Күп кенә мәктәпләрне ябалар , яшьләр өчен спорт мәктәпләре юк. Ә янәшәдә генә яңгырдан соң үскән гөмбәләр кебек йортлар , кибетләр үсеп чыга. Чит илләргә берничә тапкыр ял итәргә баручылар көннән – көн арта. Каян килә соң болар? Минем уйлавымча , бу афәтләрнең нигезендә ришвәтчелек ята да инде.Кызганычка каршы , ришвәтчелек көннән – көн җәелеп бара Бу темага сүз башлагач, минем күз алдыма, үрмәкүч оясы – пәрәвез килә.Һаман да шул гади халык пәрәвез оясына эләккән чебендәй талпына  инде.Кая гына барып сугылмасын ,ул шул явызның җепләренә барып керә . Сүземне Гамил Афзал сүзләре белән дәвам итәсем килә:

                                      “Аждаһалар белән алыштык без ,

                                        Фиргавеннәр белән ярыштык ,

                                        Әллә кайда гына ялгыштык без ,

                                        Әллә кайда гына ялгыштык.

                                        Вак кимчелек , төзәтелер , дидек ,

                                        Күрмәмешкә генә салыштык...”, - ди ул.

   Бу күрмәмешкә салышу бик озакка сузылмыйдыр , дип уйлыйм , чөнки ил башлыкларыбыз әйтүенчә , ришвәтчелек белән көрәшү өч юнәлештә алып барыла . Беренчедән , ришвәтчеләрнең эзләренә төшү, аларны тиешенчә хөкем итү. Моның өчен иминлек сакчыларының эшләрен көчәйтү, җаваплылыкны арттыру. Икенчедән , диагностика үткәрү. Ришвәтчелекнең килеп чыгу сәбәпләрен билгеләү һәм аларны бетерү юлларын эзләү. Өченчедән , ришвәтчелеккә каршы пропаганда алып бару. Чыннан да , безгә ришвәтчелекнең килеп чыгу сәбәпләрен эзләп карарга кирәк. Менә иң гадиеннән генә башлыйк әле.

    Имтиханнарда студентлардан ришвәт алучылар. Әгәр алар тормыш итү өчен кирәкле дәрәҗәдә , хәләл көчләре чыкканча күләмдә хезмәт хакы алып эшләсәләр? Минемчә , студенттан оялмыйча ришвәт алып тормаслар иде. Дөрес, бүгенге  уку йортларында бай түрәләрне ң, эшмәкәрләрнең балалары да укый бит , алар өчен укытучы таләп иткән акча күп булып та тоелмас , тик шулар арасында әти – әнисе  берничә ай хезмәт хакы ала алмаган яки  күп балалы гаиләдә туып – үскән балалар да бар. Алар ул акчаны каян алсын ?  Андый очракларда бала бик нык кимсетелүгә дучар була.  

    Шулай ук , сырхауханәләрдә , төрле дәвалау урыннарында да бөтен нәрсә акчага барып терәлә дигән сүзләрне еш  ишетергә туры килә.  Минем аларга бер генә соравым: “Нишлисез сез, сез бит табиблар. Сез бит һәр кешенең тормышы , яшәеше өчен көрәшергә тиеш. Авырулар бит шуңа да сезне ак халатлы фәрештәләр дип йөртәләр. Әйе, бар табиблар да андый түгел , бу авыр заманнарда да үзләренең аз гына хезмәт хакына да риза булып , һәр авыруның кичерешләрен үзләре аша үткәреп күп гомерләрен бу эшкә багышлаучылар да бар. Минем хыялым да  бөтен көчен кешеләр дәваларга багышлаган табиб булу.

   Иншамны тәмамлар алдыннан яңадан ришвәтчеләрнең эзләренә төшү, аларны тиешенчә хөкем итүгә әйләнеп кайтасым килә . Монысы да гади халыкның гына кесәсенә сугу өчен түгелме соң ? Ә менә миллионнар, миллиардлар белән эш итүче абзыйларыбыз көлеп кенә йөрмиләрме? Әйе, уйланасы әйберләр әле бик күп... Үрмәкүч оясын коручы пәрәвезне юкка чыгармый торып , бу баткаклыктан чыгып булырмы соң .. ?

    Иншамны , барлык кешеләргә эндәшеп,  әбием сүзләре белән тәмамлыйсым килә : “Хәләл ризыкларыңнан өзмә, хәрәмеңнән сакла, Ходаем”.