Минем педагогик осталыгым.

(эссе)

Халимова Ләйсән Фәрит кызы,

Лениногорск муниципаль районы  

“В.П.Чкалов исемендәге гомуми урта белем бирү

мәктәбе”нең югары  категорияле

 татар теле һәм әдәбияты  укытучысы

             Казанда  студентлар гаиләсендә туып, Шөгер авылының гүзәл табигате һәм әби-бабайның җылы кочагында үскән кызчык бер заман Яр Чаллы шәһәренә килеп эләгә. Бер калимә русча белмәү аңа аралашырга комачауламый. Балалар бакчасының әзерлек төркемендәге тәрбияче генә елмаеп, баланың телен ничек кирәк, шулай аңлый: "Ульга Уасилевна, голова әйләнә, кысать хочу, живот уходит..."  һәм тагын шуның кебек әкәмәтләрне аңларга тәрбиячегә олы йөрәге ярдәм иткәндер инде. Мәктәпне тәмамлаганда, рус теленнән бишле иде инде. Татар теле һәм әдәбияты укытучысы һөнәрен үзләштерергә дип Яр Чаллы көллиятенә укырга керде. Әлфия Барыевна яздырган беренче диктантка төркемнән 3-4 кеше генә "3" яки "4" алды, калганнарда "2" һәм "1" иде!!!! Әй гарьләндерде дә инде бу уңышсызлык. Димәк, җиң сызганып укырга кала. Укыды да кызчыгыбыз. Кызыл диплом белән көллиятне, аннан соң кызыл диплом белән университетны дә тәмамлый. Инде бүгеннән ул, кызчык түгел - Укытучы. Рус балаларына татар телен укытканда, Укытучыбыз  Шөгер авылыннан килеп эләккән "телсез" кызчыкны онытмый, киресенчә, ул аңардан киңәш сорый. Рус телле балаларга татар телен өйрәнү - чит телне өйрәнүгә тиң. Шуңа күрә Укытучыбыз киредән авылдан килгән кызчыкка әверелә һәм, читтән торып,  инглиз теле серләренә төшенә, укыту методикасын үзләштерә, тагын бер диплом ала. Гомумән әйткәндә, Укытучыбызның күңелендәге кызчык һәрвакыт яңалыкны өйрәнергә, яңа үрләр яуларга әйдәп торды. Күңелендәге тынгысыз сабый Укытучыны балачак авылына – Шөгеренә алып кайта.  Бүгенге көндә ул инде дүрт бала әнисе, иренең сөекле хатыны, укучыларының ярткан укытучысы. Ә яңалыкны белергә теләү хисе аңарда һаман да   саекмаган. Дәресләрен дә ул йөрәге кушканча үткәрә, балаларның уй-фикерләрен, эш-гамәлләрен тормышка яраклаштырырга тырыша, һәр теманы, бигрәк тә әдәбият дәресләрендә, чынбарлык белән бәйләп бара. Бу кызчык-Укытучы – мин.

... Мин-татар теле һәм әдәбияты укытучысы. Укытучы... Нигә мин бу һөнәрне сайладым? Чаллы педагогия көллиятенә укырга кергәндә, мин бу сорауга, бәлки, “Туган телемне, әдәбиятны яратам”, “Балаларны яратам” дип җавап биргәнмендер. Ул вакытта мин үз өстемә нинди зур җаваплылык алганымны аңладым микән соң?  Хәер, әнием дә укытучы булганга, аның төннәр буе өем-өем дәфтәр тикшереп, планнар язып утыруларын, еш кына ниндидер педсовет, методсоветларга әзерләнүләрен күреп үстем. Кызыл кара белән укучыларының хаталарын төзәтә-төзәтә, әйбәт башкарылган эшләргә куанып, уңышсызракларына борчылып уйланып утырганнарын да тоя идем. Укытучының хезмәтенең авырлыгын белеп үстем,  югыйсә. Шулай да әнием һәм әтием юлыннан киттем: укытучы һөнәрен сайладым...

Көллияттә укыган елларда татар теле һәм әдәбияты белән ныклап кызыксына башладым. Рус мәктәбен тәмамлаган шәһәр кызын туган теленә гашыйк иткән остазларым сәбәпче моңа:Әминә Шакировна Бакыева,Әлфия Бариевна Шакирҗанова, Данил Мәхмүтович Мостафин... КДПУның татар филологиясе бүлегендә А.Яхин, Ф.Галимуллин, Ф.Хатыйпов, Ф.Сафиуллина  кебек күренекле педагог-галимнәрдән гыйлем туплау мине тәмам әсир итте; туган телемнең, мәдәни мирасыбызның асыл мәгънәсенә, халкымның бөеклегенә төшендерде. Студент елларында фәнни-гамәли конференцияләрдә эзләнү эшләре белән чыгышлар ясау, Чаллы һәм Казан шәһәрләре мәктәпләрендә эшләүче тәҗрибәле укытучыларның эш алымнарын өйрәнү, яңа методикаларны сынап карау экспериментларында катнашу эзсез узмады. Көллият безне укытучы һөнәренә төрле яклап әзерләде: өстәмә хореограф белгечлеге, театр түгәрәге җитәкчесе белгечлеге буенча да укып, дипломнар алдык. Ә университетта безгә тирән белем бирү белән бергә,  тел-әдәбиятны фәнни нигездә укыту алымнарына өйрәтеп чыгардылар. Шуңа күрә, университетны тәмамлау белән, мәктәп бусагасын үз көчебезгә ныклап ышанып атлап кердек.
Менә беренче канат сынау  көннәрем....  Ничә пар күз өметле карашларын миңа төбәгән. Алар арасында татар телен өзелеп яратучылар да, бу фәнне бик кирәклегә санамаучылар да, гомумән, укуга битараф балалар да бар. Ничек кенә аларның йөрәгенә юл табарга? Ничек итеп үз фәнеңә мәхәббәт уятырга? “Зачем нам татарский?” дип башланган дәресләрдән ничек качарга? Монысы инде укытучының ни дәрәҗәдә үз эшенең остасы булуына бәйле. Замана таләбе буенча, теләсәң, теләмәсәң дә, фәнгә, телгә мәхәббәт уяту өчен яңа методик алымнар эзләргә туры килә. Дәреслек нинди генә булмасын, зурмы ул, әллә кечкенәме, рәсемлеме, рәсемсезме, авторы кем, теге, я булмаса бу галимме, барыбер көткән нәтиҗәләргә ирешеп булмаячак. Минемчә, чын укытучы дәреслек белән түгел, йөрәк белән укытырга тиеш – бу минем педагогик принцибым. Укучы шәхесенә крата хөрмәт һәм ышаныч белән караганда  гына, үз фәнеңә карата мәхәббәт уята, тормышка яраклы шәхесләр тәрбияли ала укытучы. Шәхсән үзем, урта сыйныф укучылары белән традицион дәресләрдән тыш, сәяхәт-дәрес, уен- дәрес, практикум- дәресләрне отышлы дип тапсам, югары сыйныф укучылары өчен дәрес- дискуссия, конференция, семинарлар үткәрүне югары нәтиҗәгә ирешүнең бер юлы дип саныйм. Соңгы елларда дәресләрдә проект-эзләнү эшен оештыру да уңай нәтиҗәләр бирә. Методик осталык өстендә дә эш алып һәрдаим барам: тәнкыйди фикерләүне үстерү технологиясе, Яхинча укыту,  информацион-коммуникатив технология һәм башкалар. Дөньяда, илебездә барган үзгәрешләр, мәктәпне, мәгариф өлкәсен дә читләтеп узмый. Глобальләшү,оптимизация,компьютерлаштыру шартларына күнегү,җайлашу таләп ителә. Интерактив такталарда эшләү алымнарын да кулланабыз , дәрес-презентацияләр үткәрәбез, интернет-олимпиада, виртуаль сәяхәт- экскурсияләрдә дә катнашабыз. Укучыларның белемнәрен тикшерү этабында компьютер тестларын куллану вакытны экономияли, дәреснең нәтиҗәлелеген күтәрә. Ләкин боларның берсе дә укытучы сүзен, аның җанлы сөйләмен алыштыра алмый. Укытучы шәхес буларак балалар өчен кызыклы, ышандыру көченә ия булырга тиеш. Тирән белемле, таләпчән, мәрхәмәтле, балалар күңелен аңлый торган укытучы гына укыту-тәрбия эшендә уңышка ирешә ала.

Татар теле белгечлегеннән тыш, инглиз теле укытучысы һөнәрен дә үзләштердем. Бу миңа телләрне чагыштырып өйрәтү алымнарын тагын да камилләштерерү, укучыларның белемнәрен үстерерү,сөйләм телләрен баету буенча зур мөмкинлекләр ачты.  Методик темамны да мин шул юнәлештә сайладым: “Билингваль белем бирү шартларында телләргә өйрәтү”.
              Әгәр укучыларга рус теленнән һаман да кагыйдә ятларга һәм теге яки бу күнегүне эшләргә бирәләр, әдәбияттан әсәрне укып эчтәлек сөйләүдән ерак китә алмыйлар икән, балаларга тирән белем бирү турында сүз дә була алмый. Әйе, һичшиксез, кагыйдәне белү кирәк. Ә нигә соң әле аны укучы аңламаган килеш, автомат рәвештә, ятлап сөйләргә тиеш. Мисаллар китереп, үз сүзләре белән аңлата алса, күпкә отышлырак бит. Күпме генә тырышсак та, нинди генә тәҗрибәле укытучы булсак та, без белемне һәр баланың башына бер төрле генә алым белән тигез итеп “сала” алмыйбыз. Теге яки бу фәнне начар үзләштерә икән, бу әле баланың мөмкинлекләрен күрсәтә дип санау да дөрес түгел. Татар теленең бер кагыйдәсен белмәгән, яки язучы биографиясендәге ниндидер нечкәлекне әйтә алмаганы өчен генә балага начар билге куярга ярамый. Бәлки аңа төгәл фәннәр җиңелрәк биреләдер, һәм киресенчә. Бәлки ул биюгә, җырга, рәсем ясауга, спектакль уйнарга хирыстыр. Быел минем театр түгәрәгенә йөрүче укучыларым Р.Фәхретдинның «Әсма яки гамәл вә җәза» спектакле белән районда җиңүче, ә Республикада номинант булдылар. Бу телгә мәхәббәт тәрбияләүнең мөһәм чарасы, шул ук вакытта күрсәткече дә булып тора, бары тик укучыда кызыксыну, үз-үзенә ышаныч тудырырга кирәк. Фикеремнең  дөреслеген укучыларымның бу темага карата язылган иншаларын укыгач белдем. Күбесе үзендә элек булмаган кыюлык хисен сизгән, бер укучым сөйләм кимчелеге турында оныткан, ә иң әһәмиятлесе шунда – бөтенесе киләчәктә дә спектакльләрдә катнашырга теләк белдергән. Бу педагогик осталыгымның бер өлеше.

        Укытучылар белән һәрдаим үземнең эш тәҗрибәм белән уртаклашам.Мәктәп, район методберләшмәләрендә чыгышлар ясыйм, “Әдәби әсәргә анализ ясау”, Халык авыз иҗаты үрнәкләрен дәресләрдә куллану” һ.б. темаларга язылган докладлары edu/tatar/ru сайтында дөнья күрде. 2014нче елда “Иң яхшы укытучы” грантына ия булдым. Шул ук вакытта укучыларым төрле конкурсларда актив катнашып, урыннар ала. Үзем сайлаган хезмәт юлымда дөрес һәм нәтиҗәле хезмәт куюым, миңа алга таба да эшләргә көч, дәрт өсти, татар теленең киләчәге барлыгына өметне сүндермичә яшәргә дәрман бирә. Куйган хезмәтем бушка китмәсә иде!..

Миңа сорау бирсәләр,

Шатлыгың ни?- дисәләр.

Шушы мәктәп сукмаклары,

Шатлыгыма илтәләр.

Миңа сорау бирсәләр,

-Бәхет ни ул?-дисәләр,

Бәхет- шушы укучылар

Кеше булып үссәләр.

Алга таба да кирәкле һәм изге хезмәт сукмагымнан атларга һәм үсәргә насыйп итсен!

Дәреснең технологик картасы

Предмет: татар әдәбияты

Класс: 11 нче сыйныф

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МӘГАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘГАРИФ ҮСТЕРҮ ИНСТИТУТЫ

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЛЕНИНОГОРСК МУНИЦИПАЛЬ РАЙОНЫ

“В.П.ЧКАЛОВ ИСЕМЕНДӘГЕ ШӨГЕР УРТА ГОМУМИ БЕЛЕМ БИРҮ МӘКТӘБЕ” БЮДЖЕТТАГЫ МУНИЦИПАЛЬ БЕЛЕМ БИРҮ УЧРЕЖДЕНИЯСЕ

Тема: Табын янында

( 5 нче сыйныф )

Халимова Ләйсән Фәрит кызы

I категорияле татар теле

һәм әдәбияты укытучысы

Казан-2013ел

Тема: Табын янында

                                                        Татарстан Республикасының Лениногорск муниципаль районы, В.П.Чкалов исемендәге гомуми урта белем бирү мәктәбенең

        I категорияле татар теле

һәм әдәбияты укытучысы

Халимова Ләйсән Фәрит кызы

.Максат:

1. Ян, өстебәйлек сүзләрен өйрәтү.
2. Иҗади фикер йөртү,  нәтиҗә чыгара белү күнекмәләрен һәм сөйләм телен үстерү.
3. Әдәплелек, әхлаклылык кебек сыйфатлар тәрбияләү.

Дәрес тибы:Лексик-грамматик күнекмәләрне камилләштерү.

Җиһазлау.Балалар ясаган котлау открыткалары, интерактив такта, презентация.

Файдаланган әдәбият.

1. Р. Хәйдәрова. Татар теле. 5 сыйныф. Казан, 2005.
2. Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Казан, 1987.
3. Р.Фәхреддин. “Балаларга үгет-нәсыйхәт”. Казан, 2008.

Тест №1.

1.Рус теленнән күнегү эшләргә кирәк.

1. Надо сделать упражнение по русскому языку.
2. Он написал упражнение по русскому языку.
3. Он сделал упражнение по русскому языку.

2..Под столом

1. өстәл астында
2. өстәл янында
3. өстәл өстендә

3.Син өй эшен ....... ?

1. әзерләдеңме
2. чиштем.
3. эшләде.

4.Вместо точек выбери нужное местоимение:

Мин ....... көтәм.

1. аны
2. сиңа
3. аңа

5.Найди синоним

Әдәпле

                      a) тәрбияле

                      b) шаян

                      c) игътибарлы

тест №2

1.Около доски

a)  такта астында

b) такта янында

c) такта өстендә

2.Без авылда танышты...        

1. –быз
2. –к
3. –лар

3.Син нинди билге  ....... .?

                      a) эшләдең

                      b) алдың

                      c) чиштең

4.Вместо точек поставьте нужное слово:

Дус булыр өчен ..... булырга кирәк.

1. алдашырга
2. ярдәмчел
3. ялкау

5.Вместо точек выбери нужное местоимение:

Дустым ....... игътибарлы.

1. миңа
2. мине
3. мин

тест №3

1.Около доски

a)  такта астында

b) такта янында

c) такта өстендә

2.Вместо точек выбери правильное окончание:

Мин киногабарачак…

1. –сың
2. –мын
3. –м

3.Вместо точек выбери правильное окончание:

Мин шигырьне сөйләячәк…

                     a) –сың

                     b) –мен

c) –м

4.Найди синоним к слову:

Эшчән

1. ялкау
2. намуслы
3. тырыш

5.Вместо точек поставьте нужное слово:

Дус булыр өчен ..... булырга кирәк.

                     a) әдәпсез

                     b) намуслы

                     c) ялкау

5. Игътибарлы булырга кирәк.

1. Надо быть внимательным.
2. Внимательным будь.

                             с)    Он внимательный

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МӘГАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘГАРИФ ҮСТЕРҮ ИНСТИТУТЫ

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЛЕНИНОГОРСК МУНИЦИПАЛЬ РАЙОНЫ

“В.П.ЧКАЛОВ ИСЕМЕНДӘГЕ ШӨГЕР УРТА ГОМУМИ БЕЛЕМ БИРҮ МӘКТӘБЕ” БЮДЖЕТТАГЫ МУНИЦИПАЛЬ БЕЛЕМ БИРҮ УЧРЕЖДЕНИЯСЕ

Тема: ГабдрахманӘпсәсләмовның “Зәңгәриртә” әсәренең атамасына салынган мәгънә

яки

Батыр үлә, үлмәс ат алып,
Батырлыклар белән макталып...

( 6 нчы сыйныф )

Халимова Ләйсән Фәрит кызы

югарыкатегорияле татар теле

һәм әдәбияты укытучысы

Тема: ГабдрахманӘпсәсләмовның “Зәңгәриртә” әсәренең атамасына салынган мәгънә

яки

Батыр үлә, үлмәс ат алып,
Батырлыклар белән макталып...

( 6 нчы сыйныф )

 Татарстан Республикасының Лениногорск муниципаль районы, В.П.Чкалов исемендәге гомуми урта белем бирү мәктәбенең

        I категорияле татар теле

һәм әдәбияты укытучысы

Халимова Ләйсән Фәрит кызы

Максат:

1.  Әсәрнең бөтенлеген – темасын, идеясен, проблемасын ачыклау.
2. Гомумиләштерү, системага салу, иҗади фикер йөртү,  нәтиҗә чыгара белү күнекмәләрен һәм сөйләм телен үстерү.
3. Тугърылык, тәвәкәллек,  кебек сыйфатларын тәрбияләү. Батырларга карата горурлык хисе тәрбияләү.

Дәрес тибы: фәнни-эзләнү күнекмәләрен формалаштыру, үстерү.

Дәреснең төре:сыйныфтан тыш уку

Дәрес формасы: әңгәмә, дискуссия.

Җиһазлау:Г.Әпсәләмовның  портреты, әсәрләре, балалар ясаган иллюстрацияләр, интерактив такта, презентация.

Файдаланган әдәбият.

1. А.Әхмәдуллин. Әдәбият белеме сүзлеге. Казан, 1990.
2. Татар теленең аңлатмалы сүзлеге.Казан, 2005
3. Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Казан, 1987.
4. Н.Савина. Организация исследовательской деятельности школьников. Елабуга, 2008.

Дәреслек.

Галимуллин Ф.Г. Татар әдәбияты 6 сыйныф- Казан, “Мәгариф”, 2010.

Дәреснең барышы

Әхлак –яшәеш нигезе

Бүгенге көндә ата-анага кадер-хөрмәт бетә бара, әнинең хәер-фатихасын алмыйча, төрле бәхетсезлекләргә очрый адәм баласы. Бу - бүгенге көн җәмгыятенең актуаль проблемасы. Киредән бу кыйммәтләрне кайтару өстендә эш алып барылырга тиеш.

Мәсәлән,         Шөгер төбәгенең күпсанлы балалар язучылары традицияләрен дәвам итүче Ләйнә Ильясованың “Канатлы атлар” хикәясенә күз салыйк. Балалар, көндәгечә, җыелышып, гөр килеп зур булмаган болынга юл тоталар. Ләкин авылны чыгарга да өлгермиләр, җен чокыры ягыннан шомлы итеп ат кешнәгәнен ишетәләр. Әниләре ул якка барырга ярамаганны балаларына искәртеп торганнар. Барып җиткәч күрәләр, упкын тирәли бер бик зур җирән ат чаба, ә упкын төбендә кашка тай ята. Димәк, тай, әнисен тыңламыйча, шул тарафларда уйнаган, һәм бәлагә тарган – чокыр төбенә егылып төшкән.  

Бүгенге көндә яшьләр күбрәк кәеф-сафа корып йөрергә ярата, шуның нәтиҗәсендә төрле күңелселекләргә очрыйлар: эчкечелек, наркомания төпкеленә төшеп китәләр, ә аннан чыгу - бик кыен. Әти-әниләрең, иптәшләрең ярдәме белән, бик күп көч сарыф итеп, үз теләге булган очракта гына туры юлга чыгып була.

        Бәлагә тарган баласын коткарырга тели ана ат. “...Артында тузан чүмәләләре калдырып, ат җирдән ычкынды. Ат оча! ...Күзләреннән чыккан эре-эре яшь тамчылары безнең өскә тама төсле тоелды. ...Күрсәгез икән атның бәзгә ялварышлы карашын...”(Л.Ильясова “Канатлы атлар”). Автор аны безгә канатлы итеп күрсәтә. Кошлар балаларына куркыныч янаганда, аларны канатлары белән каплап калырга тырышалар. Ат та баласына ярдәм итәргә тели. Атның һәм балаларның тырышлыгы кечкенә тайга да канатлар үстергән кебек була. Карап торышка төпсез һәм куркыныч упкын төбеннән менеп җитәргә бер-ике адым калгач ул кош баласыдай талпына һәм яр читенә чыгып баса.

 “Ана күңеле балада...” Ә нәрсә соң ул күңел? Ул — кешенең ят күзләрдән яшеренгән чын асылы. Безнең үткәннәр дә, бүгенгебез, киләчәк тә — күңелдә. Димәк, ана асылы, булмышы белән баласында яши. “...Бала күңеле – далада”.  Ә даласы киң, гөл-чәчәкле генә түгел — хәвеф-хәтәрле дә. Бу сүзләр Ринат Мөхәммәдиевның “Канатлы кояш” әсәренең идеясе белән тәнгәл килә.

Табигать баласының язмышы ярдәмендә бүгенге кешеләр тормышында тамыр җәйгән афәтләрне күзалларга мөмкин. әсәрдә бу афәтләр су күсесе образында бирелә: бер выемсыз су өстендә уйнаган бәбкәләрне  берәм-берәм чүпли. Кайбер “күселәр”,  әти-әни сүзенә колак салмаган, рәхәт эзләп йөргән балаларны сагалый: эчкечелек, наркомания кебек күңелсез “рәхәтләр” белән мавыктыра . Икенчеләре - сабыйларга карата сугыш игълан иткән кебек тоела. Әле күптән түгел бар кешене тетрәндергән Василиса Галицына, Алена Водопьянова фаҗигаләрен искәртмичә мөмкин түгел. Вәхши җаннарның, ерткычларның корбаннары бу сабыйлар, һәм исемлек , кызганычка каршы, даими рәвештә яңарып тора.  

Икенче яктан карасак, бәбкәләрнең бәхетсезлеккә юлыгуларын әти-әниләрнең игътибарсызлыгы да этәргеч булып тора. Әсәр эчтәлегеннән күренгәнчә.  Балалрын инештә калдырып, әткә каз белән әнкә каз җим эзләргә яр буена чыгалар. Инешнең тынлыгы аларны шомландыра, ләкин моңа әһәмият бирмиләр.  Һәм ахыры бик кызганыч тәмамлана.                            

  Бүгенге буын яшь ата-аналарга хас бу күренеш. Яшь  буын вәкилләренең ата-ана булуга әзерлек дәрәҗәләренең түбәнлеген күрсәтә.

Әниләргә җәмгыять тарафыннан төп вазыйфаларыннан башка (ана булу, дөрес тәрбия кылу) тагын күп төрле бурычлар йөкләнгән: акча-мал табу, эш урынында үз вазыйфаларын югары дәрәҗәдә башкару, ата урынына калу (кызганычка каршы, ирләре ташалап китү очраклары, ирсез бала табулар бүгенге көндә гадәти хәлгә әверелде), һәм башкалар. Ананың Ана булу өчен вакыты да, көче дә калмый. Гаиләнең кадере юк дәрәҗәдә бүгенге көндә.   Баланың тәрбиясе сабый дөньяга килгән көннән башланырга тиеш ди Песталоцци, Ризаэддин Фәхреддин үзенең “Тәрбияле хатын” хезмәтендә: “Дөньяга килгән сәгать белән балалар – тәрбиягә мохтаҗлардыр”, - ди.  Бала чагында алган тәрбияне балалар күп вакытта чәчләре агарганчы саклыйлар. Оясында ни күрсә – очканында шул була ди халык. Балалар исә гаилә көзгесе булып торалар. Ә гаиләне саклаучы – әни. “Менә шуңа күрә дә чын педагогика – ананы дөрес тәрбия методлары белән коралландырырга, а педагогик сәнгать бу методиканы шулкадәр гадиләштерергә тиеш ки, аны теләсә кайсы ана, шул исәптән гади крестьян-хатыны да үзләштерә алсын”. (Ә.Хуҗиәхмәтов “Мәгърифәт йолдызлыгы”, 99 б.)

Дөньяда иң бөек хис – ата-ана мәхәббәте. Бу мәхәббәт ышанычлы канатлар сыман, гомер буе балаларны куркынычтан, хәвеф-хәтәрдән саклап, яклап тора. Бу “канатлар” баланың күңелен рухландырып, кыюлык өстәп торучы да. Шул бәйләнешне югалтмаска кирәк.

Әдәбият исемлеге.

1. Әдәбият белеме сүзлеге / [ Төз.-ред. А.Г. Әхмәдуллин ]. – Казан: Тат.кит. нәшр.,1990. - 238 б.

2. Ә.Хуҗиәхмәтов “Мәгърифәт йолдызлыгы”. Нәшрият: Мәгариф, 2002.- 99 б.

3. Л.Ильясова, “Чәчәкле сөт”. Балалар өчен шигырьләр һәм хикәяләр./ Л.Ильясова.-  Түбән Кама:”Ихлас” нәшриятполиграфиясе, 2006. - Б.60-68.

4.  Р.Мөхәммәдиев, “Канатлы кояш”/  Мөхәммәдиев Р.С. Нәшрият: Мәгариф, 1998 ел. – 20 б.

5.Татар теленең аңлатмалы сүзлеге /Төзүче автордан. - Казан: Матбугат йорты, 2005.

6.Татар халык иҗаты: Мәкальләр һәм әйтемнәр./Х.Ш.Мәхмүт.- Казан: 1987.- 564 б

Әлеге материалда чит автор хокуклары бозылмады. Моның өчен закон каршында бөтен җаваплылыкны үз өстемә алам

Татарстан Республикасы Лениногорск муниципаль районы

муниципаль бюджеттагы белем бирү учреждениесе

“В.П.Чкалов исемендәге гомуми урта белем бирү мәктәбе”

“Әдәби әсәргә анализ ясау серләре”

(Татар әдәбияты буенча электив курс программасы)

Программаны төзеде:

Халимова Ләйсән Фәрит кызы

югары квалификацион категорияле

 татар теле һәм әдәбияты укытучысы

2017 нче ел

“Чәчмә әсәргә анализ ясау серләре”- электив курс программасы

Аңлатма язуы.

      Укучыларда матур әдәбият әсәрләрен укуга карата кызыксыну, мавыгу уятырга кирәк. Әлбәттә, укылган әсәрләр укучының күңелендә йомылып калырга тиеш түгел, ул алар турында кемгәдер сөйләргә, тәэсирләре турында кем беләндер уртаклашырга, уку барышында туган уй-фикерләрен яклый, дәлилли белергә тиеш. Укучыларда мондый күнекмәне булдыру өчен мин әдәби әсәргә анализ ясауны мөһим һәм зарури дип саныйм.

         Мәктәптә белем һәм тәрбия бирү  дәверендә без укучыларны тормышка әзерләргә, заманны аңларга, анда үзеңә урын табарга өйрәтергә тиеш.  Әдәби әсәр нигезендә кеше тормышы, аның язмышыың чагылышы урын ала, шуңа күрә әдәби әсәрне анализлый белү –әһәмиятле. Әдәбият теориясен белмичә,  әдәби әсәрне анализлау мөмкин түгел.  Төп  әдәби төшенчәләрне белү, аларның ни өчен кирәген  аңлау, әсәрдән табу гына укучыларга бу эштә ярдәм итә ала. Мәктәптә, әдәбият программаларында, әдәбият теориясенә, әсәрләргә анализ ясауга юнәлдерелгән дәресләр күләме чикле. Бу проблеманы чишүдә электив курс ярдәм итә ала.   Программа укучыны фикерләү гамәлләренә һәм аларны куллана белергә өйрәтүгә нигезләнә. Иҗади фикер йөртүче шәхес тәрбияләү – бүгенге көн таләбе.

Сайлап алу курсы бер яктан гамәли эш өчен кирәк күләмдә образлар системасы, сюжет, композиция, тематика, проблематика, идея һ.б. шундый әһәмиятле теоретик төшенчәләр хакында күзаллау булдырса, икенче яктан, әдәби әсәр анализлау күнекмәләрен үзләштерергә ярдәм итә. Әдәби әсәрне укымыйча анализлап булмый. Курсның актуальлеге – укучыларны әдәби әсәрдән күп яңа мәгълүмат алырга өйрәтү, дөнья агышы, кешене урап алган мохит, башкаларның рухи тормышы, хисләре һәм омтылышлары турында фикерләрне тирәнәйтергә мөмкинлек бирү.

Әсәрләргә анализ ясаганда укучы матурлыкны табарга өйрәнә, хискә байый, әхлак тәрбиясе ала... Ләкин иң әһәмиятлесе – мөстәкыйль фикер йөртергә күнегә, аны җиткерү белән генә чикләнмичә, дәлилләргә дә өйрәнә. Бу, үз чиратында, укучыларга үзләрен кызыксындырган өлкәдә фәнни-эзләнү эшләрен башкару өчен нигез булып тора.

            “Чәчмә әсәргә анализ ясау серләре” программасы татар урта мәктәпләренең 7-8 нче сыйныф укучылары өчен тәкъдим ителә.  Электив курс программасында Ринат Мөхәммәдиевның “Канатлы кояш”, Нәбирә Гыйматдинованың “Күке төкереге”, милли төбәк компоненты буларак, якташ язучыбыз Ләйнә Ильясованың “Канатлы атлар” әсәрләре алынды, чөнки алар бүгенге көндә актуаль булган ана мәхәббәте, зарарлы гадәтләр, көнчелек кебек проблемаларны күтәрәләр һәм сюжетларының оригинальлеге белән аерылып торалар.

       Курс татар әдәбияты дәресләрен алыштырмый, ә аларны тулыландыра гына. Курс буенча алынган белемнәр дәрестә үзләштергәннәрне системалаштырырыга ярдәм итә.

Программаның билгеләнеше.

“Чәчмә әсәргә анализ ясау серләре” электив курсы программасы 7-8 нче сыйныф өчен,  укучыларның яшь үзенчәлекләрен, материалның катлаулылыгын исәпкә алып төзелгән. 17сәгатькә исәпләнгән әлеге программа   гомуми белем бирү учреждениеләренең гуманитар профильле сыйныфларында кулланыла ала.

Электив курсның максаты:

       әдәбият теориясенең төп төшенчәләре белән таныштыру аша әдәби әсәргә анализ ясау күнекмәләрен формалаштыру, үз фикерләрен дәлилләргә өйрәтү.

Бурычлары:

• логик  фикерләү сәләтләрен үстерү;
• бәйләнешле сөйләм телләрен үстерү;
• ирекле рәвештә фикерне җиткерә белергә өйрәтү;
• телебезнең матурлыгын күреп, аны яратырга өйрәтү;
• шушы әхлакый характердагы әсәрләргә таянып, үз шәхесләрен формалаштыру юнәлешендә эш алып бару;
• әдәбият теориясен буенча алган белемнәрен практикада куллану;
• фәнни-эзләнү күнекмәләрен формалаштыру;
• балаларны фәнни-гамәли конференцияләргә һәм олимпиадаларга эзерләү.

   Сайлап алу курсы буенча укучылар белергә тиеш:

1.Хикәя жанрындагы әсәргә уртак булган бәя, мәгънә, метафора, каршылык, сюжет, идея... кебек образ тудыручы чараларны белергә, аларны әсәргә анализ ясаганда файдалана алырга.

2.Чәчмә әсәргә (төгәлрәк хикәягә) хас сыйфатларны белеп, аларны әсәргә анализ ясау процессында куллана белергә.

Укучылар түбәндәге белем һәм күнекмәләргә ия булырга тиеш:

1.Үзләштергән белемне гамәлдә куллана белергә.

2.Теоретик материал, сүзлекләр, фәнни методика белән эшләргә өйрәнү.

Көтелгән нәтиҗәләр

1.Сайлап алу курсы программасы буенча үткәрелгән дәресләрдән укучы әдәби төрләрне аерырга, аңларга, анализларга өйрәнә һәм белемнәрен әдәбият дәресләрендә, фән буенча олимпиадаларда файдалана ала.

2.Укучылар дәресләрдә матурлыкны (иҗат матурлыгы, язучы каләменә соклану, үз табышыңа куану) табарга өйрәнә, хискә байый, әхлак тәрбиясе ала.

3.Әдәбиятны фәнни юнәлештә укыту укучыларның теоретик материалны аңлап үзләштерүенә ярдәм итә.

4.Укучылар, ялгышудан курыкмыйча, үз фикерләрен әйтергә өйрәнә.

Электив курсның  төп эш формалары:

• дәрес - лекция;
• иҗади эшләр үтәү;
• рефератлар язу;
• семинар дәрес;
• әңгәмә;
• дәрес – практикум.

Укучылар укырга тиешле әсәрләр:

1. Р.Мөхәммәдиев “Канатлы кояш”

2. Л.Ильясова “Канатлы атлар”

3. Н.Гыйматдинова “Күке төкереге”

Тематик планлаштыру.

Электив курсның эчтәлеге.

  Әдәбият теориясенә кереш (1 сәгать).  “Әдәбият теориясе” төшенчәсе, аны үзләштерүнең әһәмияте – әдәби әсәрне аңларга өйрәтү, әдәби әсәр, төп әдәби төшенчәләр, әдәбият өлкәсендә эшләгән галимнәр.  

  Әдәби жанрлар турында төшенчә (1 сәгать). Проза, лирика, драма жанрлары, аларның  төрләре, үзенчәлекләре. Татар әдәбиятында әлеге жанрлар формалашу тарихы.

  Проза әсәрләре: хикәя, роман, повесть (1 сәгать).  Проза жанрына караган әсәрләр:  хикәя, роман, повесть төрләре, чәчмә форма. Аларның тасвирланган вакыйга озынлыгына һәм санына, геройлар санына, сюжет сызыгына карап төркемләнүе.

     Нәрсә ул конфликт? (1 сәгать). Конфликт - персонажларның кичермәүчәнлеге, үзара каршылыгы. Кешенең кичерешләре дә конфликтлы була алуы. Һәр әсәрнең нигезендә конфликт ятуы, әсәр ахырында ниндидер чишелеше булырга тиешлеге.  

 Әсәрдә күтәрелгән мәсьәләләр (1 сәгать).  Мәсьәләләр – ярдәмче проблемалар, аны ачыкларга ярдәм итүләре,  аларның әсәрдә берничә булуы. Әсәрдә күтәрелгән мәcьәләләр аша автор үз фикерен әйтүе.  

Әсәрнең проблемасы (1 сәгать).  Проблема - кешеләрне кызыксындырган һәм һичшиксез чишелергә тиешле мәсьәлә, проблема – нәрсәнедер эшли алмау түгел. Әсәр дәвамында  авторның  проблема чишелешен үзенчә бирүе.  Әсәрләренең проблемаларын ачыклау.

  Образ турында төшенчә (1 сәгать).        Образ – сәнгатькә хас эстетик тәэсирле объектлар тудыру юлы белән тормышны үзләштерү, аңлату, яңадан тудыру формасы.   Персонаж  гына түгел, предмет та, вакыйга да,  төс тә, терек һәм терек булмаган табигать күренешләре дә образ була алуы. Теория белән танышу. Л.Ильясова “Канатлы атлар” әсәреннән образлар табу

 Образлар системасы. Образга характеристика ( 1 сәгать). Образлар системасы – әсәрдәге образларның бер – берсенә мөнәсәбәте, образларның актив һәм пассивка, төп һәм ярдәмчегә бүленүе. Л.Ильясова “Канатлы атлар” әсәренең образлар системасына бәя бирү. Характеристиканың  әсәр  идеясен ачуга ярдәм  итүе.  

 Символлар, символик образлар, сурәтләү чаралары (1 сәгать). Яшерен мәгънә,  символ.   Символ – бер яктан – әдәби образ, икенче яктан – билгеле сыйфатларын үзенә туплый торган күренеш, ниндидер мәгънә белән кушылган, ләкин аның белән чикләнми торган әдәби троп. Символлар артына автор яшергән мәгънә. Шул мәгънәне ачыклау төп фикерне ачыклауга ярдәм итүе. Әдәби троплар: чагыштыру, метафора, гипербола, эпитетлар, аллегория, юмор, ирония, сарказм.

Сюжет элементлары. Композиция төзү (1 сәгать).         Сюжет элементларына пролог (вакыйгалар башланганчы булган, аларга кереш булып торган вакыйга), төенләнеш (сюжет сызыгын башлап җибәргән вакыйга), вакыйгалар үстерелеше, кульминация (әсәрнең иң киеренке, иң көтелгән ноктасы, геройның сайлау алдында калуы), чишелеш (вакыйгаларның нәтиҗәсе), эпилог (төп вакыйгалардан соң булган күренеш, йомгак) керүе, аларның бүленеше.

Әсәрнең эчтәлеге. Идея – авторның теләге (1 сәгать).         Әсәрнең эчтәлеге – сюжет эчендә , вакыйгалар бәйләнешендә теманың ачылуы. Сюжетны сөйләп чыгу гына эчтәлек булмавы. Эчтәлек – әсәргә салынган фикер. Әсәрләрнең эчтәлеге.  Идея – автор әсәргә салган төп фикер, авторның теләге. Идея – әсәрнең асылы, аның язылу максаты

Әсәрнең темасы. (1 сәгать). “Тема” – әсәрдә нәрсә турында сүз баруы, эчтәлекнең гомумиләштерелгән исеме. Әсәрнең  темасы  исемгә чыгарылуы. Һәр чор өчен дә актуаль булган темалар – мәхәббәт, ата – анага мөнәсәбәт, тынычлык, табигать, милләт темасы һ.б.   Әсәрләрне  темалары буенча төркемләү,  теманы билгеләү тәртибе. 

 Әсәрнең теленә бәя бирү (1 сәгать). Әсәрнең теленә бәя биргәндә, анда авазлар, сүзләр, җөмләләр, әдәби троплар, мәкаль - әйтемнәр, фразеологик әйтелмәләр кулланылышына, җөмләләр төзелешенә игътибар итү. Әсәрнең  телен бәяләү.  

Әсәрнең әһәмиятен билгеләү (1 сәгать). Әсәрнең әһәмияте – автор тәрбияләргә теләгән сыйфатлар җыелмасы, ул укучыларга җиткергән тарихи мәгълүматлар, проблемаларны чишү юллары. Р.Мөхәммәдиевның “Канатлы кояш”  хикәясенең тәрбияви әһәмияте.

  Проза әсәренә анализ (2 сәгать).  Н.Гыйматдинованың “Күке төкереге” әсәрен анализлау. Әсәрнең жанрын, иҗат методын, темасын, проблемасын, конфликтын, образлар системасын, телен бәяләү. Автор әйткән идеяне табу, әсәрнең әһәмиятен ачыклау .

  Йомгаклау. Практик дәрес (1 сәгать).  Алган теоретик һәм практик  белемнәргә нигезләнеп, әдәби әсәргә анализны дәлилләү.

                Укытучы өчен  әдәбият.

1. Әдәбият белеме: терминнар һәм төшенчәләр сүзлеге.  – Казан: Мәгариф, 2007. – 231 б.
2. Әдәбият дәресләрендә мөстәкыйль һәм иҗади эшләр. (А. Г. Яхин программасы нигезендә) Абдрәхимова Я. Х. Барда, 2002
3. Әдәбият теориясе. Хатипов Ф. –Казан: Мәгариф, 2000.
4. Татар әдәбияты. Теория. Тарих. Заһидуллина Д. Ф. , Закирҗанов Ә. М., Гыйләҗев Т. Ш.–Казан: Мәгариф, 2004.
5. Җәүһәрова Ф. Х., Батталова А. Д. Мәктәптә татар әдәбияты дәресләре. – Казан, Казан университеты, 2011.
6. Олимпиадага әзерләнү өчен ярдәмлек. Татар әдәбияты. – Казан:Школа, 2004

                Укучылар  өчен  әдәбият.

1. Әдәбият белеме: терминнар һәм төшенчәләр сүзлеге.  – Казан: Мәгариф, 2007. – 231 б.
2. Әдәбият теориясе. Хатипов Ф. –Казан: Мәгариф, 2000.
3. Татар әдәбияты. Теория. Тарих. Заһидуллина Д. Ф. , Закирҗанов Ә. М., Гыйләҗев Т. Ш.–Казан: Мәгариф, 2004
4. Олимпиадага әзерләнү өчен ярдәмлек. Татар әдәбияты. – Казан:Школа, 2004
5. Л.Ильясова. “Чәчәкле сөт”. Балалар өчен шигырьләр һәм хикәяләр.- Түбән Кама,2006
6. Н.Гыйматдинова. Күке төкереге. – Казан, 1996
7. Р.Мөхәммәдиев “Канатлы кояш”/  Мөхәммәдиев Р.С. Нәшрият: Мәгариф, 1998 ел
8. Татар теленең аңлатмалы сүзлеге /Төзүче автордан. - Казан: Матбугат йорты, 2005
9. Татар балалар әдәбияты. Хрестоматия. – Казан, ТКН, 2006

Интернет – ресурслар:

1. Википедия. http://ru.wikipedia.org.
2. Таткнигафонд.ru. http://www.tatknigafund.ru/
3. Китапханә. http://miras.belem.ru/