Укытучыгы ярдәмгә

Татар теленнән иҗади эшләр

(4 нче сыйныф, кабатлау - гомумиләштерү дәресләре өчен )

Сүз төзелеше.

1.Кушымчаларның нинди булуына карап, сүзләрне ике төркемгә бүл:

* дуслык, җәйге, гөлнең, ташлы, якка, гөлле, җәйдән, ташта, якташ.

2. Тамыр сүздән файдаланып, таблицаны тутыр:

   Түбәндәге сүзләрне кулланып, “Әбиләрдә кунакта” дигән темага хикәя төзеп яз:    аш-су, тәм-том, өчпочмак, бал-май, ашъяулык, оекбаш, җиләк-җимеш, савыт-саба.

Исем.

1. Бер баганага - язучыларның, икенчесенә композиторларның исем-фамилияләрен яз:

*Салих Сәйдәшев, Фәрит Яруллин, Габдулла Тукай, Фәнис Яруллин, Галимҗан Ибраһимов, Нәҗип Җиһанов, Абдулла Алиш, Александр Ключарев.

2. Бер баганага шәһәр исемнәрен, икенчесенә елга исемнәрен аерып яз:

*Түбән Кама, Идел, Кама, Чистай, Бөгелмә, Мишә, Агыйдел, Яшел Үзән, Алабуга.

3. Тиешле урынга күплек сан кушымчаларын ялгап, җөмләләрне күчереп яз.

*1.Циркта ике куян... барабан какты. 2. Кышын куян... агач кайрысын кимерәләр. 3. Мин “Өч аю...” әкиятен укыдым. 3. Кышның салкын айларын аю... йоклап үткәрәләр.

4. Китап сүзен төрле килешләрдә кулланып, хикәя төзеп яз.

5. Эч, чик, җиң, чык сүзләре төрле сүз төркемнәре булырлык итеп, җөмләләр төзеп яз.

                          Сыйфат.

1. Авазлар һәм хәрефләр саны төрле булган биш сыйфат уйлап яз.

2. Яхшы гадәт адәм итәр, яман гадәт әрәм итәр, дип тәмамланган кыска гына хикәя яз.

3. Сыйфатлар кергән берничә мәкаль  яз.

4. Зифа, кара, озын, шаян, тырыш, акыллы, җылы, тәмле сыйфатларыннан төрле дәрәҗәләр ясап яз.

Фигыль .

1. Мәкальләрне язып бетер. Фигыльләрнең заманын билгелә.

*Кем эшләми, ... .

*Тырышкан – табар, ... .

*Күп укыган ... .

*Югалган акча табыла, ... .

2.”Язгы каникуллар” темасына 4-5 җөмлә яки кечкенә генә хикәя яз. Кулланылган фигыльләрнең заманын, зат-санын билгелә.

3.Якты, таба, кабартма, суга сүзләре төрле сүз төркемнәре булырлык итеп, җөмләләр уйлап яз.

Алмашлык.

1. Хикәянең башын күчер. Зат алмашлыкларын кулланып, аның дәвамын уйлап яз.

    *Ирек һәм Айрат – дуслар. Алар бер йортта яшиләр, бергә укыйлар. Малайлар һәрвакыт бергә уйныйлар, еш кына дәресләрен дә бергә әзерлиләр.

     Беркөнне Айрат авырып китте.

2. Мин  алмашлыгын төрле килешләргә куеп, “Үзем турында” дигән хикәя уйлап яз.

Рәвеш.

1.Рәвешләр кергән бер- ике мәкаль  уйлап яз.

2.Фразеологик әйтелмәләрне бер сүз белән алыштырып яз.

*Хан заманында-

*Диңгездән бер тамчы-

*Башыннан аягына кадәр-

*Әби патша заманында-

Җөмлә. Кисәкчәләр.

1. Өрәңге(дә), усак(та) сүзләре белән ике җөмлә төзеп яз. Берсендә алар – урын-вакыт килешендәге исем, ә икенчесендә исем белән кисәкчә булсыннар.

2. Авыл(да), шәһәр(дә) сүзләре белән ике җөмлә төзеп яз.

Берсендә алар – урын-вакыт килешендәге исем, ә икенчесендә исем белән кисәкчә булсыннар.

3. Җөмләне укы. Шул җөмләдән, өйрәнгән кисәкчәләрне төрле сүзләр янына куеп, берничә яңа җөмлә төзеп яз.

*Без быел авылга кайттык.

*Балалар иртәгә урманга баралар.

4.Сүзләрдән сүзтезмәләр төзеп яз. Үзең язган сүзтезмәләрне кертеп, җөмләләр төзе.

*Зур, тырыш, көмеш, бала, кыңгырау, авыл.

*Чиста, озын, иртәнге, һава, кояш, толым.

5. Сүзләрдән сүзтезмәләр төзеп яз. Үзең язган сүзтезмәләрне кертеп, җөмләләр төзе.

* Зур, тырыш, көмеш, бала, кыңгырау, авыл.

* Чиста, озын, иртәнге, һава, кояш, толым.

6. Схемаларга туры килгән җөмләләр уйлап яз. Аларның баш кисәкләрен билгелә.

(нәрсә?)                   (нишли?)

(нинди?)

(кемнәр?)                (нишлиләр?)

                                 (кайда?)

Татар теленнән дидактик материаллар.(3 нче сыйныф)

Фигыль.

№1*Уку-белем алу турындагы фигыльләр яз.

*Шул фигыльләрне файдаланып, мәктәп тормышы турында кечкенә хикәя яз.

№2.*Кешенең хис һәм кичерешләрен белдерә торган фигыльләр яз.

     Үрнәк: сөенү, борчылу.

№3.*Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз:

 Соңга кала- ..., суга- ..., төзи- ..., сызлый- ..., туза- ..., туңа- ..., бетерә- ....

№4.*Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз:

Кычкыра- ..., көлә- ..., ачулана- ..., ашыга- ..., уйный- ..., шатлана- ... .

№5.*Түбәндәге фигыльләрне, үрнәктә күрсәтелгәнчә, төркемләп яз:

    Язу, җырлау, көлү, чәчү, шатлану, бию, сөрү, тырмалау, казу, елау, утыру, сөенү, борчылу, чабу, бару, сөйләү, уку, йөрү, йөгерү, шаулау, йөзү, сикерү, уйлау.

Үрнәк:

Физик хезмәтне белдергән:

Акыл хезмәтен белдергән:

Хәрәкәтне белдергән:

 Хис һәм кичерешләрне белдергән:

№6.*Күп нокталар урынына тиешле фигыльләрне куеп укы.

    Менә яз да ... . Басуның калку урыннары кардан ачылып, кара балчык ... , кояш җылысында җир өсте сулана ... .Урамнардан, тыкрыклардан чылтырап соргылт сулы гөрләвекләр... .Зур үзәннәргә җыелган язгы кар суы, зур көмеш җәймә булып, кояш астында ерактан ук ялтырап күренә, менә-менә берәр урыннан ерылып агып китәргә ... .

    Оялары алдындагы кечкенә баскычларда сыерчыклар әле бер якка, әле икенче якка борыла-борыла көннәр буе ... . Агач башларында тынгысыз песнәкләр ..., кызылтүшләр, матур йоннарын борыннары белән төзәткәләп, миләш ботагында көязләнеп ... .Ферма тирәсендә киң бушлыкта, койрык чәнчеп, колхоз тайлары чабып ... .

    Фигыльләр: йөри, утыра, сайрый, тора, җитте, башлады, күренә, акты, чыркылдый.

    *Ияләрен һәм хәбәрләрен генә алып, җөмләләрне яз. Фигыльләрнең заман кушымчалары астына сыз.

№7.*Җырла фигылен барлык затларда, хәзерге һәм киләчәк заманнарда төрләндереп яз.

№8.*Җыя, чыга, чаба фигыльләрен боерык формасында яз.

№9.*Фигыльләрне үткән заманның башка формасына алыштырып, өзекне күчереп яз.

    Яз җиткән. Укучылар гөл үстерергә уйлаганнар. Хәлил туфрак алып килгән. Кызлар туфракны савытларга салганнар. Балалар савытларга гөлләр утыртканнар. Җәй җиткән. Гөлләр матур булып үскәннәр.

Үрнәк: Яз җитте.

Кушма һәм парлы сүзләр.

№1.*Беренче төркемдәге сүзләргә икенче төркемдәге сүзләрнең мәгънә ягыннан туры килә торганнарын сайлап, кушма сүзләр төзеп яз:

1)чуер, өч, Ак, ил, Кара, күп, Ил, Ялан, Чибәр, ялан, су, таш.

2)почмак, таш, баш, гиз, борын, почмак, дус, тау, кул, баш, саклагыч, баш, аяк.

№2.*Түбәндәге сүзләрдән кушма һәм парлы сүзләр яса:

Ара, бил, чага, тирә, бау, хатын, бала, кыз, көн, баш, җиләк, кала, багыш, җимеш.

№3.*Түбәндәге сүзләрдән парлы һәм кушма сүзләр ясап яз:

Ата, боз, иртә, аңа, кич, әйләнә, үрдәк, кош, каз, корт, тирә, көн, почмак, һич.

№4.*Нокталар урынына тиешле кушма һәм парлы сүзләрне куеп, өзекне күчереп яз.

   Безнең колхоз ... басуы белән янәшә генә йөз илле гектар ... чәчкән иде. ... гына килмә, ул ... үзенең куе сары эшләпәләре белән кояшка карап утыра. Аның ... сап-сары читле эшләпәләренең уртасында ... бал кортлары була. Алар шул эшләпәләрдән ... бал җыялар.(Гариф Галиев).

    Кушма һәм парлы сүзләр: ашыга-ашыга, карабодай, һәрвакыт, көнбагыш, чачаклы-чачаклы, кайвакытта, һәрчак.

№5.*Җөмләләрне укы һәм парлы сүзләрне табып, тиешле билгеләр куеп, күчереп яз.

    1)Кичә мәктәптә ата аналар җыелышы булды. 2)Әхмәт абый мал туар абзарын салам, чүп чардан вакытында чистартып тора. 3)Апа әнигә аш су әзерләргә, табак савытлар юарга булыша. 4)Хатын кызлар чиләк көянтә белән су китерәләр.

№6.*Түбәндәге мәгънәләрне белдергән кушма сүзләрне табып, дәфтәреңә яз.

    1)Алма бирә торган агач- .... . 2)Әйбер пешергәндә таба тота торган җайланма -.... . 3)Эшләгәндә, кеше алдына ябыла -.... . 4)Ак төстәге, сулыкларда яшәүче күчмә кош -.... . 5)Җәй көне үзенең озын борыны белән кешеләрне тешләүче бөҗәк -.... .

№7.*Җөмләләрне күчереп яз.

   Менә көньяктан күксел болыт күтәрелде. Бераздан кап-кара болыт бөтен күк йөзен каплап алды. Ялт-йолт яшен яшьнәде, өзлексез күк күкрәде. Агач яфракларыннан тамган эре тамчылар безнең өс-башыбызны манма су итте. ”Барыбер җебедек инде. Тизрәк кайтып калыйк”,- диештек тә авылга йөгердек.(М.Пришвин)

№8.*Түбәндәге сүзләрдән парлы сүзләр ясап яз:

1)басу, эреле, аш, тирә, чокыр, савыт, килде, кирле, юк, чиле, ертык.

2)пешле, портык, кырлар, бар, ваклы, мырлы, су, китте, як, саба, чакыр.

Чиле-пешле сүзен нинди сүз белән алмаштырып була?

Сүз төзелеше (2,3 нче сыйныфлар)

№1

*Дус сүзеннән тамырдаш сүзләр ясап языгыз.

*Шул сүзләрнең берсе белән җөмлә төзеп языгыз.

№2

*Яшь сүзеннән тамырдаш сүзләр ясап языгыз.

*Шул сүзләрнең берсен кертеп, җөмлә төзеп языгыз.

№3                                                                                    

*Юл сүзеннән тамырдаш сүзләр ясап языгыз.

*Шул сүзләрнең берсен кертеп, җөмлә төзеп языгыз.

№4

*Бирелгән сүзләрнең төзелешен тикшерегез.

     Җырчылар, уенчык, печәнчеләр, болынлык, элгечтә, кискеч-

не, шатлыктан, җылылык.

№5

*Бирелгән сүзләрне төзелеш ягыннан тикшерегез.

      Кошчылык, урманга, балыкчы, мәктәпкә, эшче, юлда, урамга, кискеч, эштә.

№6

*Нокталар урынына тиешле кушымчалар куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.

      Кош... җылы як... очып киттеләр.

      Минем абыем нефть... булып, апам укыту... булып эшли.

№7

*Нокталар урынына тиешле кушымчалар куеп, җөмләләрне кү-

череп языгыз.

      Әбием күз... киеп укый. Дус...ның кадерен белегез.

№8

*Кушымчалар ялгап, яңа сүзләр ясагыз.

      Утын.  Ач.

№9

*Нокталар урынына тиешле кушымчалар куеп, җөмләне күче-

реп языгыз.

      Уку...лар хезмәт дәресендә эл...ләр ясадылар.

№10

 *Чаңгы, юл, таш сүзләренә кушымчалар ялгап, яңа сүзләр ясагыз.

                                  Фигыль(3,4 нче сыйныфлар)

№1

*Кешенең тойгы һәм кичерешләрен белдерә торган фигыльләр уйлап языгыз.

Үрнәк: сөенү,...

№2

*Уку-белем алуга карата фигыльләрне языгыз.

Үрнәк: язабыз,...

№3

*Бирелгән фигыльләргә охшаш мәгънәле фигыльләр уйлап языгыз.

Соңга кала - ... , суга - ... , сызлый - ... , туза - ... .

№4

*Бирелгән фигыльләргә охшаш мәгънәле фигыльләр уйлап языгыз.

 Ачулана - ... , ашыга - ... , ялтырый - ... , бизи - ... .  

№5

*Бирелгән фигыльләрне төркемләп языгыз.

    Язу, җырлау, көлү, чәчү, шатлану, бию, сөрү, казу, елау, сөенү, борчылу, чабу, уку, йөрү.

Хезмәтне белдергән фигыльләр:

Хәрәкәтне белдергән фигыльләр:

Хис һәм тойгыны белдергән фигыльләр:

Сүз. Сүзнең мәгънәсе.

1. Бирелгән сүзләргә антонимнар яз.

зур –

якты –

каты –

биек –

озын –

бара –

баса –

дус –

2. Урман, дус сүзләренә тамырдаш сүзләр яз. Берничә җөмлә төзе.
3. Шушындый өлешләрдән торган сүзләр уйлап яз.

1. Тамыр + сүз ясагыч кушымча;
2. тамыр + сүз төрләндергеч кушымча;
3. Тамыр + сүз ясагыч кушымча + сүз төрләндергеч кушымча.

4. Сүзләрнең тамыр һәм кушымчаларын билгелә.

Эшче, кышкы, дуслаш, өйдә, мәктәпләрне, уенчыклар.

1.Бирелгән сүзләргә синонимнар яз.

йөгерә -

көлә -

кызу –

матур –

салкын –

2. Тамырларны гына күчереп яз.

Каенлык, язучылар, җирле, ауга, матур.

3. Лексик мәгънәләре уртак булганнарын гына яз.

      1. Көнлек, көндәгечә, көнләшә, көндәлек.

      2. Чәчә, чәчкеч, чәчле, чәчү.

      3. Ачкыч, ачлык, ача, ачык.

      4. Сулыш, сулый, сула, сулы.

1. Җәй, яра, кара, җәя, йөз сүзләрен төрле мәгънәләрдә кулланып сүзтезмәләр яз.

2. Якты сүзенә 2-3 тамырдаш сүз яз. Алар белән җөмләләр төзе.

3. -геч, -кеч, -гы, -ге, -у, -ү кушымчалары белән сүзләр уйлап яз.

4. Шушындый өлешләрдән торган сүзләр уйлап яз.

      1. Тамыр;

      2. Тамыр + сүз ясагыч кушымча + сүз ясагыч кушымча;

      3. Тамыр + сүз төрләндергеч кушымча + сүз төрләндергеч кушымча.

1. Омонимнарны күчереп алыгыз.

Кар сулары челтерәп ага.

Безгә килде Нәҗип ага.

                       Апа тышта элә кер,

                       Ә син әйдә өйгә кер.

Килеп җитте инде яз

Син бүген гел бишлегә яз.

                       Әллә кая киткән таба,

                       Я, кайсыгыз тизрәк таба.

Корзинкада йөз алма,

Рөхсәтсез аны алма.

2. Кыш, көй, бал сүзләренә предметның билгесен белдерә торган тамырдаш сүзләр яз. Тамырын билгелә.

3. Сүз төзелеше буенча тикшер.

    Җимлек, уйный, яфраклар, җырчылар, ачкыч.

4. Таш, ташлык, ташчы, таштан тамырдаш сүзләрен кулланып кечкенә текст төзе.

1. Антонимнарны язып бетер.

        1. Чулман зур елга, ә Ык ... .

        2. Җәен көннәр озын, ә кышын ... .

        3. Көньякта җылы, ә төньякта … .

        4. Ак сыер торып китә, ... сыер ятып кала.

        5. Эшчән бәхетне эшендә күрер, ... бәхетне төшендә күрер.

2. Сүзләрне ике баганага бүлеп яз. Беренче баганага сүз төрләндергеч кушымчалар ялганган сүзләрне, ә икенче баганага сүз ясагыч кушымчалар ялганган сүзләрне яз.

        1. Дәресләр, дәреслек, дәрестә;

        2. Ауда, аучы, аулый;

        3. Сөзә, сөзде, сөзгеч;

        4. Эшли, эштә, эшче.

3. Ике-өч тамырдаш сүзләр рәте төзе. Тамырны билгелә.

4. Тамыр сүзләрне генә күчереп яз.

   Җырчы, җыр, җырга;

   Яхшы, яхшылык, яхшыру;

   Тапкач, табыш, тап;

   Тек, тегүче, тегә.

1. Баллы, бал, умарта, умарталык, умартачы тамырдаш сүзләрен кулланып кечкенә текст төзе.

2. Суга сүзен төрле мәгънәләрдә кулланып җөмләләр төзеп яз.

3. “Барлык сүзләрдә дә сүзнең нинди өлеше була?” – дигән сорауга җавап бир. Шушындый өлештән торган 5 сүз уйлап яз.

4. Сүз төзелеше буенча тикшер.

Хайваннар, кошчылык, кайту, көлү, көнгә, борычла.

Тест.

Дөрес җавапны тап.

1. а) лексик мәгънә ул сүзнең сан, килеш, заман белән төрләнүе;

    б) сүзгә бирелгән аңлатма ул сүзнең лексик мәгънәсе.

2. а) тамырлары бертөрле булган сүзләр – тамырдаш сүзләр;

    б) тамырлары һәм лексик мәгънәләре уртак булган сүзләр –  

     тамырдаш сүзләр.

3. а) синонимнар – капма каршы мәгънәле сүзләр;

    б) синонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    в) синонимнар – бертөрле әйтеләләр һәм мәгънәләре төрле  

     булган сүзләр.

4. а) синонимнар җөмләнең лексик мәгънәсен үзгәртәләр;

б) синонимнар җөмләне матурлыйлар;

в) җөмләләрдә сүзләрне кабатламаска мөмкинлек бирәләр.

5. а) антонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    б) антонимнар – капма-каршы мәгънәле сүзләр;

    в) антонимнар - әйтелеше һәм язылышы бертөрле, әмма мәгънәсе  

    төрле сүзләр.

6. а) антонимнар әкиятләрдә еш очрыйлар;

    б) антонимнар мәкальләрдә еш очрый.

Исем.

1. Башта кем? аннары нәрсә? сорауларына җавап бирүче исемнәрне язып ал.

    Айдар кошларны ярата. Кыш көннәрендә бакчадагы җимлеккә җим салырга да онытмый. Ә җәй көннәрендә әнисенә тавык-чебеш, каз-үрдәкләрне карарга булыша. Бүген ишек алдына әтисе ике күркә алып кайтып куйды.

2. Мәктәп сүзен килешләр белән төрләндер. Берничә җөмлә яз.

3. Ялгызлык исемнәренә мисаллар яз.

      1) бәйрәмнәр, тарихи вакыйга, истәлекле көннәр:

      2) китап, газета-журнал исемнәре:

      3) географик атамалар:

      4) хайван кушаматлары:

4. Исемнәрне күплек санына куеп яз.

     Дошман, бәйрәм, тел, кыр, рәсем, бау, сүз, бала.

   Күплек санда 3 җөмлә яз.

1. Түбәндәге төркемнәргә исемнәр сайлап яз:

Үсемлекләр:

Кешеләр:

Яшелчәләр:

Һөнәрләр:

Табигать күренешләре:

2. Исемнәрнең килешен билгеләп күчереп яз.

    Без Алабугада яшибез һәм Алабуганы яратабыз. Алабуга – борынгы шәһәр. Алабугага бик күп кунаклар килә. Алабугада матур урыннар бик күп.

3. Күплек сандагы исемнәрне берлек санына куеп языгыз.

    Урындыклар, урманнар, илләр, гөмбәләр, дәфтәрләр, бүрәнәләр, ташлар, балыклар, таулар.

     Исемнәрне берлек санда кулланып 3 җөмлә яз.

4. Чулман сүзен төрле килешләрдә кулланып кечкенә текст төзеп яз.

1. Ялгызлык исемнәрен бер баганага, уртаклык исемнәрен икенче баганага яз.

      Безнең Татарстан елгаларга бай. Иң зурлары – Идел һәм Чулман. Чулманның кушылдыклары Нократ һәм Агыйдел. Кечерәк елгалар: Олы Чирмешән, Ык, Зөя, Мишә, Казансу, Тойма. Алар балыкка бай.

2. Укучылар сүзен килешләр белән төрләндереп яз. Төрле килешләр кулланып берничә җөмлә төзе.

3. Түбәндәге төркемнәргә мисаллар яз.

       Ризыклар:

       Бөҗәкләр:

       Йорт җиһазлары:

       Уку әсбаплары:

       Җәнлекләр:

4. Яраткан чәчәгең турында кечкенә текст яз. Исемнәрнең килешләрен билгелә.

1. Өч җөмлә уйлап языгыз. Беренче җөмләдә урман иялек килешендә, икенче җөмләдә юнәлеш, өченче җөмләдә урын-вакыт килешендә булсын.

2. Исемнәрне берлек санда яз.

    Көннәр, походлар, колыннар, алъяпкычлар, шоферлар, күгәрченнәр, чияләр.

    3 җөмлә төзе.

3. Ялгызлык исемнәренә мисаллар яз.

    Язучылар:

    Елгалар:

    Әдәби әсәрләр:  

    Бәйрәмнәр:

4. Көзге эшләр турында 3-4 җөмлә яз. Исемнәрнең асларына сыз.

1. Исемнәргә кушымчалар өстәп күчереп яз.

    Урман... кечкенә генә бер өйдә үзенең бәтиләре белән бер кәҗә яши. Кәҗә һәр көн саен урман... азык эзләргә китә. Ул урман... кайткач, мөгезләре белән ишекне шакылдата да җырлый. Әниләре бәтиләрен сөт белән сыйлый да, тагын урман... китә.

2. Бирелгән исемнәрдән кушымчалар ярдәмендә тамырдаш исемнәр ясап яз.

     Эш-, таш-, күз-, сер-, иген-, сугыш-, җыр-, бай-.

    Берничә җөмлә төзеп яз.

3. Ялгызлык исемнәрен кулланып яраткан китабың турында 3-4 җөмләдән торган текст төзе.

4. Капма-каршы мәгънәле исемнәр сайлап яз.

   Көн - ..., шатлык - ..., дус - ..., җәй - ..., яхшылык - ..., малай - ..., файда - ..., тау - ... .

  Үзең теләгән парын алып җөмлә яз.

1. Юл сүзен беренче җөмләдә юнәлеш, икенче җөмләдә чыгыш, өченче җөмләдә урын-вакыт килешенә куеп өч җөмлә яз.

2. Исемнәрнең кушымчаларын төшереп калдырып, тамыр исемнәр яса.

     Сердәш, сыйныфташ, эшче, сүзлек, кошчык, җирлек.

     Ясаган исемнәрең белән 3 җөмлә яз.

3. Күплек сандагы исемнәрне табып кушымчаларын билгелә.

     Бу җирдә күп булды сугышлар,

     Янгыннар, явымнар, давыллар,

     Киселде күп батыр тормышлар.

     Янды зур калалар, авыллар,

     Ил өчен барды иң зур көрәш,

     Давыллы, дарылы елларда.

     Сеңде бу туфракка күпме яшь,

     Күпме кан тамды бу кырларга.

4. Ялгызлык исемнәре кулланып яраткан язучың турында 4-5 җөмләле текст төзе.

1. Түбәндәге төркемнәргә исемнәр уйлап яз.

    Эш кораллары:

    Йорт хайваннары:

    Транспорт:

    Ашлыклар:

    Киемнәр:

2. Исемнәрне тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

     Урманда үсеп утырган чук-чук толымлы, ак күлмәкле каеннан нәни генә бер орлык алан уртасына килеп төшкән.

3. Кием сүзен күплек санына куеп килешләр белән төрләндереп яз.

4. Кармаклар, балык, дуслар калкавыч сүзләрен кулланып кечкенә текст төзе.

1. Исемнәрнең килеш һәм санын билгелә.

    Сәламәт тәндә - сәламәт акыл. Бәләкәй эшләрдә түземсез булсаң, зур эшләрне дә эшли алмассың.

2. Ялгызлык исемнәренә мисаллар яз.

    Шәһәрләр:

    Урамнар:

    Хайван кушаматлары:

    Җырчылар:

    Тарихи вакыйгалар:

3. Кар сүзен төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

4. Исемнәргә күплек һәм иялек килеш кушымчалары ялгап яз.

     Агач, каләм, күл, урман, кыр.

Тест.

Дөрес җавапны сайла.

1. а) исем – нинди? кайсы? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

    б) исем – кем? нәрсә? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

2. а) ялгызлык исемнәре баш хәрефтән языла.

    б) ялгызлык исемнәре юл хәрефеннән языла.

3. а) ялгызлык исемнәре килешләр белән генә төрләнә.

    б) ялгызлык исемнәре килешләр һәм сан белән төрләнә.

4. а) кеше һәм хайван исемнәре кем? соравына җавап бирәләр.

    б) кеше исемнәре генә кем? соравына җавап бирәләр.

5. а) күплек сандагы исемнәр килешләр белән төрләнми.

    б) исемнәрнең берлек һәм күплек саны да килешләр белән төрләнә.

6. а) исем – сүз төркеме.

    б) исем – җөмлә кисәге.

7. а) исем хәрәкәтне атый.

    б) исем билгене атый.

    в) исем предметны атый.

8. а) ялгызлык исемнәре – кеше исемнәре, атамалар.

    б) ялгызлык исемнәре – үсемлек, транспорт, эш кораллары.

Алмашлык.

1. Мин, без алмашлыкларын килешләр белән төрләндер. Бу алмашлыкларны төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

2. Нокталар урынына тиешле алмашлыкларны куеп яз.

    Рөстәм икенче сыйныфта укый. ... мәктәпкә һәр көн саен кичегеп бара. Әнисе ... уята-уята алҗып бетә. Киенә башлагач ... өс-баш әйберләрен, аяк киемнәрен тапмыйча аптырап бетә. Әйберләрен эзләп маташа торгач ... ашарга да вакыт калмый. Авызы турсайган, чәче тузган көйгә Рөстәм мәктәпкә барып керә. ... билгеләре дә “3”ледән артмый.

3. Сорауларга җаваплар яз, алмашлыкларның асларына сыз.

   Син ничәнче сыйныфта укыйсың?

   Сезнең сыйныфта ничә укучы?

   Син нинди фәннәрне яратасың?

   Синең яраткан китабың бармы?

   Сез нинди түгәрәкләргә йөрисез?

4. Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

              Арыш.

         Арыш камылы

         Исең китәрлек,

         Юан да түгел үзе әллә ни.

         Минем гайрәтне таты дигәндәй,

         Нинди җил генә аңа бәйләнми.

         Җилгә нәрсә соң, -

         Исә дә исә,

 Ник шунда барлык таулар         ишелми.

 Даулаша камыл:

 Башагының ул

 Бер орлыгын да төшерми.

 Кадерен белә,

 Төшерми аны.

1. Син, сез алмашлыкларын килешләр белән төрләндер. Бу алмашлыкларны төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

2. Мөмкин булган урыннарда Варя сүзе урынына алмашлыклар куеп яз.

    Варя исемле бер кызның песнәге булган. Песнәк бер дә сайрамый икән. Көннәрдән бер көнне Варя читлек янына килгән дә: “Песнәк бер генә сайрап күрсәт инде,” – дигән.

     Песнәк Варяга: “Син мине иреккә чыгар, мин иректә көнозын сайрармын,” – дигән.

3. Җәяләрне ач, алмашлыкларның кушымчаларын дөрес яз.

     (Без) бабай гаиләдә иң олы кеше. (Ул) хәзер туксан яшь, (мин) тугыз яшь. (Без) бабай белән сөйләшергә яратабыз. Бабай (мин) үзенең яшьлеген сөйли. Ә (мин) (ул) мәктәптәге хәлләрне сөйләргә яратам. (Без) бергә бик күңелле.

4. Алмашлыкларның грамматик мәгънәләрен билгелә.

              Безнең әби күзлек кия.

       Җөй тегәргә саплый энә.

       Энә күзе кечкенә

       Җебе үтми, аннан һич тә.

       “Улым, синең күзең үткен,

       Саплап бир,” – дип, миңа килә.

1. Ул, алар алмашлыкларын килешләр белән төрләндер. Бу алмашлыкларны төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

2. Мөмкин булган урыннарда Алия сүзен алмашлыклар белән алмаштыр.

     Алиянең берүзенә күңелсез. Курчакларыннан да туеп бетте инде Алия. Алиянең күзләренә мөлдерәп яшь тулды. Алия тәрәзә аша тышка карап тора. Балалар мәктәптән кайталар. Бик тә йөрисе килә шул Алиянең мәктәпкә.

3. Төшеп калган алмашлыкларны куеп, текстны күчереп яз.

      ... Чаллы шәһәрендә яшим. Апа ... хат язган. Ул ... кышкы ялның башлануын сораган. Кышкы ял вакытында ... үзләренә кунакка чакырган. ... апага җавап хаты яздым. Хатта ... кунакка барачагымны әйттем.

4. Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

          Шар кабартып очырдым

          Мин узган көн һавага.

          Исем китеп, сокланып

          Карап тордым аңарга.

          Күзләдем болыткача

          Аның менеп җиткәнен,

          Биектәге җил белән

          Бик еракка киткәнен.

1. Мин алмашлыгын төрле килешләрдә кулланып 6 җөмлә яз, килешләрен билгелә.

2. Нокталар урынына алмашлыклар куеп яз.

     ... таныш урманчы килде. ... бурсык оясы карарга чакырды. ... елга буена килдек. Яр буенча бурсыклар оясы иде. Бурсык ... күргәч оясына кереп качты.

3. Сорауларга җавап яз, алмашлыкларның астына сыз.

    Сезнең гаиләдә ничә кеше?

    Синең әтиең һәм әниең кайларда эшлиләр?

    Син аларга ничек булышасың?

    Сиңа дәрес әзерләргә кем булыша?

    Сез буш вакытта гаиләгез белән нишләргә яратасыз?

    Сезгә дусларыгыз киләме?

4. Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

    Мин аудан кайтып килә идем. Эт минем алдан чаба. Кинәт ул туктап калды. Мин юл буенда кечкенә чыпчык баласы күрдем. Ул оясыннан егылып төшкән һәм селкенмичә утыра.

    Минем этем аңа якын килә башлады. Якын агачтан карт чыпчык атылып төште. Ул үзенең баласын каплады.

1. Ул алмашлыгын төрле килешләргә куеп 6 җөмлә яз.

2. Сызылган исемнәрне алмашлыклар белән алыштыр.

      Төлке турында, төлке тавык урлый дип начар хәбәр йөри. Чынлыкта бу төлкегә сирәк туры килә. Төлке тычкан аулый. Төлкенең сизгерлеге искиткеч! Тычкан чыелдап кына куя, төлке әллә каян килеп тә чыга.

3. Алмашлыкларны төрле килешләргә куеп, текстны күчереп яз.

        Кар өстенә энҗе тамчылар тама. (Алар) төнен барлыкка килгән боз сөңгеләр очыннан тамалар. (Алар) үз көйләре, үз моңнары бар. Каенсуы эчәбез дип (ул) җәрәхәтлибез икән. (Ул) ярыкларына паразит гөмбәләр эләгә. (Алар) каенның үзәгенә үтеп кереп аны черетә башлыйлар.

Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

        Мин һәр ел кышка песнәкләр өчен җимлек ясыйм. Ләкин без аларга һәрвакытта да мәрхәмәтле түгел. Ачлыктан песнәкләр салкында күпләп кырыла. Алар җәен күп үрчем китерә. Язын аларның кайберләре туган урманнарына кире кайта. Кайталар да җыр сузалар.

Тест

Дөрес җавапны тап.

1. а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

    б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

    в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

2. а) алмашлыклар зат белән генә төрләнәләр.

    Б) алмашлыклар сан белән генә төрләнәләр.

    В) алмашлыклар зат, сан, килеш белән төрләнәләр.

Сыйфат.

1. Сыйфатлар сайлап яз.

     Предметның төсен белдерүче сыйфатлар:

     Предметның тәмен белдерүче сыйфатлар:

     Предметның формасын белдерүче сыйфатлар:

     Характерны белдерүче сыйфатлар:

     Хәләтне белдерүче сыйфатлар:

     Предметның күләмен белдерүче сыйфарлар:

2. Җәя эчендәге сорау урынына кирәкле сүзне куеп, җөмләләрне яз.

    Күпер киң, ә басма (нинди?). Аркан юан, ә җеп (нинди?). Сөт сыек, ә каймак (нинди?). Ат зур, ә куян (нинди?). Таш каты, ә мамык (нинди?).

3. Сыйфатларга синонимнар яз. 

    Матур - ..., зур - ..., батыр - ..., кызу - ..., усал - ..., пөхтә - ..., игелекле - ..., калын - ... .

4. Билгеләр буенча предмет исемен бел һәм яз.

     Кояшлы, кызу, җилсез ... .

     Зәңгәр, болытсыз, тыныч ... .

     Тирән, киң, зур ... .

     Көзге, салкын ... .

     Яшел, яфраклы, биек ... .

Белешмә өчен сүзләр: агач, яңгыр, көн, елга, күк.

1. Синоним сыйфатларны табып яз.

     Зур, матур, олы, зирәк, өлкән, күркәм, нәфис, тапкыр, дәү, чибәр, зиһенле, эре, гүзәл, акыллы, дәү.

2. Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исемнәре белән күчереп яз.

    Бүре – усал җанвар. Аны урман санитары диләр. Ул урманда авыру җәнлекләрне эләктерә. Бүре азык эзләп, ерак араларны үтә. Ул акыллы һәм хәйләкәр. Бүре кызыл төстән курка, аны ут дип белә. Кышын аларны кызыл флагчыклар ярдәмендә дә аулыйлар.

3. Күп нокталар урынына тиешле сыйфатлар куеп яз.

   Акылы кысканың теле ... .

   Ялкау атның йөзе һәрвакыт ... .

   Теле оста, ә кулы ... .

    Эше җайлының ашы да ... .

Сүзнең кыскасы, бауның ... яхшы.

1. Билгеләре буенча предмет исемнәрен яз.

    Сусыл, баллы ... .

    Тәгәрәк, агач ... .

    Биек, текә ... .

    Чәчәкле, ефәк ... .

Белешмә өчен сүзләр: күлмәк, өстәл, алма, тау.

2. Сыйфатларны синонимнар белән алыштырып яз.

    Салкын кыш кошларга куркыныч. Уңган кеше бар эшкә дә өлгерә. Матур көн күңелгә шатлык өсти. Усал бүредән кешеләр дә курка.

3. Үрнәк буенча исемнәрдән сыйфатлар ясап яз.

     Төн – төнге, бүген - ..., яз - ..., кич - ... .

     Баш – башлы, таш - ..., кояш - ..., сызык - ... .

     Җай – җайсыз, бал - ..., тоз - ..., су - ... .

4. Сыйфатлар кулланып үзеңнең яраткан йорт турында текст төзе.

1. Күп нокталар урынына тиешле сыйфатларны куеп, җөмләләрне тутырып яз.

     Көн озын, ә төн ... .

     Акбур ак, ә күмер ... .

     Лимон әче, ә бал ... .

     Җәй көне көннәр коры, ә көз көне ... .

     Тиен кечкенә, әаю ... .

2. Күп нокталар урынына бирелгән сыйфатларны куеп яз

    Сызылып ... таң атты. Каракош сырты артыннан ... кояш күтәрелде. Күк йөзе ... төс алды. Һава суытып җибәрде. Төн буе буранлап яуган ... кар ... салкын белән бергә җиргә ябышты.

    Сыйфатлар: кып-кызыл, чалт аяз, җепшек, кышкы, иртәнге.

3. Исемнәрдән сыйфатлар ясап, мәгънәсенә туры килерлек сыйфатлар белән яз.

    Кыш, иртән, ал, үлән, уй, болыт, җавап, яңгыр.

4. Сыйфатлар кулланып, дустыңның тышкы кыяфәте турында текст төзе.

1. Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исемнәре белән яз.

     Юл чатында ялгыз гына

     Үсеп утыра бер карт имән

     Тирә-ягы яшел чирәм,

      Ботаклары җиргә тигән.

      Таң җилләре җилфер-җилфер

      Җилфердәтә яфракларын.

      Имән җырлый искә төшереп

      Шаулап үткән яшь чакларын.

      Җилле көнне юлчыларны

      Имән саклый җил-яңгырдан

      Җылы биреп, җил су үтмәс

      Яшел чуклы юрганнан.

2. Җәя эчендәге аңлатмаларны бер сүз белән яз.

   (Шикәр салынган) чәй.

   (Эш яратмый торган) кеше.

   (Күтәреп булмастай) таш.

   (Бер нәрсәсен дә кызганмый торган) кеше.

   (Кулны пешерә торган) су.

3. Сыйфатлардан исемнәр ясап яз. Алар белән 3 җөмлә яз.

    Коры – корылык, тырыш, караңгы, батыр, начар, дөрес, матур.

4. “Кышкы иртә” дигән темага кечкенә текст төзе.

    Ак бәс, сихри матурлык, көмештәй кар бөртекләре, аяз күк сүзтезмәләрен куллан.

1. Антоним сыйфатлар яз. Парларын кулланып 3 төмлә төзе.

коры –

шома –

ялкау –

сай –

якты –

куркак –

ак –

куе –

2. Исемнәргә мәгънәләре туры килерлек 3-әр сыйфат яз.

Куян ... .

Елга ... .

Кыз ... .

Яз ... .

Таш ... .

3. Сыйфатлар өстәп җыйнак җөмләләрне җәенке җөмләләргә әйләндереп яз.

      Кыш җитте. Кар яуды. Табигать йокыга талды. Урманда тынлык. Аю йоклый. Куян утыра. Төлке тычкан эзли.

4. Үзеңә ошаган кыргый хайван турында күбрәк сыйфатлар кулланып текст төзе.

1. Табышмакларның җавабын тап, сыйфатларны исемнәре белән күчереп яз.

  а) Кар астында кышлаган,

      Тунын яшел тышлаган.

  б) Кош түгел – оча,

       Елан түгел – чага.

       Чәчәкләргә кунып,

       Татлы азык таба.

  в) Чуар, йомшак күлмәге,

        Тотсаң, уңа бизәге;

        Тоттырмый: китә очып

        Я кала җирдә посып.

   г) Эче каты, тышы күк,

        Уртасында ите күп.

   д) Түгәрәк, ай түгел,

        Сары, ә кояш түгел,

        Тәмле, тик шикәр түгел,

        Койрыклы – тычкан түгел.

2. Җәя эчендәге аңлатмаларны бер сүз белән яз.

   (Көмештән ясалган) алка.

   (Таштан ясалган) юл.

   (Балыкка бай) күл.

   (Башаклары тулган) арыш.

   (Төрле төстәге) карандашлар.

3. Сораулар урынына сыйфатлар куеп яз.

    Февраль кышның (нинди?) ае. (Нинди?) юрган ябынган кырларда яктылык балкый. (Нинди?) юкә һәм каен ботаклары кояшта бакыр төсе уйната.

    Февраль күгендә (нинди?) болытлар күренә. Февраль – иң (нинди?) ай.

     Белешмә өчен сыйфатлар: карлы, соңгы, ак, яшь, оеш-оеш.

4.Сыйфатлар кулланып яраткан үсемлегең турында кечкенә текст төзе.

1. Балан һәм чияне тәме буенча, мәче һәм тычканны зурлыгы буенча, тимер һәм мамыкны авырлыгы буенча, инеш һәм елганы тирәнлеге буенча билгеләп яз.

     Үрнәк: Балан әче, ә чия баллы.

2. Билгеләре буенча исемнәрен тап.

   Айлы ..., кояшлы ..., тирән ..., балыксыз ..., бөдрә ..., куркак ..., яшелле ..., агулы ... .

3. Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исемнәре белән күчереп яз. Сынамышларны исеңдә калдыр.

    Кышкы кар – көзге икмәк.

    Суык төлке тунлыга сәлам бирә, ертык тунлының куенына керә.

    Суган кабыгы калын булса, кыш салкын була.

    Кыш корсагы бик озын.

    Кышын кар күп булса, җәй яңгырлы булыр.

4. Сыйфатларны кулланып “Минем әнием” дигән темага кечкенә хикәя яз.

Тест.

Дөрес җавапны сайла.

1. а) сыйфат – җөмлә кисәге.

    б) сыйфат – сүз өлеше.

    в) сыйфат – сүз төркеме.

2. а) сыйфат предметның эшен белдерә.

    б) сыйфат предметның билгесен белдерә.

    в) сыйфат предметны белдерә.

3. а) сыйфат фигыльне ачыклый.

    б) сыйфат исемне ачыклый.

Фигыль

1.Фигыльләрне түбәндәге төркемнәргә бүлеп яз,

            Предметның

     1.Эшен атаучы фигыльләр:

     2.Хәрәкәтен атаучы фигыльләр:

     3.Хәлен атаучы фигыльләр:

     Көри, ашый, йөгерә, йоклый, елмая, җыештыра, дәвалый, бара, сөйли, уйный, йөзә, юа, сөртә, кайгыра, сөенә, сөрә, моңлана.

2.Исемнәрдән күплек сан, 3нче заттагы фигыльләр ясап яз:

    Уй, җыр, тоз, эш, бик,сан, күз, таш, сак.

3.Бар, кил боерык фигыльләрен зат һәм сан белән төрләндереп яз.

4.Түбәндәге фигыльләрне кулланып, “Кошлар турында кайгыртыйк” дигән темага текст төзегез:

    Ачыгалар, очалар, көтәләр, кайгырталар, җим салалар, туңалар, рәхмәт әйтәләр.

1.Бирелгән сүзләргә тамырдаш фигыльләр яз:                         

   Бүләк, каравылчы, сак, үтенеч, яшел, салкын, шат, дөрес, кыш.

2.Бирелгән сүзләрдән җөмләләр төзеп яз.Фигыльләрнең астына сыз:

   а) оештырдылар, бию, торналар, сазлыкта.

   б) түгәрәккә,кошлар, җыелдылар.

   в) аякларында, алар, сикерделәр һәм озын, әйләнделәр.

   г) кайбер, канатларын, торналар, кактылар.

3.Кайт, сөйлә, фигыльләрен хәзерге заман хикәя фигыль формасына куй. Зат-сан белән төрләндер. Шулар белән 3 җөмлә яз.

4.Фигыльләрне тап, аларның грамматик категорияләрен билгелә. 

   Данлы егет ил өчен үләр. Ир егет үзе өчен туа, ил өчен үлә. Кыюны курку алмый. Батырлар елмаеп үләләр.

1.Фигыльләр өстәп яз.

Нәрсә нишли?

    Яңгыр ..., буран ..., аш ..., кояш ..., балык ..., җил ..., елан ..., чишмә ..., карга ..., үрдәк ..., сандугач ... .

2.Хәзерге заман фигыльләрен үткән заманга куеп яз.

    Җәйнең матур көннәрендә Казанда һәм авылларда сабан туйлары башлана. Халык мәйданнарга чыга. Колга башларында чиккән сөлгеләр, яулыклар, төрле бүләкләр чуарланып тора. Ат чабышлары, көрәшләр, йөгерешләр башлана. Халык уңышларга йомгак ясый, бәйрәм итә.  

3. Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз.

    Ватыла –

    Елмая –

    Бөгелә -

    Саный –

    Йөгерә -

    Мактана –

   3 җөмлә төзеп яз.

4. “Математика дәресендә” дигән темага текст төзе.

1. Йөгер, сула фигыльләрен киләчәк заман хикәя фигыль формаларына куй. Зат-санда төрләндер.

2. Фигыльләрнең тамырын һәм кушымчаларын билгелә.

   Киләчәк, җыярбыз, барачак, яшердем, качтым, түзәрбез, утарбыз, өзелер.

3. Үткән заман хикәя фигыльләрен киләчәк заман хикәя фигыльләренә үзгәртеп яз.

     Менә ямьле яз да җитте. Урамдагы чана эзләреннән гөрләвекләр ага башлады. Җылы яктан кайткан кошлар оя ясарга керештеләр.

     Шул көннәрдә безнең ана каз да бөтенләй сәерләнеп китте. Ул көннәр буе ишек төбеннән китми башлады.

4. “Шәһәрдә кышкы эшләр” дигән темага хәзерге заман хикәя фигыльләрен кулланып кечкенә текст төзе.

1. Түбәндәге сүзләрдән җөмләләр төзеп яз, фигыльләрнең асларына сыз.

      Буранлы, китте, кыш, салкын.

      Кояшлы, килде, яз, җылы.

      Кар, акты, сулар, шаулап.

      Җылы, киткән, якка, кайта, кошлар, башлады.

2. Сала, бирә фигыльләрен алдан хикәя фигыльнең зат формаларына, соңыннан боерык фигыльнең зат формаларына куй. Бу сүзләрне кертеп берничә җөмлә төзе.

3. Мәкальләрне язып бетер.

       Кем эшләми, шул ... .

       Сабанда сайрашмасаң, ындырда ... .

       Күп укыган, күп ... .

       Ни чәчсәң, шуны ... .

       Нинди китап укысаң, шундый кеше ... .

4. Бер предметка туры килгән барлык эшләрне яз.

      Үрнәк: эт өрә, чаба, ята, ашый, йоклый, эчә, тешли, саклый, талый, иярә, күрә, ишетә, сагалый, таный, аулый, ярата, курка, эзли, кача ....

       Кеше, каз, каен, су.

1. Капма-каршы мәгънәле фигыльләрне парлап күчер, табышмакларга җавап яз.

       а) Тау төшкәндә ат була,

            Менгәндә агач була.

       б) Аты бара, тәртәсе кала.

       в) Аяклары, куллары бар ....

            Нәкъ кеше төсле үзе.

            Мин сөйләшәм, ә ул дәшми –

            Авызыннан чыкмый сүзе.

        г) Мине һаман сорыйлар, көтәләр

            Ә күренсәм – качалар.

       д) Өе ак, баганалары кызыл,

            Суга керә, коры чыга.

1. Күп нокталар урынына фигыльләр өстәп яз.

    Татар халык шагыйре Габдулла Тукай 1886 нчы елда ... . Бик яшьләй ятим калган Габдулланың балачагы күңелле ... . Ул төрле кешеләр кулында ... . Бик зирәк һәм сәләтле ... . Г.Тукай күренекле шагыйрь булып ... .

2. Сора, бәйлә фигыльләрен хикәя фигыль формасына куеп, үткән заманда зат-сан белән төрләндереп яз.

3. Фигыльләрне күчереп яз, грамматик категорияләрне билгелә.

                                       Зәки агай балтасы.

     Зәки агайның балтасы

     Кич булгач кына тына.

     Таң аттымы уяна да

     Тук та тук агач юна.

     Ферма салды, клуб салды,

     Йортлардан урман үсте

     Күптән түгел безнең өчен

     Мәктәп төзергә күчте.

4. “Балалар канатлы дусларын көтә” дигән темага хикәя төзе.

Фигыльләргә сыз.

1. Фигыльләрне үткән заманның башка формасына алыштырып, өзекне күчереп яз.

     Яз җиткән. Укучылар гөл үстерергә уйлаганнар. Хәлил туфрак алып килгән. Кызлар туфракны савытларга салганнар. Балалар савытларга гөлләр утыртканнар.

2. Яза, эшли хикәя фигыльләрен боерык фигыльләргә әйләндереп зат-сан белән төрләндер. Җөмләләр яз.

3. Төзүче хезмәтенә караган фигыльләр яз. Җөмләләр төзе.

4. “Урамда” дигән кечкенә хикәя төзе.

1. Сибә, ята хикәя фигыльләрен боерык фигыльгә әйләндереп зат-сан белән төрләндереп яз. Җөмләләр төзе.

2.                       Язгы эшләр.

     Яз көне игенчеләрнең кыр эшләре башлана. Уҗымнарга күбрәк дым алып калу өчен, кырларга кар сулары тоталар, тиресне чәчүлек җирләргә тараталар, җиргә ашлама сибәләр. Алмагачларның түбәнге өлешләрен дарулы измә белән буйыйлар, барлык агач төпләрен казып йомшарталар, чүпләрдән тазарталар.

3. Фигыльләрне генә язып ал, грамматик категорияләрен күрсәт.

      Сыерны сыйла, ул сине сыйлар.

      Дөрес сөйләгән котылган, ялган сөйләгән тотылган.

      Язны көтәргә көздән әзерлән.

      Белгән белгәнен эшли, белмәгән беләген тешли.

4. Укытучы һөнәренә караган фигыльләр яз. Җөмләләр төзе.

1. Фигыльләрне түбәндәге төркемнәргә бүлеп яз.

       Физик хезмәт:

       Акыл хезмәте:

       Хәрәкәт:

       Хис һәм тойгы:

      Язу, җырлау, көлү, шатлану, бию, уру, сөрү, тырмалау, казу, елау, утыру, сөенү, борчылу, чабу, бару, сөйләү, уку, йөрү, йөгерү, шаулау, йөзү, сикерү, уйлау.

2. Чик, тышла боерык фигыльләрен үткән заман хикәя фигыльләренә әйләндереп зат-сан белән төрләндереп яз. Җөмләләр төзе.

3. Фигыльләрнең грамматик категорияләрен билгелә.

       Үтәр, сакласын, килерләр, җыячак, үткәр, ялтырар, башлады.

4. Табиб хезмәтенә караган фигыльләр яз. Җөмләләр төзе.

Тест.

  Дөрес җавапны тап.

1. а) бару, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерүче фигыль – хикәя  

    фигыль.

    б) предметның эше, хәле турында хәбәр итүче фигыль – хикәя

    фигыль.

2. а) боерык фигыль предметның эше, хәл турында хәбәр итә.

    б) боерык фигыль боеру, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерә.

3. а) хикәя фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) хикәя фигыль зат-сан белән төрләнә.

4. а) боерык фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) боерык фигыль зат-сан белән төрләнә.

Җөмлә.

1. Ике баганадагы сүзләрдән сүзтезмәләр төзеп яз.

       җылы

       тырыш

       текә

       куе

       күчмә

       яшел

       укучы

       яңгыр

       урман

       тау

       яфраклар

       кошлар

2. Җөмләләрне генә аерып яз. Баш кисәкләрнең астына сыз.

    Дәфтәргә яза. Алсу яза. Матур яза.

    Дәрес әзерли. Укучы әзерли. Кич әзерли.

    Чирәмдә йөзә. Йөгереп йөри. Чебиләр йөри.

3. Сүзтезмәләрне генә аерып яз. Сүзләр бәйләнешен ук белән күрсәт.

  Әбисе Алсуны бик иркәли, бер эш тә эшләтми. Барын да үзе эшли. Ә Алсу бакчага бара, я кояш нурларында кызына, я уйный, я уйный көлә, я шаяра. Ул кулларын кадерләп кенә тота.

4. Түбәндәге сүзтезмәләрне файдаланып кечкенә текст төзеп яз.

        Агачлардагы бөреләр, матур тавышлар, җылы кояш, күңелле көннәр.

1. Җөмләнең баш кисәкләрен генә күчереп ал. Кайсы сүз төркеменә керүләрен билгелә.

       Мин калада яшим. Бабам белән әбием авылда торалар. Быел җәй мин аларга кунакка кайттым. Бабам бер дә тик утырмый, һаман эшли. Кешеләр аны “алтын куллы” диләр. Кулы нәрсәгә тисә, шуны эшли.

2. Иртәнге чык сүзтезмәсе белән җөмлә төзе. Бу җөмләне җөмлә кисәкләре буенча тикшер, сүзтезмәләрне күчереп яз.

3. Алмашлыклар кулланып сорау, хикәя, өндәү җөмләләр яз.

4. Бирелгән сүзләрдән җөмләләр төзе.

     Яңа ел, була, таңы, күңелле.

     Төрле, урамнарда, төстә, лампалары, электр, яна.

     Күңел, кешеләр, очалар.

     Көлү, бөтен, музыка, җирдә, яңгырый, тавышлары.

     Бәхет, таңы, илгә, яңа ел, алып, килә.

1. Җөмлә ахырына кирәкле тыныш билгеләрен куеп күчереп яз.

     Менә Нәсимә килеп җитте.

     - Нәсимә, мәсьәләңне бир әле, - диде Айдар.

     - Әллә син аны чишмәдеңме?

     - Булмады шул. Кая, бир инде тизрәк.

     - Нигә уйларга иренәсең?

  Шулай да ул малайга дәфтәрен сузды.

2. Иярчен кисәкләр өстәп җөмләләрне тулыландырып яз.

     Көймә йөзә. Укучы уйный. Дәрес бара. Гөл үсә. Әни тегә.

Баш кисәкләрнең астына сыз.

3. Җөмләләрне сүз төркемнәре һәм җөмлә кисәкләре буенча тикшер, сүзтезмәләрне күчереп ал.

     Сандугачлар безнең урманнарга апрель ахырында кайталар.

4. Текстны укы, 4-5 җөмлә өстәп язып бетер.

     Урман тынлыгында кар шыгырдаган тавыш ишетелде. Урман аланына поши чыкты.

1. Сүзтезмәләрне язып, алар арасындагы бәйләнешне уклар белән күрсәт.

    Җил кырга кар ташый. Аннары урманга килә, агач ябалдашларын йолка. Ботаклардагы кар җиргә сибелә. Агачлар җил көен тыңлыйлар. Бер заман җил каядыр китеп югала.

2. Хикәя, сорау, өндәү җөмләләр яз. Хикәя җөмләне сүз төркеме һәм җөмлә кисәкләре буенча тикшер.

3. Җөмлә ахырында тиешле тыныш билгеләрен куеп, җөмлә чикләрен дәрес билгеләп күчереп яз.

    Без ял көне урманга киттек их, ямьле дә соң язгы урман нинди тавыш килә анда сыерчык үзенең моңлы җырын суза икән ничек матур җырлый икән ул.

4. Шушы сүзтезмәләрне кулланып “Балыкчылар” дигән темага хикәя яз.

      Балык тотарга, җәйге иртә, балыклы күл, зур чуртан, көмештәй чабак, су астындагы калкавыч.

1. Җыйнак җөмләләрне җәенке җөмләләргә әйләндереп яз.

     Яз килде. Кояш җылытты. Карлар эри. Күлләр җыелды. Балалар уйныйлар. Агачлар төренде. Сыерчыклар сайраша.

2. Бирелгән сүзләрдән җөмләләр төзе.

    Наилә, кардан, Вәли, өйделәр, Юра, һәм, тау.

    Сәлим, алмады, тау, катнаша, ясауда.

    Ул, иде, ята, авырып.

    Тау, чыкты, булып, биек, тә, шома, да.

    Балалар,шудылар, рәхәтләнеп.

    Чыкты, ти здән, Сәлим дә, терелеп.

    Чана, ул, да, шуарга, теләде.

3. Ия белән хәбәрне генә яз. Нинди сүз төркеменә карауларын билгелә.

    Безнең урманда биек агачлар үсә. Яз көне авылда хуш ис тарала. Агачтагы шыткан бөреләр шундый ис тараталар. Агачны кеше утырта. Кеше үзе үлгәч тә, истәлеге яши.

4. Түбәндәге сүзтезмәләрне кулланып “Бакчадагы язгы эшләр” дигән темага хикәя төзе. Түбәндәге сүзтезмәләрне куллан.

     Агач утырту, җир казу, язгы көннәр, яшь үсентеләр, тырышып эшләү.

1. Башта сыйфат һәм исемнән, аннары исем һәм исемнән төзелгән сүзтезмәләрне күчереп яз. Шул сүзтезмәләрнең берничәсен кертеп, 3 җөмлә төзеп яз.

    Якты көн, якын дус, урман буе, бәрәңге басуы, йорт ишеге, фатир ачкычы, буяулы дәфтәр, күлмәк җиңе, бозлы яңгыр, ипи савыты.

2. Җөмләләрне җөмлә кисәкләре һәм сүз төркемнәре буенча тикшер.

                                        Энҗе чәчәк.

     Яз җитте. Кояш җиргә җылы нурларын сибә. Күләгә һәм дымлы урманда энҗе чәчәк үсә. Без бу нәфис хуш исле чәчәкне яратабыз. Энҗе чәчәк – язның бүләге. Бу матурлыкны кешеләргә сакла.

3. Җыйнак җөмләләрне җәенке җөмләләргә әйләндереп яз.

     Балалар бардылар. Алар җыйдылар. Тиен сикерә. Тәнзилә күрде. Болыт чыкты. Яңгыр ява. Балалар йөгерделәр.

4. Түбәндәге темага кечкенә текст төзе.

      Киң болында һәр җәй саен

      Чәчәкләр була.

      Ал, сары, ак чәчәкләргә

      Бал корты куна.

   Дөрес җавапны тап.

1. а) сүзтезмә ике сүздән тора.

    б) сүзтезмә ике яки берничә сүздән тора.

    в) сүзтезмә үзара бәйләнгән ике яки берничә сүздән тора.

2. а) сүзтезмә тәмамланган уйны белдерә.

    б) сүзтезмә тәмамланган уйны белдерми.

3. а) кайсы сүздән сорау куелса, шул сүз ияртүче була.

    б) сорау куелган сүз ияртүче була.

    в) кайсы сүздән чыгып сорау куелса, ул сүзне ияртүче, сорау куелган сүз      иярүче була.

4. а) ия, хәбәр – баш кисәкләр.

    б) ия, хәбәр – иярчен кисәкләр.

5. а) ия белән хәбәрдән генә торган җөмлә җәенке җөмлә дип атала.

    б) ия белән хәбәрдән генә торган җөмлә җыйнак җөмлә дип атала.

    в) ия белән хәбәрдән һәм иярчен кисәкләрдән торган җөмлә җәенке дип атала.

6. а) сорау җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

    б) өндәү җөмләдән соң нокта куела.

    в) хикәя җөмләдән соң сорау билгесе куела.

    г) сорау җөмләдән соң сорау билгесе куела.

    д) өндәү җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

    е) хикәя җөмләдән соң нокта куела.

  Дөрес җавапны тап.

1. а) лексик мәгънә ул сүзнең сан, килеш, заман белән төрләнүе;

    б) сүзгә бирелгән аңлатма ул сүзнең лексик мәгънәсе.

2. а) тамырлары бертөрле булган сүзләр – тамырдаш сүзләр;

    б) тамырлары һәм лексик мәгънәләре уртак булган сүзләр –  

     тамырдаш сүзләр.

3. а) синонимнар – капма каршы мәгънәле сүзләр;

    б) синонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    в) синонимнар – бертөрле әйтеләләр һәм мәгънәләре төрле  

     булган сүзләр.

4. а) синонимнар җөмләнең лексик мәгънәсен үзгәртәләр;

б) синонимнар җөмләне матурлыйлар;

в) җөмләләрдә сүзләрне кабатламаска мөмкинлек бирәләр.

5. а) антонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    б) антонимнар – капма-каршы мәгънәле сүзләр;

    в) антонимнар - әйтелеше һәм язылышы бертөрле, әмма мәгънәсе  

    төрле сүзләр.

6. а) антонимнар әкиятләрдә еш очрыйлар;

    б) антонимнар мәкальләрдә еш очрый.

Дөрес җавапны сайла.

1. а) исем – нинди? кайсы? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

    б) исем – кем? нәрсә? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

2. а) ялгызлык исемнәре баш хәрефтән языла.

    б) ялгызлык исемнәре юл хәрефеннән языла.

3. а) ялгызлык исемнәре килешләр белән генә төрләнә.

    б) ялгызлык исемнәре килешләр һәм сан белән төрләнә.

4. а) кеше һәм хайван исемнәре кем? соравына җавап бирәләр.

    б) кеше исемнәре генә кем? соравына җавап бирәләр.

5. а) күплек сандагы исемнәр килешләр белән төрләнми.

    б) исемнәрнең берлек һәм күплек саны да килешләр белән төрләнә.

6. а) исем – сүз төркеме.

    б) исем – җөмлә кисәге.

7. а) исем хәрәкәтне атый.

    б) исем билгене атый.

    в) исем предметны атый.

8. а) ялгызлык исемнәре – кеше исемнәре, атамалар.

    б) ялгызлык исемнәре – үсемлек, транспорт, эш кораллары.

   Дөрес җавапны тап.

1. а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

    б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

    в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

2. а) алмашлыклар зат белән генә төрләнәләр.

    б) алмашлыклар сан белән генә төрләнәләр.

    в) алмашлыклар зат, сан, килеш белән төрләнәләр

Дөрес җавапны сайла.

1. а) сыйфат – җөмлә кисәге.

    б) сыйфат – сүз өлеше.

    в) сыйфат – сүз төркеме.

2. а) сыйфат предметның эшен белдерә.

    б) сыйфат предметның билгесен белдерә.

    в) сыйфат предметны белдерә.

3. а) сыйфат фигыльне ачыклый.

    б) сыйфат исемне ачыклый.

   Дөрес җавапны тап.

1. а) бару, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерүче фигыль – хикәя  

    фигыль.

    б) предметның эше, хәле турында хәбәр итүче фигыль – хикәя

    фигыль.

2. а) боерык фигыль предметның эше, хәл турында хәбәр итә.

    б) боерык фигыль боеру, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерә.

3. а) хикәя фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) хикәя фигыль зат-сан белән төрләнә.

4. а) боерык фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) боерык фигыль зат-сан белән төрләнә.

   Дөрес җавапны тап.

1.  а) синонимнар – капма каршы мәгънәле сүзләр;

     б) синонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

     в) синонимнар – бертөрле әйтеләләр һәм мәгънәләре төрле  

     булган сүзләр.

2.  а) антонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

     б) антонимнар – капма-каршы мәгънәле сүзләр;

     в) антонимнар - әйтелеше һәм язылышы бертөрле, әмма мәгънәсе  

    төрле сүзләр.

3.  а) исем – нинди? кайсы? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

     б) исем – кем? нәрсә? соравына җавап бирүче сүз төркеме

4.  а) ялгызлык исемнәре баш хәрефтән языла.

     б) ялгызлык исемнәре юл хәрефеннән языла.

5.  а) ялгызлык исемнәре килешләр белән генә төрләнә.

     б) ялгызлык исемнәре килешләр һәм сан белән төрләнә.

6.  а) кеше һәм хайван исемнәре кем? соравына җавап бирәләр.

     б) кеше исемнәре генә кем? соравына җавап бирәләр.

7.  а) исем – сүз төркеме.

     б) исем – җөмлә кисәге.

8.  а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

     б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

     в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

9.  а) сыйфат – җөмлә кисәге.

     б) сыйфат – сүз өлеше.

     в) сыйфат – сүз төркеме.

10.а) сыйфат предметның эшен белдерә.

     б) сыйфат предметның билгесен белдерә.

     в) сыйфат предметны белдерә.

11.а) сыйфат фигыльне ачыклый.

     б) сыйфат исемне ачыклый.

12.а) ия, хәбәр – баш кисәкләр.

     б) ия, хәбәр – иярчен кисәкләр.

13.а) сорау җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

     б) өндәү җөмләдән соң нокта куела.

     в) хикәя җөмләдән соң сорау билгесе куела.

     г) сорау җөмләдән соң сорау билгесе куела.

     д) өндәү җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

     е) хикәя җөмләдән соң нокта куела.

.
В первую очередь, следует отметить особенности конфликта комедии. Если в классицистическом произведении главным двигателем сюжета должен был быть любовный конфликт (комический или трагический), то в “Горе от ума” общественный конфликт переплетается с любовным и вытекает из него. Основной сюжет комедии заключается в том, что Чацкий, “из дальних странствий возвратясь”, пытается посвататься к девушке, которую он любит. Она когда-то отвечала ему взаимностью, но за три года многое изменилось. Софья уже не любит его. Это Чацкий понимает после холодного приема в доме Фамусова. Он пытается выяснить, кто мил ее сердцу. Мучимый ревностью, Чацкий нападает сначала на Фамусова, а затем и на все “фамусовское общество”, наживая врагов. В конце концов он выясняет, что Софья любит совсем, с его точки зрения, недостойного человека. И оскорбленный в своих лучших чувствах, уезжает. Именно в тот момент, когда Чацкий, озлобленный и страдающий, высказывается перед “фамусовским обществом”, осуждает его, срывает маски, конфликт любовный перерастает в общественный. Поведение Чацкого провоцирует распространение сплетни о его якобы сумасшествии. Таким образом, в комедии присутствуют два конфликта, что не соответствовало принципам классицизма.
Комедия “Горе от ума” - это сатира на московское дворянства 20-х годов XIX века. Мы точно можем восстановить время действия комедии. В комедии упоминается о том, что Москва только что отстроилась после пожара 1812 года. Упоминается движение карбонариев в Италии, существовавшее в 1813-1817 гг. (“Ах, боже мой, он - карбонари”), ланкастерское взаимное обучение, получившее особое распространение в России в 1817 году.
Стремясь показать все московское общество, Грибоедов вывел действие комедии за пределы сцены. Для этого он использовал большое количество внесценических персонажей. На страницах комедии встречаются многочисленные упоминания родственников, знакомых, влиятельных лиц (Кузьма Петрович, Марья Алексевна, Левон и Боринька, князь Федор, Татьяна Юрьевна и др.). Этот новаторский прием помогает более широко показать нравы Москвы, противоборствующие стороны, расширить рамки повествования.
Во время действия комедии главный герой Чацкий произносит несколько монологов, посвященных проблемам государственного устройства, просвещения, крепостного права, рабского подражания всему иностранному. Эти публицистические монологи призваны не только раскрыть образ главного героя, но и показать отношение автора к этим проблемам. Здесь Чацкий выступает как герой-резонер. Эта черта была характерна и для классицистической драмы, где было очень сильно дидактическое начало. Но в произведении Грибоедова не один, а два резонера. Не только главный герой выражает мнение автора, но и служанка Софьи Лиза вторит ему. Ее определения и оценки людей очень точны, метки, афористичны. Именно ей принадлежат меткие характеристики, например, Чацкого, Скалозуба: “Кто так чувствителен, и весел, и остер, как Александр Андре-ич Чацкий”, “И золотой мешок, и метит в генералы”.
Одно из основных отличий комедии “Горе от ума” от традиционных произведений - это характеристика персонажей. Для классицизма характерно довольно схематичное изображение героев (как правило, герой является носителем какой-то одной отрицательной черты: глупости, трусости, жадности и т. д.). У Грибоедова нет столь однозначных оценок. Чацкий по всем правилам - положительный герой, носитель передовых идей, но он невоздержан в оценках людей, иногда резок, а это оскорбительно. Так, с самого начала он обижает Фамусова, который его воспитал, заботился о нем. Фамусов - представитель консервативного общества, “века минувшего”. Он осуждает Чацкого, но даже после первых выпадов со стороны Чацкого пытается быть терпимым. Фамусов — заботливый отец, радушный, хлебосольный хозяин, да и в общем-то незлобивый человек. Софья, отвергшая Чацкого, также не вызывает безоговорочного осуждения. Ее поступки вполне объяснимы обидой на Чацкого, который уехал надолго, оставив ее одну. Такой неоднозначный подход к персонажам разрушает каноны классицизма в изображении героев, приближая комедию к реалистическому произведению.
В комедии Грибоедов использовал новаторский вид стиха - вольный ямб, или басенный стих. Использование этого размера позволило автору передать интонации разговорной речи, что, бесспорно, оживляло действие. Меткий, афористичный язык комедии стал одним из главных достижений писателя. До сих пор в русском языке бытуют афоризмы, принадлежащие перу Грибоедова: “счастливые часов не наблюдают”, “шел в комнату, попал в другую”, “мой друг, нельзя ли для прогулок подальше выбрать закоулок ”, “не человек, змея”, “с корабля на бал”, “ешь три часа, а в три дни не сварится”, “с чувством, с толком, с расстановкой”, “сюда я больше не ездок”...
Но, несмотря на обилие новаторских приемов, в комедии есть множество исключительно классицистических черт. Это обусловлено тем, что , драма - консервативный род литературы, и коренные, радикальные изменения в нем воспринимаются с трудом, поэтому Грибоедов и отдал дань классицизму.
Так, в комедии можно заметить соблюдение трех единств: все действие комедии происходит в течение суток, в доме Фамусова, все поступки Чацкого связаны с любовным конфликтом. Грибоедов использует для характеристики персонажей говорящие фамилии: Фамусов (от латинского “хата” - “молва”), Скалозуб, Молчалин, Тугоуховские, Горич, Репети-лов и др. Сама фамилия “Чацкий” выбрана не случайно. Первоначально она писалась как Чадский; современники Грибоедова угадывали в этом имени намек на Чаадаева. Помимо этого, многие герои выступают в стандартных амплуа: Фамусов - глупый отец, Чацкий - неудачливый жених, Лиза - субретка, Скалозуб - богатый жених. Любовный конфликт состоит из двух любовных треугольников: Чацкий - Софья - Молчалин, Молчалин - Лиза - Петруша. О наличии героев-резонеров было сказано выше.