Разработка открытого урока № 4

Класс шагы (5 класс)

Темазы: «Боданып кӨрээлиңерем…

Таапкының кижиге хоразы кайы хирел?»

деп темалыг беседа-сайгарылганы бо класс шагында кӨӨр бис.

   *Сорулгазы: 1) Таакпы болгаш наркотик деп билиг-биле таныштырып оон хоразын уругларга билдирер.2) Таакпы болгаш наркотиктин хоразының дугайында уругларга билдиндирип, кадык амыдыралга кижизидер. 3) Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

    *Башкының тайылбыры.

Таапкы деп чул? Ол кажан тыптып келгенил? Таапкыны эн-не бир дугаар Христофор Колумб деп эрес-дидим далайжы кижи Америкадан 1042 эккелген. Россияга 17 векте эккелген. Оон эгелээш-ле таапкыны эр-даа, херээжен-даа кижилер тыртар апарган. Амгы уеде бүдүн бӨмбурзектиң таапкылаар кижилери 60% эр кижилер, 20% херээжен кижилер.

     *Кижилер чуге таапкылап эгелээрил?

Дыка хӨй чурттарда таакпылаары дээрге анаа-ла бир чүүл апарган. Элээн чылдар бурунгаар кӨӨр болзувусса бистиң чуртувуска таапкы тыртып турган уругларны кижи кӨрбес турган. Ам бо уеде кандыг-дыр?

    Кижилерниң канчап таапкылай бээриниң чылдагааннарын кӨӨр болзувусса мындыг:

1.Школачылар чамдык оолдар 5 класстан тура таапкылап эгелей бээр. Олар чок-ла болза таапкылаар эштерин Өттунуп таакпылай бээр. Чамдык таварылгаларда ынак кинозунуң артизинге-даа дӨмей болуксааш бичиизинде-ле таапкылай бээр.

Таапкы ыжы Өкпеже киргеш рак аарыы, пневмания, хронический бронхит дээш Өске-даа Өкпе аарыгларын тывылдырар.

2.Таакпылаар улус чурек аарыгларын белени-биле тып ап болур. Инфаркт болгаш Өске-даа чурек аарыглары тыптыр.

3. ХӨй таакпылаарга кижиниң даштыкы хевирин дыка үрээр. Диштери саргарып эгелээр, холунуң дыргактары он чок сарыг болгаш кадыг апаар. Чамдык улус таапкылаарга арыптар деп бодаар. Ол шуут кӨңгус шын эвес чүүл болуп турар. Оон ыңай арынга хӨй дырышкактар тыптыр.

4.Хой чылдар таапкылаанының түңнелинде шыңганнар тыртыжып, туңнелинде бичии-бичии чарыктар тыптып келир.

5. Эмчилерниң  шинчилелдериниң түңнелдери-биле алгаш кӨӨрге таапкылаар чорук карактың согурарынга чедирип болур. Бо чүүл колдуу кырган таапкычыларга хамааржыр.

6. Шинчилелдерден алгаш кӨӨрге таапкылаар улустун  1,7 хуузу дыңнаары багай апаар. 60 дан 69 хар аразында улустуң 56,4 % кӨӨрү багай апаар.

7. Эр улуска таапкының хоразы - олар ажы-тӨл чок артып каап болур.

8. Херээжен улус таапкылаарга божуурда бергедээр, азы кили четпес инвалид уруг-даа божуп болур, азы шуут ажы-тӨл чок бооп болур.

9. Чамдык улус, ылангыя аныяк кыстар таапкылаарын «Модно» азы эки деп бодаар. «Таапкылап болбас» деп демдек аскан черлерге таакпылаары хоруглуг. Ынчалза-даа чамдык улус ону сагывайн турар.

10. Делегей чүдүлгелеринде таапкылаары дээрге «Өлүмнүг бачыт» болуп турар.

Таапкыда кандыг айыыл барыл? (билир силер бе?)

Никотин деп бүдүмел бар. Ону хӨй ажыглаан тудум кижиниң организми аңаа чанчыгып каар. Никотин эн-не күштүг хоран болуп турар. Оон эң-не эвээш дээн дозазы баштың нерви системазынга дээр, элээн улуг дозазы кижини инвалид кылып каап болур.

1. Таапкы кижиниң Өкпезин, бронхилерин , боостаазын, хырын аксынга аарыглар тывылдырар.
2. Таакпы хан-дамыр системазын үрээр.
3. Иштиг суг хережээн улус ону тыртар болза бичии чедир боттанмаан тӨлү дүжүп каап болур.

• Таапкычы кижиниң ханында чуу барыл?
• Дыка хӨй хемчээлдиг рак тывылдырар  4 муң хире химиктиг бүдүмелдер бар.
• Таапкы болгаш Өкпе
• Таапкы болгаш чүрек
• Таапкы болгаш кижиниң даштыкы хевири
• Таапкы болгаш кижиниң шынганнары
• Таапкы болгаш карактар
• Таапкы болгаш кулак
• Таапкы болгаш эр кижиниң кадыы
• Таапкы болгаш херээжен кижиниң кадыы
• Таапкы болгаш шажын-чудулге
• Таапкы болгаш чыт
• Таапкы болгаш диабет
• Таапкы болгаш этикет
• Таапкы болгаш стресс
• Таапкы болгаш рак

Пассивное курение азы таапкылавас кижи таапкылаар кижи чанынга чеже хире ыш тынып турарыл?

Таапкылаан улус-биле бис каяа-даа таваржып болур бис. Кудумчуга, машинага, автобуска, бажыңга-даа, поездиге, подъездке дээш…

   Ындыг таапкычыларның чанынга таапкы тыртпас кижилер баш аарыыр, баш дескинер, чурээниң согуу дүргедээр апаар, аппетит чидер, хорадаачал апаар.

Тест.

1. Силерниң уеңер оолдар шупту таакпылаар бе?

А)ийе Б) чок

2. Таакпылаарга улуг хора чок, ынчангаш ынаар улуг сагыш салган херээ бар бе?

А) ийе Б) чок

3. Эвээш таакпылаар болза ажырбас боор деп бодап турар силер бе?

А) ийе Б) чок

4. Таапкылаары дээрге Өске багай чаңчылдардан чугээр деп бодаар мен. Чижээ: наркотик тырттарындан
5. Таапкылаарга эки азы «крутой» деп санап турар силер бе?

А )ийе б) чок

6. Ону кааптарда дурген кагганы дээре бе азы чоорту кааптары дээре бе?

        А вариант Таапкыже сундугуп болур байдал силерде бар-дыр. Ынчалза-даа ону хоралыг азы багай деп билип турар-дыр силер Таапкылаар оолдарның азы уругларның салдарынга кирбеңер, оларны Өттунменер.

Чок Таапкылаар хамаанчок оон чыдынга безин кара хоңнүнер чок, ындыг улустуң чанынга туруп  безин шыдавас-тыр силер.Эр-хейлер!Таапкычылар-биле ам-даа демисежиңер.

Таапкы чыды таапкычының бажынын дугунде, аксында, салааларында сиңип калган чоруур. Ол чыт адырылбас. Кажан таапкыны каарга ынчан адырлыр. Таапкылаар улус Өпке рагын, а херээжен улус эмиг рагын тып ап болур.

Ам боданып корээлинерем? Бодувустуң кадыывысты, чуртталгавысты боттарывыстың холдарывыс-биле үзүп болур-дур бис бе?

Ам таапкылавас дизе чүнү канчалзывысса экил? Кыска чогаадыг-бодалдан бижиптиңерем, уруглар.

Түңнел Таапкылаан ажыы бар бе? Ооң орнунга боттарывыска ажыктыг чүнү кылып ап болурувусту кӨрээлиңерем?

• Таапкылаар кижи бүдүн чылда (1 пачка сигаретаның ортумак Өртээ 46р) 6696-дан 7740-тен муң акшаны чарыыр. Ооң орнунга ол акшаны кайнаар чарыыр болза экил? (айтырар).
• Банкыга чыыр болзунарза 20 чыл иштинде 154,800 акшаны чыып алыр силер.
• Азы 126 шак 22 минута иштинде оске чуртта кижи-биле чугаалажып болур.
• Азы 40 эштериңерни кинотеатрже чалааш 22 улуг амданныг пиццаны садып алгаш чип болур силер.
• Азы 1750 (тетрадь) кыдыраашты садып алыр силер. Адаанда школавыстың столоваязындан хуннуң-не изиг чемни (ортумак ортээ 40р) 87 катап чип болур дээш оон-даа Өске.