Разработка открытого урока № 3

5 класс Тыва дыл

Темазы:  Синонимнер болгаш антонимнер дугайында билиг.

Сорулгазы: 1 ӨӨредир: Уругларны  синоним, антоним деп билиглер-биле таныштырып , ооредир;

2 Кижизидер:  Уругларны дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер, төрээн дылынга хумагалыг болурунга кижизидер.

3 Чугаа сайзырадыр:  Аас болгаш бижимел чугаага  лексиканың синоним, антоним деп хевирлерин ылгап билирин, аас чогаалының биче хевирлерин ажыглап тургаш  тыва дылга арыг шын чугаалаарынга дыл-домаан сайзырадыр;

Дерилгези:

•        Компьютер,  проектор;

•         Чуруктар.

  Бүгү талалыг ѳѳредилгелиг ажыл-чорудулгазын кижизидери:

а) Харылзажылга ажыл-чорудулгазы: бот-боттары аразында айтырыгларны сайгарып билири, чѳрүлдээлиг айтырыгларны сайгарып билири, бердинген сорулгаларга бодунуӊ бодалдарын шын болгаш долу илередип билири.

б) Башкарыкчы ажыл-чорудулгазы: синонимнер болгаш антонимнерге хамаарышкан айтырыгларны боттарыныӊ салып, сайгарып  билири;  салдынган айтырыгларга чижектер-биле бадыткап билири; номчаан чүүлүнүӊ утказын шиӊгээдип алганы;

в) Бот-тускайлаӊ ажыл-чорудулгазы: ѳѳреникчиниӊ бот башкарнып ажылдаары; эвилеӊ-ээлдек чорукка уругларны чаӊчыктырары;

                                         Кичээлдин чорудуу:

1. Организастыг кезээ:  

1.1.Онаалга хыналдазы.

2. Чаа тема тайылбыры. Слайд  

А) чурук-биле ажыл  Слайд

Б) улегер домактар-биле ажыл   Слайд

3.  Быжыглаашкын:

А)  Шүлүк-биле   ажыл.    Слайд                        

Б) Оюн «Артык сӨстү тып». Бердинген сӨстерни тыва-орус дылдарга очулдуртур.

В) Физминутка

Г) Самбырада бижээн сӨстер-биле ажыл

Д) Тест-биле ажыл (аас-биле)

1.1.Онаалга бээри  

Мергежилге 11  арын 13 (чаа номда).  Дараазында сӨстерниң лексиктиг утказын тайылбырлаңар.

ХӨй – чуве ады,  азырал дириг амытан, дүгү сырый, ак,кара, шокар-даа Өңнуг болур.

Хураган – хойнуң оглу.

Өшку - чуве ады,  азырал дириг амытан, дүгү хоюг, суук, ак,кӨк, кара-даа Өңнүг болур.

Анай-Өшкүнүң оглу.

Аът- азырал дириг амытан, мунар, шанактаар, чуък-даа  чүдүрер.

Бе – малдың кыс хевири.   Кулун – аъттың чаш тӨлү.

I   Чаа тема тайылбыры 

Слайд    Чурук-биле ажыл.

  Тыва дылда сӨстер кӨвей. СӨс бүрүзү лексиктиг уткалыг болур. Чижээ: час деп сӨстүң лексиктиг утказын тайылбырлап кӨрүнерем. (чылдың  бир үези, кыштың соонда келир үе). Бо чуруктарда чуну кӨрүп тур силер? (уруглар харыылаар, аттарын ададыр).  Бо чуруктарда кайы дириг амытанны оон Өскээр адап болурул ? Ындыг сӨстү тып кӨрүнерем? (адыг)

Слайд   Бо үлегер домактарда болгаш тывызыктарда утказы чоок, дӨмей болгаш утказы аңгы сӨстерни тыптыңарам, уруглар?

(Үлегер домактарны болгаш тывызыктарны бир-бир ӨӨреникчиге номчудар)

Кежээ келир, эртен чанар.

Сеткилдиң бичези херек, эртемниң улуу херек.

Алыры амыр, бээри берге.

Бис ынчангаш бо кичээлде кандыг сӨстер дугайында ӨӨренир-дир бис? (дӨмей болгаш удурланышкак уткалыг сӨстер)

Тыва дылда орус дылда-биле бир дӨмей «Өңнук-сӨстер» биле «удур сӨстер» бар. Оларның тускай аттары бар, бӨгүнгү кичээлде оларның-биле таныжар бис. БӨгүнгү кичээливистиң  темазы: Синонимнер болгаш антонимнер дугайында билиг. (ай-хүннү, теманы кыдырааштарынга бижидер)

1 Самбырада сӨстер-биле ажыл. Поездиниң вагоннарын кожуптаалыңарам , уруглар.  (Маңнаар – халыыр – чүгүрер – шошкуур) . Шак мындыг чоок уткалыг сӨстерни синонимнер дээр бис. (кыдырааштарынга бижидер)

2 Чурукта сӨстү бир ӨӨреникчиге номчудар. 

Самбырада сӨстерниң  удур уткалыг сӨзүн тыптыңарам, уруглар.  Шак мындыг удурланышкак уткалыг сӨстерни антонимнер дээр бис. (кыдырааштарынга бижидер).

Быжыглаашкын.

Мергежилге 54. Ном-биле ажыл                        Автору Олчат-оол Монгуш

Сени чаптааш

Оранымнын оргаадайы,

Орлан, шоваа эреспейим.

Дамырактын сымыраныы,

чараш үннүг матпадагым.

Оглум, кежиим сени чаптааш,

Омак-сергээм хайныгып чор.

Шүлүктү  номчуткаш, синоним болу бээр сӨстерни ушта бижиир. (кыдырааштарынга бижидер) ыры апарган шүлүктүң аялгазын дыңнадыр.

Слайд 9  Артык сӨстү тып. (орус дылче  аас-биле очулдуртур)

1. Узун, кыска, улуг (длинный, короткий, большой)

2. Бедик, чавыс, чоон (высокий, низкий, толстый)

3.Эртен, кежээ, дун, хун, дээр (утро, вечер, ночь, день, небо)

4. Ырак, чоок, кортук, дидим, чалгаа (далекий, близкий, трусливый, смелый, ленивый)

Физминутка.  Ам уруглар, бичии када тура халчып келиилиңер. Мээң шимчээшкиннеримни езугаар сула шимчээшкинден кыла кааптаалыңар.

 Холдарывыс чада тудуп, (холдарын херер)

Хостуг, чоргаар киир тынгаш, (киир тынгаш үндүр тынар)

Баштарывыс борбаңнадып, (ол-бо талаже борбаңнадыр)

Боттарывысче кӨржүүлүнер, (бот-боттарынче кӨржүр)

Шылаанывыс чиде берди, (холдарын силгиир)

Шымбай эки кичээлдээлиңер! (шупту олурар)

Самбыра-биле ажыл.  (Бердинген сӨстерниң  антонимнерин тып бижиир) Арткан ӨӨреникчилер кыдырааштарынга бижип ажылдаар.

Чымчак  –

Келир  –

Далажыр –

Бедик –

Тест-биле ажыл.        Слайд      (аас-биле)

1. Синоним дээрге

      А) чоок уткалыг сӨстер

      Б) удурланышкак уткалыг сӨстер

      В) сөс тургузуун өөренир эртем

  2. Антоним дээрге

      А) удурланышкак уткалыг сӨстер

     Б) кылдыныгны илередир сӨстер

      В) чоок уткалыг сӨстер

3. Кежээниң мурнунда – хунду,

   Чалгааның мурнунда – кочу.

Домакта карартыр парлаан сөстер кандыг сӨстер болуп чоруурул?

      А) синоним

     Б) антоним

     В)  омоним   Шын харыылары:  1А, 2А, 3Б.

Туңнел кезээ.

   Үлегер домак-биле ажыл. «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домакта чугаалап турары дег, демниг, эп-найыралдыг ажылдааш, эки билип алганыңарны кӨргүзүп шыдадыңар, уруглар. Ынчангаш кезээде демниг, эп-найыралдыг чоруур болзуңарза, кандыг-даа бергелерни чииги-биле ажып эрте бээр силер. Кичээлге эки киришкенинер дээш четтирдим, уруглар!

Онаалга бээри.  Синоним, антонимнерни ажыглап тургаш

  «Мээң хун чурумум»  деп чогаадыг бижиир.