3.Методик ҡумта

Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәренең уҡытыу үҙенсәлеге (төрҙәре, баһалау нормалары)

Үҙ белемеңде үҫтереү темаһы буйынса доклад

2008/2009 уҡыу йылында мин башланғыс кластарҙа эшләй башланым. Башланғыс класта уҡытыу методикаһының үҙенә генә хас яҡтары бар. Мәҫәлән, телмәрҙә ҡулланылған күпселек ғилми һүҙҙәрҙе ябайлаштырып, балаларға аңлатыу; көндән көн уҡыусыларҙың һүҙлек запасын байытыу (әҙәби тел һүҙҙәре генә түгел, терминологик һүҙҙәр ҙә бар), уларҙы телмәрҙә дөрөҫ, уңайлы итеп ҡулланыу. Эҙмә-эҙлекле, системалы эш барғанда ғына ниндәй ҙә булһа һөҙөмтәләргә ирешергә була. Бының өсөн дәрестәрҙең төрҙәрен, уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереүҙе төрлөләндереү кәрәк.

Әсә теле дәрестәренең төрҙәре бик күп, әллә күпме методик ярҙам китаптары сыҡҡан, ә әҙәбиәт дәрестәренә шундай ҙур иғтибар бирелмәгән. Мин был проблема өҫтөндә эшләргә булдым, әҙәбиәт дәрестәрнең төрҙәрен, уҡыусыларҙың белемдәрен баһалау нормаларын билдәләргә, тупларға һәм дәрестә актив ҡулланырға уйланым.

Әҙәби әҫәрҙәрҙе анализлау.

Уҡылған әҫәрҙе уҡыусы күҙ алдына килтерһен, хәтерен һәм телмәр мәҙәниәтен үҫтерһен, уй-хыялын байытһын өсөн ни эшләргә? Нисек китап уҡыу аша уйларға, фекер йөрөтөргә өйрәтергә?

Мин бының өсөн туған тел, синыфтан тыш уҡыу дәрестәрендә хикәйә, мәҫәл, әкиәт, картина, шиғырҙарҙы анализлау өсөн терәк-алгоритмдар әҙерләнем һәм уҡыусылар менән әҙерлек эше алып барам.

Тема һәм проблема

1.Был әҫәр нимә тураһында? Ул  ни өсөн шулай атала?

2.Әҫәрҙе уҡығанда (тыңлағанда) һеҙҙә ниндәй һорауҙар (фекерҙәр) тыуҙы?

3.Был әҫәр беҙҙе нимәгә өйрәтә? Уның төп әхлаҡи фекере нимәлә?

Сюжет

1.Хәл-ваҡиғалар ҡайҙа һәм ҡасан бара?

2.Улар нисек башланып китә? Ваҡиғалар артабан нисек үҫешә?

Хикәйәнең кульминацияһы йәғни хәл-ваҡиғалар барышында көсөргәнеш мәле булып нимә тора?

3.Әҫәрҙе уҡығанда ниндәй ваҡиға нығыраҡ тетрәндерҙе? Ни өсөн?

4.Хикәйәнең сюжетын (төп ваҡиғаһын) ҡыҫҡаса һөйләп бир.

Образдар. Геройҙар. Персонаждар

1.Әҫәрҙә кемдәр ҡатнаша?

2.Геройҙы тасуирлағыҙ.

3.Геройҙың төҫ-башын, ҡылыҡ-фиғелеген һүрәтләгеҙ.

4.Геройҙың холҡо ниндәй ҡыланыштарында яҡшыраҡ асыла?

5.Уның тураһында башҡалар нимә ти?

6.Ә авторҙың фекере ниндәй?

7.Һеҙ кемдәрҙе ыңғай, кемдәрҙе кире герой тип һанайһыҙ? Ни өсөн?

8.Башҡа әҫәрҙәрҙәге был персонаждарға оҡшаш геройҙарҙы атағыҙ.

9.Үҙегеҙгә оҡшаған герой тураһында һөйләгеҙ. (…миңә бик оҡшаны. Миңә…бик ҡыҙыҡ тойолдо. Минең хәтерҙә бигерәк тә … ҡалды. Мин … һоҡландым.)

10.Һеҙ үҙегеҙ ҡайһы яғығыҙ менән геройға оҡшарға (оҡшамаҫҡа) теләр инегеҙ?

11.Ниндәй мәҡәл, әйтем йә ҡанатлы фразагеройҙың холҡон яҡшыраҡ аса?

12.Әгәр һеҙ рәссам булһағыҙ, яратҡан геройығыҙҙы ниндәй мәлдә һүрәтләр инегеҙ? Уның йөҙ-ҡиәфәте, өҫ-башы ниндәй булыр ине? Тирә-яғына нимәләр эщләрһегеҙ?

13.Геройға ниндәй кәңәш бирер инегеҙ?

14.Геройҙың киләсәген нисек күҙ алдына килтерәһегеҙ?

Композиция

1.Әҫәр ниндәй бүлектәрҙән тора?

2.Ни өсөн шулай уйлайһығыҙ?

3.Һәр бүлектәге төп хәл-ваҡиғаларҙы тасуирлағыҙ.

4.Уға ниндәй исем бирегә була?

5.Әҫәрҙә кем йәки нимә ентекле тасуирлана?

6.Ә кем йәки нимә тураһында ҡыҫҡаса бирелгән?

7.Ни өсөн?

Тел

            1.Әҫәрҙә ниндәй һүҙҙәр аңлашылмай?

2.Әҫәрҙе уҡығас кәйефегеҙ үҙгәрҙеме?

3.Әҫәр күңеллеме әллә моңһоумы?

4.Был турала ниндәй һүҙ йә һөйләмдәр белергә була?

5.Ниндәй һүҙҙәр яҙылғанды күҙ алдына килтерергә ярҙам итте.

6.Төп фекер кайһы һөйләмдә сағыла?

Жанр

1.Әҫәрҙе уҡығыҙ.

2.Һеҙ нимә уҡынығыҙ: хикәйәме, әкиәтме, шиғырмы, мәҫәлме?

Яуабығыҙҙы нигеҙләнегеҙ.

3.Авторҙың исем-фамилияһына иғтибар итегеҙ. Уның тураһында нимә беләһегеҙ? Хикәйә ҡасан һәм ҡайҙа яҙылған тип уйлайһығыҙ?

4.Текстың төрөн билдәләгеҙ: хикәйләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү.

5.Әгәр дуҫығыҙға ла уҡып сығырға тәҡдим итһәгеҙ, әҫәрҙең ниндәй яҡшы яҡтарын билдәләр инегеҙ?

Идея

1.Әҫәрҙә бигерәк тә нимә хәтерҙә ныҡ ҡалды? Ни өсөн?

2.Автор ниндәй кәңәштәр бирә?

3.Әҫәрҙең төп фекере ниндәй?

4.Һеҙҙә ниндәй хистәр тыуҙы?

5.Ниндәй кәйефкә бирелдегеҙ?

6.Автор беҙҙе нимә хаҡында уйландырырға теләй?

Лирик шиғыр өҫтөндә зшләү

• Был шиғыр юлдарын тыңлағанда нимә күҙ алдығыҙға килде?
• Уларҙы уҡығанда ниндәй хистәр уянды?
• Шиғыр уҡығанда моң ишетеләме? Ниндәй моң: моңһоумы әллә күңеллеме, бейеү көйөмө әллә маршмы?
• Ул ниндәй шиғыр: күңеллеме, моңһоумы, ялҡынлымы, йәнлеме әллә уйға һаламы? Шиғыр ниндәй кәйеф менән яҙылған? Шағир ниндәй тәбиғәт торошон һүрәтләй? Уға ниндәй ҡарашта?
• Шиғырҙа һеҙгә ниндәй һүҙбәйләнеш бигерәк тә ныҡ оҡшаны?
• Шиғырҙың ҡайһы юлдары

а) хистәр буталышын;

б) көсөргәнеш арта барыуын;

в) тәбиғәт һиллеген, терелеүен, боларыуын, йоҡоһон йә башҡа торошон белдерә?

- Шағир тасуирлаған тәбиғәт күренеше кеше күңеленең ниндәй торошона, кәйефенә тап килә? Ул кешенең ниндәй хис-тойғоһона оҡшаш?

- Был юлдарҙы (шиғырҙы) яҙған саҡта шағир ниндәй хистәр кисергән тип уйлайһығыҙ? Уның кәйефе нисек булған?

- Ошо мәлдә ул нимә хаҡында уйлаған йә хыялланған икән?

- Һинеңсә, шағир нимә тураһында уйлаған, хәтерләгән?

- Был юлдарҙы (шиғырҙы) уҡығанда һиндә ниндәй хистәр уянды?

- Бындай тәбиғәт торошо һиңә танышмы?

- Ундай күренеште күҙәткәнең бармы? Ҡайҙа? Ҡасан?

- Был шиғырҙы яңынан ҡасан уҡырға теләр инең?

- Ҡайһы мәлдә? Ҡайҙа?

- Шиғыр оҡшанымы?

- Айырыуса ниндәй юлдар хәтерҙә ҡалды?

- Ҡайһы юлдар образлыраҡ тойолдо?

- Ҡайһы рифмалар ғәҙәти булмағанса яңы, таң ҡалдырырлыҡ булып күренде?

- Үҙең өсөн яңы тойолған, хәҙерге телдә һирәк осраған һүҙҙәргә синонимдар уйла.

- Шиғырҙағы иң сағыу сағыштырыуҙарҙы һанап сыҡ. Уларҙың роле нимәлә?

- Ҡайһы һүҙҙәр күсмә мәғәнәлә ҡулланыла?

- Шиғырға ҡарата һүрәт төшөрөгөҙ.

Әкиәтте анализлау

1.Әкиәтте уҡығыҙ.

2.Уның ысынлап та әкиәт булыуын иҫбатлағыҙ.

3.Уның башын һәм аҙағын табығыҙ.

4.Әкиәттә нимә ысынбарлыҡтан алынған, нимә уйҙырма?

5.Әкиәттә нимә ҡыҙыҡһындырҙы: сюжетлы әллә тылсыммы? Әкиәттәге ниндәй тылсымлы нәмәләр тормошта осрай, ә нимәләр юҡ?

6.Әкиәттең ҡайһы мәле иң ҡыҙыҡлыһы?

7.Әкиәттәге ыңғай һәм кире образдарҙы атағыҙ. Уларҙың холҡондағы төп сифаттарҙы һанағыҙ һәм иң мөһим ҡылыҡтары хаҡында һөйләгеҙ.

8.Ҡайһы герой өсөн нығыраҡ борсолаһығыҙ? Герой менән бергә ниндәй хистәр кисерҙегеҙ.

9.Ниндәй мәҡәлдәр әкиәттең төп уйын белдерә? Уның төп фекере ҡайһы фразала сағыла?

10.Сюжеты, төп фекере һәм геройҙары буйынса оҡшашлыҡ булған башҡа әкиәттәрҙе беләһегеҙме?

11.Әкиәткә тап килгән мәҡәлдәрҙе һайлағыҙ?

Мәҫәлде анализлау

1.Әҫәрҙе уҡығыҙ. Уны ни өсөн мәҫәл тип уйлайһығыҙ?

2.Мәҫәлдең төп фекерен үҙ һүҙҙәрегеҙ менән һөйләп бирегеҙ.

3.Мәҫәл нисек яҙылған – проза менәнме әллә шиғырмы? Рифмаларҙы табығыҙ.

4.Мәҫәл кешеләге ниндәй етешһеҙлектәрҙән көлә?

5.Ниндәй фраза, әйтемдәр сағыуыраҡ, образлыраҡ, хәтерҙә яҡшыраҡ ҡала?

6.Мәҫәлдәге төп геройҙы ҡылыҡһырлағыҙ.

7.Мәҫәлдең төп фекерен ниндәй мәҡәлдәр аса?

8.Мәҫәлдә нимә мәҙәк булып тойолдо, ә нимә өгөт-нәсихәт бирә?

9.Мәҫәлде тасуири уҡырға әҙерләнегеҙ. Ролдәргә бүлеп уҡығыҙ.

10.Мәҫәлдәге ниндәй әйтемдәр туған телебеҙҙе, телмәребеҙҙе байыта?

Рәсемдәрҙе анализлау

1.Рәсемдәрҙе ҡарағыҙ.

2.Рәсем бөтә битте биләйем, әллә уның бер өлөшөн генәме?

3.Рәссам картинала нимә һүрәтләнгән?

4.Картинаның уртаһында, һул яғында, уң яғында, артҡы планда нимә төшөрөлгән?

5. Ул … нисек һүрәтләгән?

6.Картинаны текстағы өҙөктәр ярҙамында тасуирла.

7.Рәссам картина өсөн ниндәй төҫтәрҙе һайлаған (йылы, һалҡын)?

8.Ни өсөн?    

Доклад

Башланғыс кластарҙа уҡыу дәрестәренең үҙенсәлектәре

Уҡыу – фекерләү һәм телмәр эшмәкәрлегенең төп төрҙәренең береһе. Шуға күрә, башланғыс мәктәптә уҡыу дәрестәре, фән булараҡ, балаға белем биреү, төрлө яҡлап үҫешен тәьмин итеү һәм тәрбиәләүҙә мөһим урын алырға тейеш.

Башланғыс кластарҙа туған тел дәрестәрендә телмәр эшмәкәрлегенең бөтә  төрҙәре лә (һөйләү, тыңлау, уҡыу, яҙыу) өйрәтеү маҡсатлы рәүештә ҡыҙыу темпта бара. Һөйләү, тыңлау, уҡыу һәм яҙыу күнекмәләрен тейешле кимәлгә ҡуйыу – уҡытыусының төп бурысы. Был күнекмәгә эйә булған уҡыусы ғына урта звенола уҡыуын уңышлы дауам итәсәк. Кешенең һөйләгәнен иғтибар менән тыңлай белгән, кеше менән мәҙәниәтле һөйләшеү ҡора алған, етеҙ һәм аңлы уҡырға күнеккән уҡыусы ғына урта звенола уҡырға әҙер.

Юғарыла әйтелгән күнекмәләрҙе формалаштырыуҙа уҡыу (туған тел) дәрестәре төп ролде уйнай.

Уҡыу дәрестәренең төп маҡсаты – китап уҡыу эшмәкәрлеген формалаштырыу, уҡыу техникаһын камиллаштырыу, балаларҙы китап уҡырға ылыҡтырыу, һөйләү һәм аралашыу телмәрен үҫтереү, үҙ аллы ижад итеүгә мөмкинселектәр, шарттар булдырыу.

Беззең гимназия башҡорт мәктәптәре өсөн тәғәйенләнгән программа буйынса эшләй. Программаға ингән уҡыу өсөн бирелгән текстар 1-сенән алып 4-се класҡа тиклем күләме яғынан яйлап үҫә барыу тәртибендә бирелгән. Һәр класс өсөн уҡыу текстары баланың психик һәм физик үҫешен иҫәпкә алып һайлап алынған. (1,2,3,4-се кластар өсөн “Туған тел” китаптарын күрһәтеү)

1-се класс программаһына индерелгән шиғыр, әкиәт, хикәйәләр баланы уратып алған яҡын кешеләре: атай, әсәй, олатай, өләсәй, ҡусты, һеңлеләре тураһында. Шулай итеп, балаға был текстар ярҙамында етеҙ һәм аңлы уҡыу күнекмәләре бирә башлайбыҙ. Ошондай текстарҙың балаға тәрбиәүи йоғонтоһо ла көслө.

2-се класта халыҡ ижадын өйрәнеүгә ҙур урын бирелә. Фольклор жанрҙарын (мәҡәл, йомаҡ, һамаҡ, һанашмаҡтар, бишек йырҙары, халыҡ уйындары, әкиәт) өйрәнеү ҡаралған.Тәбиғәтте күҙәтеү, уны һаҡлау проблемаларына һәм шулай уҡ әҙәп, әхлаҡ, хеҙмәт һәм тыуған ер, ил мәсьәләләренә бағышланған әҫәрҙәрҙе өйрәнеүгә лә программала тейешле урын бирелгән.

3-сө кластағы уҡыу материалы тематик принципҡа нигеҙләнеп ҡоролған. Бында, мәҫәлән, уҡыусылар әкиәт формаһында яҙылған “Урал батыр” эпосы менән танышалар.

Ә 4-се класта инде балалар өсөн яҙған күренекле өлкән әҙиптәрҙең (М. Кәрим, З. Биишева, Д. Бүләков, Н. Мусин һ.б.) әҫәрҙәре индерелгән.

Артабан мин һеҙҙең менән уҡыу дәрестәрен үткәреү буйынса үҙемдең бәләкәй генә тәжрибәм менән уртаҡлашаһым килә.

1. Туған тел дәрестәренә һөйөү тойғоһо уятыуҙа дәрес алды шиғырҙары мөһим роль уйнай, айырыусы бәләкәс кластарҙа.

Бөгөн беҙҙә туған тел!

Яратам һине, телем!

Рәхмәт һиңә! Һинең аша

Алам мин яҡшы белем!

2. Телмәр аппаратын уҡырға әҙерләү маҡсатында дөрөҫ тын алыуға күнегеүҙәр үткәрәбеҙ (Шар ҡабартабыҙ, бәпембәгә өрәбеҙ). Телмәр аппаратына төрлө күнегеүҙәр башҡарабыҙ (телде сәйнәйбеҙ, тештәрҙе йыуабыҙ, тел менән ауыҙ эсендә футбол уйнайбыҙ, тәмле варенье ашағас, ирендәрҙе ялайбыҙ һ. б.)

3. Уҡыуға әҙерләнеү маҡсатында телмәр үҫтереү күнегеүҙәре үткәреү.

 Телмәр – баланың фекерләүен үҫтереүсе төп сара. Телмәрҙе һөйләмдәргә, һөйләмдәрҙе һүҙҙәргә тарҡатыу, һүҙҙәрҙән һөйләмдәр, һөйләмдәрҙән текст төҙөү кеүек эштәр фекерләү операцияһын тәшкил итә. Бәйләнешле телмәрҙе, һүҙ байлығын үҫтереү, телмәрҙе тыңлап аңларға өйрәтеү өсөн артикуляцион гимнастика, тел шымартҡыстар аша башҡорт теленә генә хас өндәрҙе дөрөҫ әйттереү, тематик диалог, телмәр күнекмәләре ярҙамында һорауҙарға аңлы һәм дөрөҫ яуап биреү кеүек күнекмәләрҙе барыһы үткәрәлер тип уйлайым.  Ә мин үҙ дәрестәремдә уҡыусыларҙың ижади һәләтен үҫтереү маҡсатында үҙҙәренән бәләкәс кенә тиҙәйткестәр төҙөтәм: һүрәттәр эленә (төлкө, бүре, сәскә), был һүҙҙәр ижеккә бүленә (башҡорт теле дәрестәре менән үҙ-ара бәйләнеш булдырыла) һәм тиҙәйткестәр уйлана:

ре-ре-ре- урманда йөрөй бүре

кә-кә-кә- әсәйгә бирәм сәскә

кө-кө-кө - бик хәйләкәр был төлкө һ. б. Һәр дәрестә уҡыусылар ниндәй ҙә булһа бер тиҙәйткес уйлап сығаралар. Артабан, дәрестәрҙә был автоматик рәүештә башҡарыла, мин һүрәтте күрһәтәм, балалар һүрәттәге предмет буйынса тиҙәйткес әйтәләр.

4. Уҡыу дәресендә хәтерҙе, ижади фекерләүҙе, һығымта яһай белеүҙе үҫтереү маҡсатында ҡыҙыҡлы һүрәттәр, тәртибе боҙолған шиғырҙы йыйыу, төрлө һүҙ төркөмдәрен сағыштырыу, иллюстрацияға аңлатма кеүек эш алымдары бары тик файҙаға ғына. Уҡыусыға үҙе күреп белгән әйбер тураһында фекер йөрөтөүе еңелерәк. Шуға дәресте күргәҙмә материалдар менән байытыу мөһим. Ишетеү һәләтен үҫтереү, ишеткәнде төшөнөү, һүҙ әйтелешен камиллаштырыу өҫтөндә эшләү ҙә һөҙөмтәле аҙым. Бының өсөн телмәрҙе магнитофон таҫмаһына яҙҙырып, үҙҙәренә тыңлатыу яҡшы һөҙөмтә бирә.

5. Әҫәр менән танышыу алдынан һүҙлек эше үткәреү. Аңлашылмаған һүҙҙең лексик мәғәнәһен аңлау әҫәрҙең йөкмәткеһен аңларға булышлыҡ итә. Һүҙҙең синонимдарын, антонимдарын табыу һүҙҙең мәғәнәһен тулыһынса үҙләштерергә ярҙам итә. Руссаға тәржемәһен әйтмәйенсә,  “ә был һүҙҙе икенсе төрлө шулай тип әйтеп була” тигән аңлатыуҙар ҙа отошло.

6. Әҙәби әҫәр өҫтөндә эш.

• Таныш булмаған текстың исеменә йә иллюстрацияға ҡарап йөкмәткеһен прогнозлау. Мәҫәлән, 2-се класта Мөҙәрис Мөсифуллиндың “Төлкө менән ҡырмыҫҡа” әкиәте менән танышыр алдынан, әҫәрҙәге геройҙарҙың характеры тураһында һөйләшеп китергә була. Китаптағы иллюстрацияға ҡарап әкиәт нимә тураһында булыр икән? тигән һорау ҡуйырға ла була.
• Уҡытыусы тексты уҡый. Был ваҡытта уҡыусыларҙың китаптары ябыҡ. Уларҙың бөтә иғтибары уҡытыусының уҡыуын тыңлауға йүнәлтелгән. Ни өсөн бындай алым ҡулланыла тигәндә, сөнки балаларҙың күпселеге уҡытыусы артынан тексты күҙәтеп өлгөрә алмай (әлбиттә, 3, 4-се кластарҙа икенсе алымдар ҡулланыла: яҡшы уҡый белгән баланан уҡытыу, сылбырлап уҡыу һ.б.)
• Балаларҙың текстың йөкмәткеһен үҙләштереүен асыҡлау. Уҡыусыларға артабанғы һорауҙар менән мөрәжәғәт итеп була:

-Һеҙгә әҫәр оҡшанымы? Айырыуса нимә оҡшаны? Әҫәрҙең ҡайһы ере һеҙгә ҡыҙыҡлы күренде? Ҡайһы геройҙы һеҙ йәлләнегеҙ? һ. б.

• Уҡыусылар әҫәрҙе тағы ла бер ҡат уҡып сыҡҡас, әҫәрҙе анализлау.

Бында киң таралған эш төрө булып йөкмәтке буйынса һорауҙарға яуап биреү тора.

Юғары кластарҙа әҙәби әҫәрҙең тема һәм проблемаһын, идеяһын, композицияһын асыҡлайҙар. Был эште беҙ икенсе кластан уҡ ябайлаштырып өйрәнә башлайбыҙ. Был осраҡта терәк-алгоритмдар ҡулланабыҙ:

- Тема һәм проблемаһын түбәндәге һорауҙар ярҙамында асыҡлайбыҙ:

Был әҫәр нимә тураһында? Ул ни өсөн шулай атала? Ул беҙҙе нимәгә өйрәтә?

- Сюжет: Хәл-ваҡиғалар ҡасан һәм ҡайҙа бара? Әҫәрҙәге төп ваҡиғаны һөйлә. Һин герой урынында булһаң ни эшләр инең?

Образдар системаһы: Ниндәй геройҙар ҡатнаша? Төп герой ниндәй? Һин уға ниндәй кәңәш бирер инең? Һиңә кемдәр оҡшаны? Ни өсөн?

- Композиция: Әҫәр нисә бүлектән тора? Бүлектәргә ниндәй исем бирер инең?  

 Бында телдән һүрәттәр төшөрөү ҙур урынды алып тора. Уҡыусылар, әйҙәгеҙ үҙебеҙҙе рәссамдар итеп хис итәйек. Һеҙгә был әҫәр буйынса һүрәттәр яһарға ҡушһалар, беренсе һүрәтегеҙҙә нимә төшөрөр инегеҙ? Шулай итеп һәр бүлеккә телдән һүрәт төшөрәләр. Был артабан әҫәрҙең йөкмәткеһен һөйләргә лә ярҙам итәсәк.

-Жанр: нимә уҡынығыҙ: хикәйә, әкиәт, шиғыр? Ни өсөн был әкиәт?

-Идея: Әҫәрҙә бигерәк тә нимә хәтерҙә ҡалды? Ни өсөн? Автор әҫәре аша һеҙгә нимә әйтергә уйлаған?

• Образдар өҫтөндә эш. Геройҙарға ҡылыҡһырлама бирергә өйрәнеү.

Мәҫәлән, шул уҡ Мөҙәрис Мөсифуллиндың “Төлкө менән ҡырмыҫҡа” әкиәтендәге геройҙарға ҡылыҡһырлама биреү таблица рәүешендә тултырыла:

Бында был геройҙарҙың ҡылыҡтарын икенсе әкиәттәге геройҙарҙыҡы менән сағыштырып китергә була (мәҫәлән, 2-се класта алдан уҡылған “Төлкө менән әтәс”, “Төлкө менән айыу” әкиәттәре менән һ. б.)

Әлбиттә, “тема”, “проблема”, “композиция” кеүек төшөнсәләр 1-2-се кластарҙа бирелмәй.

• Әкиәттең йөкмәткеһен һөйләргә өйрәнеү.

Әкиәттең йөкмәткеһен һөйләү балаға уҡыған әҫәренә үҙ ҡарашын аңларға ярҙам итә. Ләкин күпселек бала аңлағанын матур, тулыһынса, аңлайышлы итеп һөйләп бирә алмай. Уға ярҙам итер өсөн беҙ “моделләү” ҡулланабыҙ. Бының өсөн геройҙарҙың һүрәттәре эленә, “асҡыс” һүҙҙәр яҙыла, һәм схематик рәүештә йөкмәткеһе таҡтаға яҙыла. Мәҫәлән, 2-се класта уҡылған “Бойҙай бөртөгө” әкиәтенең йөкмәткеһен моделләү:

                                                тапҡан                           иген бөртөгө

1.      Өс туған һүрәте       -------------                         ҡылыс  

                                                   алтын

1. Өлкәне ------- алтын, уртансыһы --------- ҡылыс,  кесеһе -------баҫыу
2. Кесеһе------------ ике ағайы.

• Әҫәрҙе уҡып сыҡҡас, үткәрелгән эштәр.

Китапсыҡ эшләү:

1. китапсыҡтың тышы:

Китапсыҡтың тышына ҡарап уҡ нимә тураһында икәнен әйтеп була.

2) китапсыҡтың эстәлеге: (1-се класта уҡылған “Башаҡ” украин халыҡ әкиәте)

Ошо схема буйынса балаларға әкиәттең йөкмәткеһен дә һөйләргә еңелерәк, китапсыҡ эшләгәндә уның ижади һәләте лә үҫә. Әлбиттә, был китапсыҡтарҙы һәр бер әҫәргә эшләмәҫкә, йә бер бүлекте тамамлағас ҡына, мәҫәлән әкиәттәрҙе уҡып бөтөргәс, йә күренекле авторҙың әҫәренә генә.

Әҫәрҙең йөкмәткеһен асыҡлаған һүрәттәр менән эшләү.

Әкиәттең йөкмәткеһенә ҡараған һүрәттәрҙе урындарын алмаштырып ҡуйыу. Уҡыусылар йөкмәткегә тура килтереп уларҙы дөрөҫ табырға тейештәр . Быйыл  мин уткән йылды  2-се класс уҡыусыларынан эшләткән һүрәттәрҙе ҡулланам. (М. Мөсифуллин. “Төлкө менән ҡырмыҫҡа”)

Уҡыусыларҙан әҫәргә иллюстрациялар эшләтеү (А. Ғарифуллина. “Терпе ниңә энәле?”) күрһәтеү

Әҫәрҙе сәхнәләштереү. 1-се класс уҡыусылары менән "Шалҡан" әкиәтен сәхнәләштереү отошло.

Төркөмдәрҙә эшләү. Уҡыусыларға аралашып, төркөмдәргә бүленеп эшләү ҙә бик оҡшай. Улар төркөмдәрҙә текстың йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөйҙәр һәм бөтә кластан яуап алалар.

Шулай итеп мин үҙ дәрестәремдә ошондай алымдар ҡулланам. Дөйөм алғанда туған тел һәм әҙәбиәт дәрестәре гармониялы үҫешкән шәхес тәрбиәләүҙә баһалап бөткөһөҙ роль уйнай. Шулай итеп уҡытыусылар,    тәү сиратта, башҡорт теленең байлығын, матурлығын уҡыусыларға  күрһәтергә, телгә ҡыҙыҡһыныу уятырға, уны өйрәнеүгә теләк тыуҙырырға тейеш. “Көсләп астырған күҙҙең нуры юҡ!” тигән башҡорт халыҡ мәҡәлен бер ваҡытта ла хәтерҙән сығармаҫҡа кәрәк.          

О составлении рабочих программ

 Уважаемые учителя! Вашему вниманию предлагаются рекомендации по составлению рабочих программ. В новом учебном году наличие рабочих программ - обязательно!

Методические рекомендации составлены в соответствии с письмом Министерства образования и науки Челябинской области «О разработке и утверждении  рабочих программ учебных курсов, предметов, дисциплин (модулей) в общеобразовательных учреждениях» № 103/3404 от 31.07.2009 г.

Методические рекомендации предназначены учителям для оказания практической и теоретической помощи в разработке и составлении рабочих программ учебных предметов, курсов.

Методические рекомендации к разработке рабочих программ учебных предметов  и курсов

Общие положения

В соответствии со статьей 32 п.7 Закона РФ «Об образовании» в компетенцию образовательного учреждения входит разработка и утверждение рабочих программ учебных курсов и дисциплин.

Рабочая программа учителя должна давать представление о том, как в практической деятельности педагога реализуются компоненты (федеральный, региональный, школьный) государственного образовательного стандарта при изучении конкретного предмета.

Рабочая программа - документ, созданный учителем на основе примерной или авторской программы.

Структура рабочей программы учебного предмета определяется  методическим советом  школы  на основе рекомендаций по разработке и утверждению рабочих программ (письмо Министерства образования и науки Челябинской области «О разработке и утверждении  рабочих программах учебных курсов, предметов, дисциплин( модулей) в общеобразовательных учреждениях» № 103/3404 от 31.07.2009 г.)

Рабочая программа составляется учителем-предметником по определенному учебному предмету и рассчитана, как правило, на учебный год или ступень обучения. Например, «Рабочая программа биологии в 6 классе», «Рабочая программа основного общего образования по биологии».

Рабочая программа должна содержать ссылку на нормативные документы и методические материалы, в соответствии с которыми (или на основе которых) составлена данная программа.

СТРУКТУРА РАБОЧЕЙ ПРОГРАММЫ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

⚐  Титульный лист

⚐  Пояснительная записка

⚐  Содержание учебного предмета

⚐  Учебно-тематический план с  перечнем контрольных, лабораторных, практических работ и др.

⚐  Требования к уровню подготовки обучающихся

⚐  Описание учебно-методического комплекта

⚐  Контроль уровня обученности

⚐  Литература и другие средства обучения

⚐  Приложения

ТИТУЛЬНЫЙ ЛИСТ

Титульный лист  рабочей  программы по предмету должен включать в себя:

-    наименование ОУ

-    название предмета

-    класс,  уровень (базовый, профильный, общеобразовательный, специального коррекционного обучения

-    год разработки

- гриф рассмотрения, принятия программы школьным или городским методическим объединением,

- гриф согласования  программы  с руководителем ОУ.

- сведения о составителе программы с указанием должности

- следует также указать точное библиографическое описание примерной программы, на основе которой   составлена рабочая программа

Титульный  лист рабочей программы может выглядеть следующим образом: 

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

В пояснительной записке обязательно следует отразить:

- нормативную базу преподавания данного учебного предмета

- место учебного предмета в решении общих целей и задач на конкретной ступени общего образования,

- цели и задачи реализации учебного предмета;

- роль предмета в формировании  ключевых компетенций;

- чем отличие данной рабочей программы от примерной программы, которая дается в качестве опоры, «скелета» индивид. рабочей программы

- межпредметные связи изучения предмета;

- особенности организации учебного процесса по предмету в конкретном ОУ, классе;

- формы контроля, используемые учителем

При необходимости в пояснительной записке следует указать следующее:

 - какой раздел дополнен новыми темами,

 - почему увеличено количество часов на тот или иной раздел, тему,

 -перераспределено количество часов внутри раздела, темы,

 -изменена последовательность изучения учебного материала.

Нормативная база преподавания предмета

Рабочая программа по ________________ составлена на основании  следующих нормативно- правовых документов:  

1.      Концепции модернизации российского образования на период до 2010 года, утвержденной распоряжением Правительства РФ № 1756-р от 29. 12.2001г.

2.      Федерального компонента государственного стандарта (начального общего образования, основного  общего образования, среднего (полного) общего образования) по _________, утвержденного приказом Минобразования России от 5.03.2004г № 1089.

3.      Законом Российской Федерации « Об образовании» ( статья 7).

4.      Областного базисного учебного плана общеобразовательных учреждений Челябинской области (приказы Министерства образования и науки Челябинской области № 02-678  от 01.07.2004г, 04-387 от 5.052008г, 06.05.2009г).

5.      Учебного плана МОУ « СОШ № 2 на 200_20_учебный год.

6.      Примерной (авторской) программы (начального общего образования, основного  общего образования, среднего ( полного) общего образования) по _____________.

7.      Письмо Министерства образования и науки Челябинской области о преподавании учебных предметов областного базисного учебного плана в 2009-2010 учебном году № 103/3431 от 3.08.2009г.

СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

Это основная часть программы, строится по разделам и темам в соответствии с учебно-тематическим планом. Здесь следует опираться на обязательный минимум содержания   основных образовательных программ Государственного образовательного стандарта.

Порядок записи  может быть таким:

- следует назвать тему с указанием количества часов, необходимых на её изучение;

- сделать реферативную запись содержания учебного материала, подлежащего изучению, освоению (дидактические единицы);

-  прописать виды практических работ (для каждого предмета – свои)

Основное содержание учебного предмета отражено в примерной программе.

УЧЕБНО – ТЕМАТИЧЕСКИЙ ПЛАН

  Здесь раскрывается последовательность изучения разделов и тем программы, проводится распределение учебных часов по разделам и темам из расчёта максимальной учебной нагрузки. Отражаются зачёты, контрольные, самостоятельные работы. Форма учебно-тематического плана может меняться в зависимости от особенностей предмета. При планировании курса необходимо учесть количество учебных недель. Так, например, в 2009-2010 учебном году рекомендована следующая продолжительность учебного года:

     для  1 классов   - 33 недели;

     для  9, 11-ых классов – 34 недели;

     для остальных классов – 35 недель

Календарно-тематический  план  составляется на основе рабочей программы.  В электронном ресурсе «Модель образовательной программы школы»  представлено по одному варианту  тематического планирования. Этот электронный ресурс  позволяет учителю  в диалоге с компьютерной программой, исходя из условий общеобразовательного учреждения, осуществлять конструирование предметной линии, включает планирование по курсу  цели изучения  предмета, планируемые результаты обучения, минимальные и возможные дидактические единицы с внутрипредметными и межпредметными связями, виды учебных занятий.

Структура календарно-тематического планирования есть также в  некоторых методических письмах о преподавании учебных предметов. Федеральные государственные  образовательные стандарты  и примерные  программы  опубликованы  на официальном сайте Министерства образования и науки Российской Федерации

http://www.ed.gov.ru/ob- edu/noc/rub/standart

ТРЕБОВАНИЯ К УРОВНЮ ПОДГОТОВКИ ОБУЧАЮЩИХСЯ

1.Требования к уровню усвоения учебного материала должны быть не ниже требований, сформулированных в государственных стандартах образования.

2. Они должны быть распределены по классам,  а не охватывать в целом всю ступень обучения.

Требования к уровню подготовки учащихся прописаны в программах и стандартах. Если учитель составляет программу по курсу, то требования к уровню подготовки учащихся должны быть  прописаны по каждому году обучения.

ОПИСАНИЕ ИСПОЛЬЗУЕМОГО УМК

Включает в себя  название, автора УМК, используемый учебник, рабочую тетрадь, электронный учебник и книгу для учителя, входящие в данный учебно-методический комплект.

КОНТРОЛЬ УРОВНЯ ОБУЧЕННОСТИ

В данном пункте программы можно  перечислить формы контроля (диктанты, тесты, творческие задания, контрольные работы), критерии оценки, а  в  приложении к рабочей программе можно представить  сами контрольно- измерительные материалы. Средства контроля должны находиться в логической связи с содержанием учебного материала и соответствовать требованиям к уровню усвоения предмета.

Что значит составить рабочую учебную программу по предмету?

Это значит переработать и модифицировать примерные программы на основе материала:

-   сравнить содержание примерных программ и содержание Государственных образовательных стандартов, посмотреть, все ли дидактические единицы включены в содержание Примерных программ (следует помнить, что выполнение ГОСТов обязательно!);

-  сравнить содержание авторских программ, по которым вы работали, с содержанием Примерных программ и содержанием ГОСТов;

-   выявить расхождения, зафиксировать их;

-  добавить на ваше усмотрение собственные разделы или расширить тот или иной раздел, включив в него дополнительные дидактические единицы;

-   перераспределить часы на темы и разделы -    составить рабочую программу согласно структуре.

ГЛОССАРИЙ

Учебный курс - систематическое изложение какой-либо науки или отдельной её части, которые в общеобразовательных программах выступают как учебные предметы (например, история состоит из всеобщей истории и истории России).

Программа (от греч. – объявление, распоряжение) – целостное, краткое изложение содержания какой-либо деятельности; содержание и план деятельности, работ; нормативная модель совместной деятельности людей, определяющая последовательность действий по достижению поставленной цели.

Учебная программа 

−        дидактическая модель учебного курса, в которой определено содержание образования и способы организации его усвоения обучающимися;

−        средство фиксации содержания образования на уровне учебного предмета, руководящий документ для учебного процесса (по Ф.Б.Сушковой);

−        документ, определяющий по каждому учебному предмету содержание обучения, объем учебной информации, содержание и объем знаний, умений, навыков, содержание тем и разделов по годам обучения;

−        учебное издание, определяющее содержание, объем, а также порядок изучения и преподавания какой-либо учебной дисциплины или её раздела, части (по В.М.Полонскому).

Рабочая учебная программа 

−        документ, созданный учителем, дающий представление о том, как в практической деятельности педагога реализуются компоненты (федеральный, региональный, школьный) государственного образовательного стандарта при изучении конкретного предмета в данном общеобразовательном учреждении (по О.Г.Важновой);

«лоцманская» программа, разрабатываемая педагогом для себя, которая является интеллектуальной собственностью разработчика, ноу-хау профессионала, выражает его уникальность (по П.Лернеру).

Приложение к письму от12.01.2006 № 01-10

Рекомендации по разработке и утверждению рабочих программ учебных курсов

 
В соответствии с п. 2. ст. 32 Закона РФ «Об образовании» в компетенцию образовательного учреждения входит разработка и утверждение рабочих программ учебных курсов и дисциплин.

Рабочая программа учителя должна давать представление о том, как в практической деятельности педагога реализуются компоненты (федеральный, региональный, школьный) государственного образовательного стандарта при изучении конкретного предмета.

Рабочая программа - документ, созданный учителем на основе примерной или авторской программы.

Статья 28 Закона РФ «Об образовании» относит разработку примерных программ к компетенции Российской Федерации в области образования в лице ее федеральных органов государственной власти.

В настоящее время в практике работы общеобразовательных учреждений используются Базисный учебный план, утвержденный приказом Минобразования РФ № 322 от 09.02.1998г. и Базисный учебный план, утвержденный приказом Минобразования РФ № 1312 от 09.03.2004.

В большинстве образовательных учреждений области реализуется содержание образования, основой которого являются примерные программы, подготовленные в соответствии с обязательным минимумом содержания общего образования и рассчитанные на количество часов, отводимых на изучение каждой образовательной области в инвариантной части Базисного учебного плана общеобразовательных учреждений Российской Федерации, утвержденного приказом Минобразования России №322 от 09.02.1998г.

Приказом Минобразования РФ от 05.03.2004 года № 1089 утвержден федеральный компонент государственного образовательного стандарта. На основе федерального компонента государственного образовательного стандарта созданы примерные программы, которые рассчитаны на количество часов, отводимое на изучение каждой образовательной области в инвариантной части Базисного учебного плана общеобразовательных учреждений Российской Федерации, утвержденного приказом Минобразования РФ № 1312 от 09.03.2004. Данные программы являются инструментом для реализации федерального компонента государственного стандарта общего образования в образовательных учреждениях. (Перечень программ по учебным предметам федерального учебного плана для образовательных учреждений, а также сами программы размещены на сайте Минобрнауки РФ: http// www.mon.gov.ru/. и опубликованы в приложениях к журналу «Вестник образования» под ред. А. Г. Свинаренко. Подписные индексы агентства «Роспечать» - 81633 и 81881). Примерная программа является основой для создания рабочих программ и ориентиром при разработке авторских.

Авторская программа (программа, разработанная одним или группой авторов) – документ, созданный на основе государственного образовательного стандарта, определяющий содержание образования определенного предмета. Для авторской программы характерны оригинальная концепция и построение содержания. Внедрению в практику работы общеобразовательных учреждений авторской программы предшествует ее экспертиза и апробация.

Рабочая программа- документ, созданный на основе примерной или авторской программы, с учетом целей и задач Образовательной программы учреждения и отражающий пути реализации содержания учебного предмета.

Рабочая программа составляется учителем-предметником по определенному учебному предмету и рассчитана, как правило, на учебный год или ступень обучения. Например, «Рабочая программа курса биологии в 6 классе», «Рабочая программа основного общего образования по биологии».

Рабочие программы представляются на утверждение руководителю образовательного учреждения в начале учебного года. Руководитель вправе провести экспертизу рабочих программ непосредственно в образовательном учреждении или с привлечением внешних экспертов на соответствие требованиям государственного стандарта

Рабочие программы утверждаются приказом руководителя образовательного учреждения. При несоответствии рабочей программы установленным требованиям, руководитель накладывает резолюцию о необходимости доработки с указанием конкретного срока.

Структура рабочей программы учителя может быть следующей:

• Титульный лист (приложение 1)
• Пояснительная записка
• Календарно - тематический план (приложение 2) или тематическое и поурочное планирование (приложение 3) с перечнем контрольных, лабораторных, практических работ и экскурсий.
• Требования к уровню подготовки обучающихся

Титульный лист должен содержать:

• Наименование образовательного учреждения
• Название курса для изучения, которого написана программа
• Указание параллели, на которой изучается курс
• Ф.И.О. учителя
• Гриф утверждения программы (с указанием даты и номера приказа руководителя образовательного учреждения)
• Год составления программы.

В тексте пояснительной записки следует указать:

• на основе какой конкретной программы (примерной, авторской) разработана программа.
• внесенные изменения в примерную (авторскую) программу и их обоснование.
• используемый учебно-методический комплект (в соответствии с Образовательной программой учреждения).
• количество часов, на которое рассчитана рабочая программа.

В календарно-тематическом плане должны быть отражены темы курса и отдельных уроков, последовательность и количество часов, отводимое на их изучение. План может быть представлен в виде таблицы (см. приложение 2). Допускается составление отдельно тематического и поурочного планирования (см. приложение 3).

В блоке рабочей программы «Требования к уровню подготовки обучающихся» следует отразить требования по рубрикам «Знать/понимать», «Уметь», «Использовать приобретенные знания и умения в практической деятельности и повседневной жизни».

При использовании в работе авторской программы без изменения ее содержания учитель в пояснительной записке указывается на основе, какой программы осуществляется деятельность, а поурочное планирование может быть приложено в виде ксерокопии с уточнением даты проведения уроков.

Приложение1 к письму от12.01.2006 № 01-10

Рабочая программа

учебного курса ________________________________в_______классе
(наименование предмета)

Учителя_______________________
 
_____________________________

200__г.

Календарно - тематический план

 
 Тематическое планирование

Поурочное планирование

на предыдущую страницу

Рассмотрено                                                                         УТВЕРЖДАЮ

на педагогическом совете                                                 директор школы

протокол № __ от______20__г.                                        ______ В.В. Кафидова

 ПОЛОЖЕНИЕ

о календарно-тематическом планировании по основным предметам БУП муниципального образовательного учреждения средней общеобразовательной школы №1 муниципального образования «Барышский район» Ульяновской области

  Настоящее  Положение о календарно-тематическом планировании разработано в  соответствии с Законом "Об образовании" (ст. 32), пункт 2 . Календарно-тематический план следует  рассматривать как рабочую  программу  по учебному предмету (см. ст.32 Закона «Об образовании» «Школа на основе примерных учебных программ, утвержденных МО РФ, разрабатывает свои рабочие программы по всем учебным предметам учебного плана школы»). Цели и задачи КТП.    Календарно-тематический план (далее КТП) - это документ, предназначенный для реализации требований к минимуму содержания и уровню подготовки школьников по конкретной учебной дисциплине БУПа  образовательного учреждения. Календарно-тематическое планирование по учебной дисциплине  разрабатывается педагогом  самостоятельно на основе примерной программы учебной дисциплины  утвержденной МО РФ  и должно содержать требования к подготовке учащегося по результатам изучения данной дисциплины, рекомендации по организации образовательного процесса, давать представление о том, как в практической деятельности педагога реализуются компоненты  государственного образовательного стандарта при изучении конкретного предмета. Главное назначение календарно-тематического планирования - обеспечение гарантии в получении учащимися обязательного минимума образования в соответствии с государственным стандартом и учетом специфики местных условий, позволяющее более, полно реализовать себя. 

 Общее положение.

Структура и содержание КТП.

    Календарно-тематическое планирование  содержит  перечень, объемы, последовательность изучения дисциплин, виды учебных занятий, формы промежуточной и виды итоговой аттестации, формы индивидуальной  работы с учащимися, сведения о коррекции  плана, а также специфическую информацию  по каждому из предметов, определяемую самим педагогом. КТП должно соответствовать государственному стандарту по изучаемому предмету, учебникам и учебным пособиям.

Требование к оформлению КТП.

➢      печатный или рукописный вариант;

➢       пояснительная записка, содержащая информацию об используемых программах, учебниках и учебных пособиях, количестве учебных часов, нормативных документах на основании которых составляется планирование, нормативах контроля за ЗУН, цели и задачи обучения, результаты обучения;

➢      документ собран в файловую папку;

➢      на титульном листе делается надпись:

МУНИЦИПАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

средняя общеобразовательная школа №1

муниципального образования Барышский район»

  СОГЛАСОВАНО                                                        УТВЕРЖДАЮ

  Зам.директора по УВР                                          Директор школы

 _______________________                                         ________________  В.В. Кафидова

«____» ____________ 2008 г.                                   «____»_____________2008г.

Календарно-тематическое планирование

Предмет __________________________________

Классы   __________________________________

Учитель __________________________________

Количество часов  всего      , в неделю         .

                                                                                   РАССМОТРЕНО

                                                                                   на заседании МО учителей _________

                                                                                   Протокол № …  от «….» августа 2008г.

                                                                                   Руководитель МО __________

➢       Тематическое планирование должно быть «СОГЛАСОВАНО» с заместителем директора по учебно-воспитательной работе и «УТВЕРЖДЕНО» директором школы.

Деятельность педагогов.

➢      Учитель обязан иметь календарно-тематическое планирование по всем преподаваемым им предметам.

➢      КТП может быть составлено на целый учебный год или по полугодиям и четвертям.

➢      До 15 сентября текущего учебного года КТП должно быть представлено заместителю директора по учебной работе на проверку.

➢      Если обозначена дата повторной проверки КТП, учитель обязан предоставить план в указанный срок с необходимыми доработками.

➢      Учитель  вносит корректировку в свое КТП по мере необходимости.

➢      Учитель обязан предоставлять свои КТП по требованию администрации школы.

Деятельность администрации.

➢      С 1 по 15 сентября текущего учебного года заместитель директора по учебной работе обязан провести проверку КТП учителей и составить справку о результатах проверки.

Положение

о составлении тематического планирования

учителя-предметника

1.Общие положения

1.1. Данное положение составлено на основании следующих  документов:

• Федерального компонента государственного стандарта общего образования в контексте модернизации российского образования. Федеральный компонент разработан в соответствии с Законом Российской Федерации «Об образовании» (ст. 7) и Концепцией модернизации российского образования на период до 2010 года.
• Положение содержит требования к оформлению календарно-тематического планирования учителя-предметника.

1.2. Календарно-тематическое планирование – документ, регламентирующий деятельность учителя по выполнению учебной программы по предмету.

• Календарно-тематическое планирование разрабатывается учителем на каждый класс в соответствии с учебной программой и требованиями Государственного образовательного стандарта.
• Календарно-тематическое планирование, разработанное учителем, согласовывается с заместителем директора по УВР и утверждается директором школы не позднее 15 сентября.

1.3. Задачами составления календарно-тематического планирования являются:

• Определение места каждой темы в годовом курсе и место каждого урока в теме;
• Определение взаимосвязи между отдельными уроками, темами годового курса;
• Формирование рациональной системы работы по вооружению учащихся системой знаний, умений и навыков по предмету.

1.4. Степень разработанности календарно-тематического плана является критерием профессионализма учителя.

1.5. При разработке календарно-тематического плана учебного курса учитель реализует последовательность следующих действий:

• Прогнозирование, предвидение хода и результатов работы;
• Разработку программы необходимых мер, последовательности действий;
• Выбор наиболее оптимальных методов и приемов для  их осуществления;
• Точный расчет деятельности во времени и установление сроков начала и окончания ее этапов;
• Определение форм и методов учета и контроля результатов деятельности.

2. Структура календарно-тематического планирования

учителя-предметника:

1. Титульный лист.
2. Пояснительная записка.

• Программное и учебно-методическое оснащение учебного плана;

2.3.Собственно тематическое планирование учебного предмета.

3. Требования к оформлению титульного листа

Титульный лист должен содержать следующие сведения:

• «Согласовано: зам. директора по УВР…….. /И.О.Ф./, дата
• «Утверждаю: директор МОУ Судайская средняя школа …/И.О.Ф./,  дата
• Название организации, название документа (календарно-тематический план)
• Название предмета (должно соответствовать названию в учебном плане)
• Класс,  Ф. И. О. учителя, учебный год

4. Требования к оформлению пояснительной записки

В пояснительной записке необходимо указать:

• Документ(ы) на основании которого(ых) составлено календарно тематическое планирование (базисный учебный план, Федеральный государственный стандарт, Примерная программа, авторская программа, рекомендованная МОРФ)
• УМК учителя (методическое  пособие, учебник, рабочие тетради, др.)
• Класс
• Количество часов в неделю согласно учебному плану школы: федеральный, региональный, школьный компонент. Количество часов – резерв. Общее количество.
• Образовательная технология (традиционная, развивающая, др.). Образовательная модель («Школа России», «Гармония», «Школа 2100», др.)

5. Требования к оформлению собственно тематического планирования учителя-предметника

5.1.  Календарно-тематическое планирование оформляется в печатной форме на стандартных листах А4 в компьютерном варианте.
5.2.  Количество уроков в год должно соответствовать количеству уроков по учебному плану школы умноженное на количество учебных недель (34 недели 2 – 11 класс, 33 недели – 1 класс).
Нумерация уроков по отдельным предметам указывается от начала года до конца года. При указании нумерации уроков на четверть допускается использование записи такого вида «78/ 10», что подразумевает 78 урок от начала года и 10 в третьей четверти».
5.3.  Не допускается сокращений слов темы. Не допускается запись одинаковых тем урока более 2 уроков подряд. Обязательно записывать темы при указании форм урока: контрольная работа, диктант, самостоятельная работа, практическая работа, изложение, сочинение.
                   Форма    составления   тематического    планирования:

Графы 1,2,3,4,7,9,11 заполняются всеми учителями по всем предметам. Графы со звездочками заполняются по желанию учителя.

 В графе «Примечания» могут содержаться пометы, сделанные учителем в процессе работы по данному тематическому планированию, например:

• используемая дополнительная литература;
• содержание индивидуальных заданий для слабоуспевающих учащихся;
• запланированная индивидуальная  работа с одарёнными учениками;
• планируемая инновационная деятельность;
• необходимое оборудование;
• планируемые учителем виды уроков в соответствии с заявленными образовательной моделью и образовательной технологией, а также определенные учителем формы контроля.

Содержание плана учебного курса должно соответствовать содержанию программы, по которой ведётся обучение.

Отличие от содержания программы допускается не более чем на 10% (изменения необходимо указать в плане и обосновать).

6. Организация контроля.

6.1.  Календарно – тематическое планирование сдается на контроль администрации не позднее чем через 5 дней от начала учебного года.
6.2.  Проверку календарно – тематического контроля осуществляют заместители директора по УВР, в зависимости от распределения функционала.
6.3.  По итогам проверки составляется справка с указанием недоработок, ошибок, рекомендаций, даты повторного контроля после исправлений недостатков.
6.4.  В течение учебного года возможна корректировка планирования в зависимости от уровня обучаемости и обученнности классов, темпов прохождения программы, других ситуаций, при условии прохождения тем, в соответствии с Государственным стандартом обязательного минимума содержания образования.

                  Нефтекама ҡалаһы ҡала округы

                                  МДББУ “Башҡорт гимназия – интернаты”

                                  башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы

             Ғарипова Гөлназ Рузил ҡыҙы

Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәренең йөкмәткеһе  һәм уҡытыу методикаһы буйынса педагогик эҙләнеүҙәр

       Диалект шарттарында әҙәби телгә өйрәтеү башҡорт теле методикаһының әлегесә эшләнмәгән актуаль мәсьәләләренең береһе булып ҡала. Ерле һөйләш, диалект үҙенсәлектәре телмәрҙә һаман ныҡлы урын биләй. Уҡыусыларҙың телмәре әҙәби тел нормаларына яуап бирмәү генә түгел орфоэпик һәм орфографик режим тейешле кимәлдә ашырылмай. Быға уҡытыусыларҙың телмәрендә лә диалект хаталары күҙәтелеүе сәбәп булып торалыр.

           Башланғыс, урта һәм өлкән кластар дәреслектәренә иғтибарҙы йүнәлтәйек: бында балаларға  тик грамматик ҡағиҙәләр бирелә. Матур, саф әҙәби телдә телмәрҙе үҫтереү тураһында һүҙ ҙә юҡ. Был күренештең сәбәбе нимәлә икән? Беренсенән, дәрестәрҙә һәм кластан тыш сараларҙа балаларҙы әҙәби тел үрнәктәренә өйрәтеү эҙмә-эҙлекле алып барылмай. Икенсенән, дәрестәр һаны кәмеү менән программа материалы ла тығыҙлана, телмәр өҫтөндә тәрәнерәк эшләргә ваҡыт ҡалмай. Өсөнсөнән, көнкүрештә уҡыусылар ерле һөйләшкә ярашлы аралаша.

          Балаларҙың телмәр культураһын формалаштырыу һәм артабан үҫтереү өсөн төп иғтибарҙы нимәгә йүнәлтергә кәрәк һуң? Әҙәби телдең орфоэпик һәм орфографик нормалары башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә уҡыусыларға еткерелә. Был проблема өҫтөндә эшләгәндә төп маҡсат итеп балаларҙы һөйләшергә өйрәтеү, һорауҙар бирергә, яуап ҡайтарырға, уй-фекерҙе икенсе кешегә еткерергә өйрәтеү булып тора.

        Башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалекты шарттарында уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереүҙә үҙ ҡыйынлыҡтары бар. Бының сәбәбе билдәле: баланың телмәре ерле һөйләш йоғонтоһонда формалаша. Шулай уҡ ҡатнаш ғаиләләр ҙә быға булышлыҡ итә: бала үҙ туған телендә һөйләшмәй, телдең нормаларын белмәй. Балаларҙың телмәрендә булған хаталарҙы әҙәби тел нормалары менән алмаштырыу – тиҙ арала ғына төҙәтә торған эш түгел. Бының өсөн системалы, ныҡышмалы эшләргә тура килә. Балаларҙың яҙыу телмәрен формалаштырыуҙа булған дәреслектәргә таянып эш итеп булһа (орфографик нормаларҙы биреү), һөйләү телмәрен үҫтергәндә һәр уҡытыусы үҙенсә эшләй, үҙе кәрәк тип тапҡан алымдырҙы ҡуллана. Был эште уҡыусыларҙың тупланған белемдәренә таянып алып барырға кәрәк, эҙмә-эҙлекле системалы эш алып барылғанда ғына балалар һөйләмдәр төҙөргә, һорауҙарға яуап бирергә, унан инде кеше менән тейешле кимәлдә аралашыуға мөмкинселек тыуа.

Миҫал итеп түбәндәге материалға иғтибар итегеҙ.

1.Переведите слова и выучите наизусть.

Уҡытыусы , уҡыусы , китап, дәфтәр, таҡта, ҡәләм, аҡбур, ишек, тәҙрә, иҙән, ултырғыс, өҫтәл, сәскә, гөл, быяла, кәштә, ағас.

2. Из данных букв составьте слова.

Барҡу – аҡбур (мел),  әдрәфт, мәлҡә, тапки, шәкәт, ниҙә, лабыя.

3. К прилагательным подберите существительные (из 1-го задания). Прилагательные выучите.

Төҫлө……………., ҡара………………, йәшел………………., матур……………,

йәш……………….., таҙа…………….., аҡ…………, ҡалын………….

4. Переведите глаголы. (ед. ч., 3-е лицо).

уҡый, аш бешерә, ята, ултыра, аса,  тора, йырлай, эшләй, яҙа.  

5. Подберите  глаголы к данным существительным.

 уҡытыусы              таҡта                ултырғыс                      

 уҡыусы                   ҡәләм               ҡыҙ                                      

 китап                      аҡбур                әсәй              

 дәфтәр                  малай                атай              

Образец: уҡытыусы эшләй.

Слова для справок: уҡый, аш бешерә, ята, ултыра, аса,  тора, йырлай, эшләй.  

            Түбәндә  башланғыс һәм урта класс уҡыусылары өсөн һөйләү телмәрен формалаштырыуҙа реаль ярҙам күрһәтерлек  өҫтәлмә материал тәҡдим ителә.

1-се дәрес (урок)

1. Внимательно изучите таблицу.

2. Просклоняйте  глаголы по образцу (по таблице) и выучите.

Эшлә-работай                                         ҡайт-возвращайся        

Яҙ – пиши                                                 ин-заходи

Ултыр-присаживайся                            кер-заходи  

Йүгер-беги                                               уйна - играй

Бир –отдай                                              йоҡла-спи

Аша-ешь                                                  Һүрәт төшөр- рисуй

Уйла-думай                                              аңлат-объясни

Ултыр-присаживайся                            бешер-приготовь кушать

Йырла - пой                                              әҙерлә- готовь

Баҫ-встань                                               атла-шагай

Һөйлә-рассказывай                              әйт-скажи

Һал-клади                                                шаяр-балуйся,

Бүл-раздели                                          онот-забудь

Һаҡла-храни                                            ҡыу-гони

Алып бар-вези, (вести)                         тын ал-дыши

Ышан-верь                                             иҫкә төшөр-вспомни

Үлсә-взвесь                                           осрат-встреть

күр, ҡара-смотри                                 ҡаршы ал-встречай

2-се дәрес (урок)

1. Изучите падежи башкирского языка.

2. Переведите предложения  на русский язык. Раскройте скобки и напишите правильно на башкирском языке (изучив таблицу). Выучите.

Әсәйем һәм атайым (где - на диване) ултыралар.

Ғаиләм (что - телевизор) ҡарай.

Телевизор (где-на тумбочке)  тора.

Һеңлем (где-на стуле) ултыра.

Бесәй (где-на полу) ята.

Атайым (откуда - с работы) ҡайта.

Мин (кому - другу)  китап бирәм.

Руслан (откуда – со школы) ҡайта.

Был (чей, чья - Тани)  китабы.

Был (чья - наша) мәктәп.

Был (чья- отца) машинаһы.

Был (кто- я)- мин.

Ул (кому - маме)  бирә.

Һеҙ (куда – к столу) киләһегеҙ.

Беҙ (где- на стадионе) йүгерәбеҙ.

Һин (где – на уроке) һүрәт төшөрәһең.

Улар (откуда- из лесу) ҡайталар.

Мин (кого- тебя) яратам.

Һин (кого-его) яратаһың.

Ул (кого-тебя) ярата.

Беҙ (кого- тебя) яратабыҙ.

Һеҙ (кого-тебя) яратаһығыҙ.

Улар (кого-тебя) яраталар.

3. Изучите таблицу, где даны глаголы, часто применяемые в том или другом падеже (глаголы даны в начальной форме).

3-сө дәрес

1. Изучите склонение личных  местоимений. Составьте словосочетания по образцу:

 Был- мин. (Это-я).

 Мин – уҡыусы. (Я-учащийся).

Беҙгә-16 йәш. (Нам-16 лет.)

                                                          Единственное число

Множественное число

2. Переведите предложения на башкирский  язык и выучите.

Сегодня у нас праздник.

Нас поздравил директор школы.

Им вручили грамоты.

Зиля Давлиевна с нас требует  правила.

Гульсасак Арслановна  любит их.

Они уважают тебя.

К вам  завтра придут гости.

У них весело.

Я люблю тебя.

От них убежала собака.

                                                        4-се дәрес

1. Изучите обозначение принадлежности в башкирском языке и составьте словосочетания.

Единственное число

Множественное число

Обратите внимание. Для образования существительных во множественном чмсле с окончанием принадлежности сначала к основе прибавляется окончание множественного числа, а потом присоединяется окончание принадлежности. Например, дуҫ – та – рым - мои друзья, дуҫтарың-твои друзья.

2. Переведите предложения и запомните.

Это мое яблоко.

Я люблю их дочь.

У вас хорошие новости.

Моя рука теплая.

У тебя красивые глаза.

 У него красный карандаш.

У них большая квартира.

5-се дәрес

1. Изучите числительные.

2. Напишите словами числительные и составьте с ними  словосочетания.

12, 16, 66, 69, 71, 114, 165, 342, 2223, 20002.

3. Ответьте на вопросы письменно.

А) Һеҙ ҡасан тораһығыҙ?

Б) Дәрестән һуң берәй түңәрәккә йөрөйһөгөҙмө?

В)Һеҙгә нисә йәш?

Г) Ғаиләгеҙҙә нисә кеше?

Д) Класта нисә уҡыусы?

 4. Работа парами: один ученик задает вопросы, другой отвечает. На вопросы дайте полный ответ.

-Һиңә нисә йәш?

-Һин нисәнсе йылда тыуғанһың?

-Һин ниндәй айҙа тыуғанһың?

-Һин ҡайһы көндө тыуғанһың?

-Әсәйеңә нисә йәш?

-Ул нисәнсе йылда, ниндәй айҙа тыуған?

-Атайыңа нисә йәш?

- Ул нисәнсе йылда, ниндәй айҙа тыуған?

-Һин нисәнсе класта уҡыйһың?

-Һин ун беренсе класты нисәнсе йылда тамамлаясаҡһың?

5. Дайте полный ответ.

-100 грамм сәй күпме тора?

-1 кило һыйыр ите күпме тора?

-1 кило дөгө ни хаҡ?

-1 кило ҡарабойҙай нисә һум тора?

-10 дана йомортҡа нисә һум тора?

-1 литр һөт нисә һум тора?

6. Знаете ли вы? Прочитайте правильно. Обратите внимание на произношение специфических башкирских звуков. Переведитеи запишите в тетрадях.

        Ҡырлы стаканда (в граненом стакане): һары май – 200 г, көнбағыш майы – 195 г, ҡаймаҡ – 210 г, шәкәр ҡомо – 180 г, һөт – 200 г, тоҙ – 285 г, он – 140 г, ҡарабойҙай – 160 г, манный- 170 г, дөгө - 200 г, борсаҡ – 185 г, йөҙөм – 190 г була.

7. Изучите порядковые числительные. Они образуются при помощи  прибавления  к количественным числительным окончаний – нсы, -нсе, ынсы, - енсе, өнсө.

8. Напишите данные в словосочетаниях числительные словами. Подчеркните окончания. Составьте предложения.

  2 маршрут буйынса ( по 2 маршруту), 15 март, 14 троллейбус, 5 автобус, 20 быуат, 4 рәт, 9 ҡат, 2010 йыл, 6 класс, 112 мәктәп.

9. Перепишите предложения, поставив  существительные в нужном падеже. Выпишите словосочетания  типа  числительное – существительное.

Мин 6-сы клас… уҡыйым. 3-сө рәт…, 2-се парта… ултырам. Ағайым 9-сы клас… уҡый. Беҙ икенсе ҡала… күстек. Кисә кино… барҙыҡ, унда мин 15-се рәт…, 7-се урын… ултырҙым. Бөгөн 18 март. Ә мин 1992 йыл… тыуғанмын.

6-сы дәрес

1.Переведите слова и выучите наизусть.

Уҡытыусы , уҡыусы , китап, дәфтәр, таҡта, ҡәләм, аҡбур, ишек, тәҙрә, иҙән, ултырғыс, өҫтәл, сәскә, гөл, быяла, кәштә, ағас.

6. Из данных букв составьте слова.

Барҡу – аҡбур (мел),  әдрәфт, мәлҡә, тапки, шәкәт, ниҙә, лабыя.

7. К прилагательным подберите существительные (из 1-го задания). Прилагательные выучите.

Төҫлө……………., ҡара………………, йәшел………………., матур……………,

йәш……………….., таҙа…………….., аҡ…………, ҡалын………….

8. Переведите глаголы. (ед. ч., 3-е лицо).

уҡый, аш бешерә, ята, ултыра, аса,  тора, йырлай, эшләй, яҙа.  

9. Подберите  глаголы к данным существительным.

 уҡытыусы              таҡта                ултырғыс                      

 уҡыусы                   ҡәләм               ҡыҙ                                      

 китап                      аҡбур                әсәй              

 дәфтәр                  малай                атай              

Образец: уҡытыусы эшләй.

Слова для справок: уҡый, аш бешерә, ята, ултыра, аса,  тора, йырлай, эшләй.  

6. К следующим существительным допишите прилагательные.

...- күлдәк            

…-дәрес

…-класс

…-фатир

…-малай

…-урам

…-ағас

…-ел

…үлән

…-уҡыусы

…-урман

…-ҡош

…-ҡыҙ

…көҙ

10. Спишите. Вместо вопросов напишите прилагательные.

Көҙ.

           Бына (ниндәй?) көҙ килде. (Ниндәй?) елдәр иҫте. (Ниндәй?) ямғыр һибәләй. (Ниндәй?) үләндәр һарғайҙы. Урман (ниндәй?) төҫкә инде. Ҡоштар (ниндәй?) яҡҡа китә башланылар.

         Слова для справок: алтын, йылы, һыуыҡ, ваҡ, йәшел, төрлө.

7. Прочитайте слова. Переведите их. Образуйте прилагательные с суффмксами – лы, - ле, -ло, -лө и напишите их с переводами по образцу. Составьте 5 предложений.

Образец:  белем – знание

                   белемле- образованный

                   ҡар – снег

                   ҡарлы-снежный

Тәртип, ҡояш, ел, балыҡ, һөнәр, ямғыр, тәм, бал, тоҙ, япраҡ, нур, сәскә, ҡыҙ, бала, таш, йыр, моң, көс.

11. Выучите цвета. Составьте словосочетания.

Аҡ-белый

Ҡара-черный

Һары-желиый

Күк-синий                                                                                      

Зәңгәр-голубой

һоро- коричневый

йәшел-зеленый

ҡыҙыл –красный

ал-розовый

һары ҡыҙыл-оранжевый

12. Переведите предложения.  

1.Мин магазиндан ике метр ҡыҙыл туҡыма алдым. Унда күк туҡыма юҡ ине. 2. Күктә болоттар зәңгәр төҫтә. 3. Ҡуян аҡ төҫкә ингән. 5. Ағас япраҡтары һары, ҡыҙыл төҫтә була.

7-се дәрес

3. Вместо точек проставьте нужные слова. Переведите и перепишите текст.

Айгөлдөң …..бесәйе һәм ….. эте бар. Был ике хайуан бик яҡшы дуҫтар. Айгөлдөң күршеһенең дә …….эте бар. Был эт …….ҡойма эргәһендә тора һәм өрә. ……бесәй эттән ҡаса. Ләкин эт бесәйҙе тота алмай. Сөнки ул …… йүгерә.

Слова для справок; ҡурҡаҡ, шәп, ағас, ҙур, уҫал.

4. Переведите слова. Составьте словосочетания и выучите. (Глаголы даны в  неопределенной форме).

өрөү                          ҡош

менеү                        ағас

һайрау                      эт

үрмәләү                   баҫҡыс

ҡойолоу                   сәскә

һыу һибеү                япраҡ

                                                        Образец: Эт өрә.

13. Вместо точек проставьте нужные слова и эти слова  найдите в таблице. (Родственники).

-Атайымдың атаһы миңә ………………….. була. (Отец отца мне будет дедушкой).

-Әсәйемдең әсәһе миңә ……………………була.

-Әсәйем өләсәйемдең һәм олатайымдың ……….. була.

-Минең әсәйемдең оло  ҡыҙы миңә …………..була.

-Апайымдың ире миңә …………. була.

-Атайым олатайымдың һәм өләсәйемдең …………була.

-Ир туғаным миңә ……………….була.

-Ҡыҙ туғаным миңә ………….була.

-Олатайымдың һәм өләсәйемдең ҡыҙы миңә ……….. була.

-Олатайымдың һәм өләсәйемдең улы миңә …………була.

14. Охарактеризуйте двоих родственников.

Образец. Минең атайым оҙон буйлы. (Мой отец по росту высокий).

15. Вместо точек  напишите профессии.

-………..ауырыуҙарҙы дауалай

-………..йырлай.

-………….хат тарата.

-………….икмәк бешерә.

-…………һата.

-…………рәсем яһай.

-………….буяй.

-………….пианинола уйнай.

16. К профессиям придумайте имена существительные.

Рәссам ……………төшөрә.

Икмәк бешереүсе……………бешерә.

Парикмахер……………..ала.

Хат ташыусы………………ташый.

Йырсы……………..йырлай.

Һатыусы …………..һата.

17. Из данных слов составьте предложения

Табип (врач), йырсы, хат ташыусы, парикмахер, рәссам, буяусы, ашнаҡсы, уҡытыусы.

                                                   8-се дәрес

1.  Изучите вспомогательные слова.

В середине –уртала

Артта-сзади

На - өҫтөндә

Около-эргәлә

Из-под- аҫтынан

Под (столом) - өҫтәл аҫтында

Над (столом)- өҫтәл өҫтөндә

Из-за, сзади-артынан

Среди-араһында

В -эсендә

Поперек-арҡыры

По (дороге) -- юл буйлап

Через (дорогу) – юл аша

2.Используя таблицу падежных окончаний дополните предложения. Выучите.

Аҙыҡты  ……………тың эсенә ҡуябыҙ. (Продукты ставим в холодильник).

Һыуҙы ……………тең эсендә ҡайнатабыҙ. (Воду кипятим в чайнике).

Картуфты ………..ның эсендә ҡыҙҙырабыҙ. (Картошку жарим в духовке).

Сәйҙе ………….дан эсәбеҙ. (Чай пьем из стакана).

Һыуҙы крандан эсәбеҙ. (Воду пьем из крана).

Алманы ………..менән киҫәбеҙ. (Яблоко режем ножом).

Ашты ………… менән  ашайбыҙ. (Суп кушаем и с ложкой).

Сынаяҡтарҙы ………..өҫтөнә ҡуябыҙ. (Чашки ставим на стол).

Газ плитәһен ………… менән тоҡандырабыҙ. (Газовую плиту зажигаем спичкой).

Ашарға …………….нең өҫтөндә бешерәбеҙ. (Кушать готовим на плите).

9-сы дәрес.

1. Запомните дни недели. Составьте 10 предложений.

Понедельник – дүшәмбе

Вторник- шишәмбе

Среда- шаршамбы

Четверг- кесаҙна

Пятница –  йома

Суббота-шәмбе

Воскресенье –йәкшәмбе

2. Запомните следующие слова. Составьте предложения.

Сегодня – бөгөн

 Вчера- кисә

 Завтра  - иртәгә

Утром- иртә, иртән

Вечером- кис, кисен

Днем – көндөҙ

Завтрак-иртәнге аш

Обед – төшкө аш

Ужин – киске аш

10-сы дәрес.

1. Переведите текст на башкирский  язык.

Мама.

         Первые наши воспоминания всегда связаны с матерью: она читает нам

 на ночь сказку, готовит обед, собирает нас в школу, гладит или вяжет.

 Кто приласкает ребенка? Мама. Кто точно знает, отчего плачет дитя?

 Мама. Кто всегда выслушает и поможет?

                                                           Мама.

        Быть мамой очень нелегко. Посудите сами: после работы ей нужно всю семью накормить, чисто одеть и с вами повозиться. Поэтому маме надо помогать. Она ваш и большой друг. Вам ведь не нравится, когда мам устает и у нее болит голова? Говорите ей приятные слова не только в День матери, а каждое утро, днем и вечером.

2. Переведите текст на русский язык.

                            Башҡортостан таштары.

      Башҡортостан – иҫ киткес матур таштар иле. Ниндәй генә таштар юҡ  унда? Мәҫәлән: мәрмәр, гранит, нефрит, йәшмә.

      Башҡортостан  йәшмәгә бик бай. Йәшмә диңгеҙ, океан төптәрендә вулкандар эргәһендә барлыҡҡа килә. Йәшмәнең төҫтәре бик матур. Уның төҫтәре бер ваҡытта ла ҡабатланмай.

       Һуңғы йылдарҙа йәшмәнән төрлө биҙәү әйберҙәре яһай башланылар. Бының өсөн бик күп йәшмәләрҙе тотоналар. Таштар ҙа – беҙҙең милли байлығыбыҙ. Беҙ уларҙы, матур ташлы тауҙарҙы һаҡларға, емермәҫкә, емертмәҫкә тейешбеҙ.