Халык аваз иҗаты

Бөркет батырлык хакына түгел тамак хакына корбан эзли.
Карга булып тугач каргылдарга гына кала.
Тау биегрәк булган саен ераккарак күз ташлап була.
Көн күрке – кояш, күңел күрке – уйлар.
Бөркет куян барда тычкан эзләп маташмый.
Тау биегрәк булган саен аннан егылып төшү куркынычы да арта.
Таза агач төрткәнгә генә аумый.
Юл тузансыз булмас.
Арысланнар туенганда шакаллар да өлешсез калмый.
Урманга адашам дип кермиләр.
Ташкын су ярны җимерә, көнчеллек җанны кимерә.
Каргылдаганчы сайрау яхшырак.
Еланга шуышырга, бөркеткә очарга язган.
Тауны буйсындырмакчы иде дә үргә дә менеп җитә алмады.

Ташбака адымы белән генә булса да алга баруың хәерле.
Ат урынына сыер җигеп ерак китеп булмый.
Сандугач сайрап, кеше сөйләп күңелен бушата.
Ат җигелеп, кеше бөгелеп эшли.
Тәртә арасындагы атны тыңлатуы җиңел.

Эт кебек түзем, ат кебек эшчән булсаң иде.
Татарга ат тәүге мәхәббәте кебек кадерле.
Татарга һәйкәлне канатлы атка атландырып куярга кирәк.

Дөнья атлы татарны гына таный.
Кошлар күп булса да сайраганнары сирәк.
Өнендә куян да тыныч.
Әтәч быргысыз да яңгыратып кычкыра.
Сатуга куелган мал түгел – мактама мине.
Ишәк аңгыра һәм күндәм булганга әзмәвердәй адәмнәрне үз сыртына атландырып йөртә.
Эт белән мәчене үзара килештерәм дип азаплану – чалбарны баш аша киергә маташуга тиң юләр гамәл.
Кояш яктысы үтәлмәгән урыннар да бар.
Бөркет батырлык хакына түгел тамак хакына корбан эзли.

Күк һәм җир

Күк йөзе, кояш, ай, йолдызлар

Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне* әйт.
Ай белән кояш берәр генә була.
Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр.
Ай гел болыт артында гына тормый.
Ай — тулгач кителә.
Ай якты да, җылытмый.
Ай яктыртканда, йолдыз күренми.
Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка* бәйлә.
Айны итәк белән каплап булмый.
Акбүзат йолдыз*, Күкбүзат йолдыз*, Тимерказык бер ялгыз.
Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш.
Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында.
Җыен йолдыз җыелса да, яктылыгы айдай юк.
Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми.
Кая барсаң да, бер кояш.
Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән карау-чыга дөнья бәләкәй.
Кояш барда йолдыз күренми.
Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә.
Кояш кермәгән өйгә врач керер.
Кояш та тапсыз булмый.
Кояш югында ай да яктырта.
Кояш юк — көн юк, көн юк — тереклек юк.
Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр.
Кояшны култыгыңа яшерә алмассың.
Кояшның кадере баегач сизелә.
Кызарып чыккан кояшны болыт каплый.
Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә.
Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра.
Күккә төкерсәң, битеңә төшәр.
Күләгәдә таш та мүкләнә.
Тулган ай — тураган ит.
Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр.
Чыкмаган кояшка кызынма.
Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый.
Яхшыга да бер кояш, яманга да бер кояш.
Яшь ай кимүдән курыкмас.

Ай бирде, кояш күпсенде.
Ай кебек калыкты, кояш кебек балкыды.
Ай кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде.
Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән.
Айның ундүртенче кичәсе кебек.
Бер кояшта киндер киптергәннәр.
Кояш куянга атланган чак.
Күк бер синең баш турында гына түгел.
Күккә баксам - күк ерак, җиргә баксам - җир каты.
Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагың нан тартыр.
Күктән көткән, җирдән тапкан.
Мин карыймын кояшка, кояш карый Кодашка.
Өстенә кояш чыгармый.

Җир өсте: ком, балчык, таш, тау, дала һ. б.

Авыр таш, кузгатсаң, җиңеләя.
Арттан атылган таш тубыкка тия.
Ашусыз булса — таудан биз, үткелсез булса — судан биз.
Баткак бакага килешер.
Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең.
Биек тауның башы — якын, төбе ерак күренә.
Биек тауның түбәсен күр дә төбенә барма.
Җир астыннан йөргән еланны да сизәләр.
Җир бастырыгы — тау, тау бастырыгы — таш.
Җир чокырсыз булмас, урман киексез булмас.
Җире байның иле бай.
Җирле — җирендә, җикән — күлендә.
Искә алмаган түмгәк чана аудара.
Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер.
Кара җир астында кара елан да туйган.
Каты җиргә казык кермәс.
Коры җирдә чана да шумый.
Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк ка¬зы — чыга алмассың.
Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр.
Ком җыелса — чүл була, су җыелса — күл була.
Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс.
Күренгән тау ерак булмас.
Күренмәс түмгәк ат өркетә. Олы ташны кече таш белән оралар.
Сазлык җир — җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый.
Тау билгесе таш булыр.
Тау булгач, чокыры булыр.
Тау нихәтле биек булса да, кичүе булыр.
Тауга карап, тау булмассың, түмгәккә карап, уба булмассың.
Тауга менүе кыен, төшүе ансат.
Тауны тәкә сөзеп җимерә алмый.
Таш белән атканга аш белән ат.
Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк ватыла.
Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр.
Ташны ташлыйсы җиңел, күтәрәсе авыр.
Тишекле таш җирдә ятмас.
Тын сазда корт күп була.
Урал таудай тау булмас, Урал аша су булмас.
Уралның бер ташы тимер, бер ташы алтын.
Ышанган тауда киек юк.
Чокырны икене казы, үзеңә дигәнен — тирәнрәк.
Ялгыз таш — кала булмас.
Япанга чыксаң, япанча ал.
Яткан таш астыннан су да акмый.

Аңа әйткәнче бер ташка әйтсәң, таш җанланыр иде.
Җиде кат җир астына керсә дә эзләп табар.
Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк.
Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы* җитеп басмас җир.
Комнан аркан ишү. Куеныңда таш саклау.
Муенга тагылган таш булдың.
Ослан тавы күренә.
Тузандайны тубалдай итү.
Тауга каршы сикерү.
Тауны талкан итү.
Таш астында көн күрер.
Таш астыннан чыккан.
Таш өстендә таш калмау.
Ташка тамга салган.
Тәбәнәк булса да, тавым бар.
Төтен тавы тоттыру.

Казылма байлыклар, аларны үзләштерү

Алмазны алмаз белән кисәләр.
Алмазны балчык арасына ташласаң да, алмаз булыр.
Алтын саз төбендә дә ялтырый.
Алтын туфракка аралаш чыгар.
Алтын чермәс, тимер тузмас.
Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер.
Алтынчының бер органы — тимерченең мең органы.
Асыл таш зур булмас.
Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә кадыйлар.
Бакырны никадәр юсаң да, алтын булмас.
Бармаган җирдә бакыр бар, күрмәгән җирдә көмеш бар, алмаган җирдә алтын бар.
Бриллиант кара таштан чыгар*.
Булат булатны тишми.
Ватык гәрәбәдән туфрак яхшы.
Гәүһәр кечкенә булса да, бәясе зур.
Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык.
Җәүһәр кадерен җәүһәрче белер.
Иске тимерне сакласаң, алтын булыр.
Калайны күпме шомартсаң да, көмеш булмас.
Калын сандал чүкечтән курыкмас.
Кара алтын — җир мае, аның белән ил байый.
Кургашны көмеш дигәннәр, эрегән дә төшкән.
Күк тимер кайрау белән алмаз булмас*.
Тимер булса, алтын да табыла.
Тимере бар тилмермәс, каены бар кайгырмас.
Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот.
Тимерче кулында тимер балавыз кебек эрер.
Тимерче тимерне бөксә дә ирке, сукса да ирке.
Тимерчегә күмерче юлдаш.
Ышкылмыйча асылташ та ялтырамый.
Энҗене эт муенына такмыйлар.
Энҗенең эт муенында кадере юк.
Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар.

Алтын эчендә йөзү.
Коеп куйган кургашын.
Типсә тимер өзәрлек, басса бакыр өзәрлек.
Чүкеч белән сандал арасы.
Эш күп — күмер аз, оста күп — тимер аз.

Сулар: чишмә, кое, елга, күл, диңгез һ. б.

Агыйделнең аръягында — бер энәгә бер сыер, барып карасаң — чүп тә юк.
Агымга каршы йөзеп булмый.
Аккан су кире кайтмас.
Аккан суга монтар* юк.
Аулак күлгә бака хуҗа.
Ашыккан су диңгезгә җитмәс.
Бата торган — еланга да тотына.
Батсаң, таза суга бат.
Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде.
Бер тамчыдан диңгез булмый.
Бик шәп аккан чишмәнең башы якын була, имеш.
Болганган су тирән күренер.
Болганчык суда балык тотарга яхшы.
Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас.
Дәрьядагы балык сатылмас.
Диңгез янында кое казымыйлар.
Диңгездә су кыйбат.
Диңгезне шырпы белән болгатып булмый.
Диңгезнең дә чиге бар, елганың да яры бар.
Елга күпме боргаланса да, диңгезгә төшәр.
Елганың башы комлы булса, тамагы да комлы була.
Ерактагы су белән сусын канмый*.
Идел кичмичә аягыңны киптермә.
Идел күрми итек чишмиләр.
Ишегалдыннан аккан суның кадере юк.
Кайда су чыкса, коены шунда казыйлар.
Кечкенә елга ташыса, кичү бирмәс.
Кешегә кое казысаң, үзең буе казы.
Килегә салып су төймиләр.
Коега таш ташлау җиңел, алуы авыр.
Коега төкермә, кайтып су эчәрсең.
Күл булса, бака борынын тыгар.
Күл тамчыдан җыела.
Күл тирән булган саен балыгы күп.
Күл шайтансыз булмый.
Нократның* бер ташы көмеш, берсе бакыр.
Сай елга шалтырап ага, тирән елга — тавышсыз.
Су башыннан болгана.
Су чокыр җиргә җыелыр.
Су язып май төшмәс.
Су һәр нәрсәне агарта, йөз карасын агарта алмый.
Суга баткан — саламга ябышкан.
Суда балык адашмас.
Суда көймә эзе беленми.
Суны ут алмас, алтынны тут алмас.
Суның кадере чишмә корыгач беленә.
Сусыз җиргә йорт корма, утсыз* җиргә ил корма.
Ташкыны кайтса да, юшкыны калыр.
Ташыган диңгез дә кайта.
Тонык күлдә корт була, корт булмаса, чурт була.
Черек бау белән коега төшмә. Чулманны* чуманга утырып кичмиләр.
Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең. Эчмәс җирдә су бар, якмас җирдә ут бар.
Яхшы суны ерак түкмиләр.

Аның күле тирән.
Араларыннан су да үтми.
Аңа диңгез тубыктан.
Баскан эздән су чыгара.
Бер кашык су белән йотарлык.
Диңгездән чыктым, коега баттым.
Идел күреп сусыз үлгән.
Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тот тырмый.
Ике тамчы су кебек.
Салкын су белән майлау.
Су күрмичә чабуын күтәргән.

Үсемлекләр 
Үлән, гөмбә, гөл, чәчәк һ. б. Печән эше
Ак алабута - ачлык елның бодае.
Аксыргак бар җирдә ат үлмәс.
Актамыр атка булган үчен сабаннан алыр.
Алабута орлыгы булганчы, солының саламы бул.
Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авыртса - саулыгым.
Әрем төбенә гөл үсмәс.
Бер чәчкә яланны матурламый.
Бер үк чәчәктән корт - бал җыя, елан - агу җыя.
Берәү печәнне чалгы белән чаба, берәү дуга белән чаба.
Вакытсыз ачылган гөл тиз сулар.
Гөл булса, гөлгә куан, гөле булмаса, бөресенә куан.
Гөл төбенә кычыткан үсми.
Гөлен яраткач, чәнечкесен дә ярат.
Гөмбә яңгырдан туймас.
Елына бер балтырган ашамаган кешенең эче кортлар, имеш.
Камыш, суда утырса да, бар үләннән элек корый.
Камышны үз күлеңнән ал.
Корыган камыш ерактан тавыш бирер.
Кылган башы юкка кымшанмый.
Кырмавык үзенә тигән һәркемгә ябыша.
Көчләп ачкан чәчәкнең исе булмас.
Күбәдән- чүмәлә, чүмәләдән - кибән.
Матур гөл чәнечкеле була.
Матур чәчәкне кырау тиз ала.
Олы юлга үлән үсми.
Печән чабып җыелмый, тарап җыела.
Сарана төбендә суган ятыр.
Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле авырудан дәва.
Сырланның үзен өзсәң дә, тамыры кала.
Сәнәге кыйбат түгел, җәпләкәсе кыйбат.
Тигәнәк арасына кермәгәнгә тигәнәк иярми.
Тигәнәк арасында үскән чәчәктән саклан.
Тигәнәк булып аякка кадалганчы, гөл булып якага кадал.
Тигәнәк чәчеп бодай ура алмассың.
Тик торганнан чыкан чакмый.
Умырзая, яфрагыннан алда, чәчәген күрсәтер.
Үлән башыннан корыр.
Үсәсе чәчәк таптауда да үсә.
Һәр гөл үз сабагында чәчәк ата.
Һәр гөлнең үз исе бар.
Чабучылар начар булса, печән аз чыга.
Чалгы тавышы чыга башласа, яңгыр ява башлый, ди.
Чәчәкле гөл кадерле була.
Чәчәк булган җирдә бал була.
Чүмәлә көеңә кибәнгә үрелмә.
Чүп җыйсаң - чүмәлә, чүмәлә җыйсаң - богыл.
Шайтан таягына кырау тими.
Эргәзембай - яз күрке.
Эт эчәгесенең очы-башы булмас.
Яшь үләндә арык мал да уйнаклый. Яңа чалгы каты чаба.
Абага чәчәк атканда.
Баскан җиреңә үлән бетте.
Гөмбә белән шалканны аера алмау.
Ку үләнгә үрт салу.
Көлдән гөл булган, гөлдән көл булган.
Сәнәк белән көрәкне аера алмау. Сәнәк-көрәк кулдан китте. Сәнәктән көрәк булган.
Тилебәрән орлыгы ашаган.
Урак белән печән чабу.
Эскерттән ишек эзләү.
Әрем белән тәрем булып яшиләр.
Үлән арасыннан ут йөртмәк. Үләннән ашак, судан тонык.
Һәммәсе дә бердәй, бакчадагы гөлдәй.

Агач
Авам-авам дигән агач йөз яши.
Агач аеры үссә дә тамыры бер.
Агач кайсы якка кыек булса, шул якка авар.
Агач нинди генә биек булса да, тамыры җирдә булыр.
Агач урманнан ерак үссә дә, шунда таба сыгыла.
Агач утырткан ага булган.
Агач хәтта үзен кисүчегә дә күләгә бирә.
Агач яшь вакытында яхшы бөгелер.
Агач үз ихтыяры белән урманын ташламый.
Агач үз урынына егыла, таш бик ерак тәгәри.
Агачны яшьлектә бөк.
Агачны үстерергә илле ел, кисәргә биш минут кирәк.
Агачның аскы ботаклары өскеләрен күтәрешә.
Агачның башын киссәң төбе калыр.
Агачның корты эченнән булыр.
Агачның тамырына балта чабып, яфрагы белән дус булма.
Агачның яфрагы төбенә төшә.
Агачтан яфрак төшми тормый.
Асылсаң асыл асыл агачка, егылсаң егыл мамык түшәккә.
Бер агачның шаулавы илгә яңгыр яудырмас.
Бер агачта ике кайры булмас.
Бер шыгырдаган агач гомер буе шыгырдый.
Ботаксыз агачның күрке юк.
Иелгән агачка үрмәләү җиңел.
Йомшак агачны корт басар.
Карт агач үзеннән-үзе корыр.
Каты агач шарт сынар, черегән агач кырык ел чыдар.
Корт баскан черек ботакны кисеп ташлыйлар.
Кыеш агачның ботагы туры булмас.
Кыйшык агач төзне бозар.
Кәкре үсеп картайган агачны төз итеп булмый.
Күмәк агач давылдан курыкмас.
Тамыры ерак агачның гомере озак.
Тотынган агачыңның тамыры нык булсын.
Туры агачның күләгәсе дә туры була.
Хур күргән агачың гүр өстеңә күләгә булыр.
Чүлгә кое казыган - бер саваплы, сазга күпер салган - ике саваплы, юлга агач утырткан - өч саваплы.
Шыгырдавыклы агач озак чыдар, шыгырдамаган тиз сынар.
Шәрә агачтан ышык көтмә.
Ялгыз агач урман булмас, ялгыз кирпеч курган булмас.
Ялгыз агач җилдә тиз сына.
Ялгыз агачны җил борган, күмәк агач җилне борган.
Яман агачка асылынганчы, яхшы агач үзеңне бассын.

Агач арасыннан урман күрмәгән.
Агачтан сандугач кына ясамый.
Ике агач арасында адашу.
Яфрак астына керү.

Агач төрләре 
Бер каенның күләгәсе бөтен илне капламас.
Бәрмәчлектән йөзем булмас.
Имән агач - каты агач, каен агач - чырагач.
Имән агачының иелгәне - сынганы.
Имән бик каты агач та, аның да яфрагы саргая.
Имән күмере исле булыр.
Имән чикләвеге алмагач төбенә тәгәрәми.
Каен агач тал булмас, каен суы бал булмас.
Каен тузына масаер, имән үзенә масаер.
Каены бар кайгырмас, тимере бар тилмермәс.
Карагайның көле күп, имәннең күмере күп.
Карама агачы - каршы агач.
Карышып үскән караманы турайталмассың.
Кечкенә имәндә ботак күп була.
Корыган тирәк су янында да яшәрмәс.
Куба тал шарт сынар, сары тал йөгенеп калыр.
Нарат - башыннан, имән - төбеннән корый.
Нарат төз карап үсәр, өянке өя ләп үсәр.
Озын тирәкнең күләгәсе төбенә төшмәс.
Тал ком ярата, усак дым ярата.
Тик торган караулы тирәккә тимиләр.
Тирәк, ни юан булса да, пычкыдан котылмас.
Тирәкнең, тамыры черемичә, яфрагы саргаймый.
Тубылгы агач зур булмас, тубылгыдан өй булмас.
Чатлы-ботлы - карама булыр, шарт-шорт янган - у булыр.
Чикләвек агачы эчтән чери.
Чикләвек җыйганда җиләккә бармыйлар.
Юкәнең чәчәге - бал, кабыгы - юкә, череге - дару, агачы - сөян.
Ялгыз каенга кош кунмас.
Яшь каенга терәлеп, карт каен кырык ел яшәгән.
Ватылмый торган чикләвек.
Ике тирәк бер төптә, ике төймә бер җептә.
Карама көленә утырту.
Кеше чикләвек җыярга барганда, ул җиләк җыярга б«|
Кәкре каенга терәтү.
Тузга язмаганны сөйли.
Чикләвегемнең төше юк, сезнең кебек кеше юк.
Юкә агачка атландыру. Юкәдә икән чикләвек.

Җиләк-җимеш агачлары
Агач, җимеше күп булган саен, ныграк иелер.
Агачны кем утыртса, җимеш шуныкы.
Агачта җимеш арткан саен, ботагы күтәрелми.
Агачы кыек булса да, алмасы тәмле була.
Аланда үскән балан әче була.
Алма агачыннан ерак төшми.
Алма ничек пешкән - эргәсенә шулай коелып төшкән.
Алма теләсәң, агачыннан күз алма.
Алмалары булмаса, алмагач гаепле түгел.
Алманы үстерү кыен, черетү ансат.
Алманың асылын аю ашый, чикләвекнең төшен корт ашый.
Алманың кызылына алданма.
Алмасын ашарсың - агачын кисмә.
Аяз елны алма күп, явым елны гөмбә күп.
Балан бал белән тәмле, бал балансыз да тәмле.
Бер агач ике төрле җимеш бирмәс.
Бер черек алма бөтен йөкне черетә.
Буласы җимеш чәчәгеннән билгеле.
Җиләк бердән җыйнала.
Җимеш ашыйсың килсә, чәчәген өзмә.
Җимешен аша, бакчасын сорама.
Җимешле агач зур булмый.
Җимешнең асылын эт ашый.
Җимешсез агачка таш атмыйлар.
Кызыл алманың эче кортлы булучан.
Кулың җиткән ботакның алмасын өз.
Миләш дигән җимеш авыздан - су, күздән яшь китерер, имеш.
Өлгергән өрек сабагында тормый.
Сау алма саптан төшми.
Сусыз агачта сусыл җимеш пешмәс.
Тиз пешкән җимеш тиз чери.
Нәр җимешнең үз корты бар.
Чәчәк күрсәтмәгән агачтан җимеш көтелмәс.
Шомырт чәчәк аткан вакытта кызлар җилкенә, балан чәчәк аткан вакытта балык сикерә.
Яфракка карап, алма санама.

Алма пеш, авызыма төш.
Алмалары суга туенган.
Аңа бит алма - шалкан, ком - талкан.
Кеше бакчасына таш ату.
Кипкән җимеш күк куырылган.
Миләш диеп капкан идем, балан булып чыкты бу.
Пешмәгән җимештән катмаган как.
Яңа җимеш, иске авыз.

Урман
Бер агачтан унау үскән, ун агачтан урман үскән.
Кәкре агачсыз урман булмас.
Урман авызы тар булыр.
Урман артындагы күренә, борын астындагы күренми.
Урман бүресез, тау куянсыз булмас.
Урман - колак, кыр - күз.
Урманга кер, ботакка кадалма.
Урманга кергәнче чыгар юлыңны кара.
Урманга утын ташылмый, коега су салынмый.
Урманда агач күп, сайлый башласаң яраклысы юк.
Берсе урманга, берсе тугайга киткән.
Урман чытырман, качсам тоттырмам.
Урманда урынсыз, кырда койрыксыз.
Урманы үсмәгән, агачы кисмәгән.

Һава торышы: җылы-суык, җил-давыл, явым-төшем һ. б.
Артка калган болыт яумый үтәр.
Ачлыкка түзеп була, суыкка — юк.
Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр аппагым.
Аяз көннең яшененнән курык.
Батканга яңгыр куркыныч түгел.
Бер болыттан боз да явар, кар да, яңгыр да явар.
Болытсыз яңгыр булмас.
Вак яңгыр чылата.
Давыл алды тын була.
Давыллы болытның явымы аз.
Дәрьяга яңгыр яуганнан ни файда.
Җил алдан булса — битең туңдырыр, арттан булса — туның туздырыр.
Җил исми яфрак селкенми.
Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр.
Җил чәчсәң, давыл урырсың.
Җил җелеккә үтәр.
Җил җилләми, томан ачылмый.
Җилгә каршы төкермә, битеңә төшәр.
Җилгә сәнәк белән каршы тормыйлар.
Җилдән килгән, җилгә киткән.
Җиле булгач, бураны булыр.
Җилне төтен кумый, җил төтенне куа.
Җилнең эше суырмак, утның эше куырмак.
Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый.
Иртәнге яңгыр төшкә хәтле.
Кар астыннан карга тизәге дә табылмас.
Кар башын кар ашый.
Кар матур да, аякны туңдыра.
Кар яуганда салкын булмый, кар киткәндә суыта.
Кара суык кардан яман.
Кара җиргә кар яуса, карны күрү бер зәвык; кара җирдән кар китсә, җирне күрү бер зәвык.
Кардан гөмбә эзләмә.
Карның базга салганы да бетә.
Кары калын кышның үләне калын булыр.
Кары эресә дә, бозы кала.
Каты давыл тиз туктар.
Килмәгән болыт, яумаган яңгырга чиләк тотмыйлар.
Кызуы да пешерә, суыгы да пешерә.
Көзге бозның көзге калынлыгына да ышан, язгы бозның ястык калынлыгына да ышанма.
Күк күкрәмичә «алла» димиләр.
Күкрәгән болытның явымы аз.
" Ләйсән — рәхмәт яңгыры.
Ләйсән суын җиде ел сакласаң, энҗегә әверелә, имеш.
Суык белән эт — сәләмәгә үч.
Суык төлке тунлы кешегә сәлам бирә, ертык тунлы кешенең куенына керә, имеш.
Тама-тама күл булыр, тузан-тузан тау булыр.
Тамчы кечкенә генә — таш тишә.
Тамчы тамса да, диңгезгә су файда. Тамчыдан качкан явымга юлыгыр. Тамчысыз диңгез булмый. Томан төшә — җимешләр пешә.
Узган болытны тотып булмый.
Хәерсез болыт диңгезгә явар.
Чык суы матур булса да, сусын кандыра алмассың.
Шаулы яңгыр тиз үтәр.
Шәп яуган яңгыр җиргә сеңми.
Явым теләсәң, давылына да чыда.
Ярыктан кергән җил усал була.
Яумасаң да, күкрә.
Яшен яшьнәгәндә зур агачка сыенма.
Яшене хәтәр булса да үтәр, артыннан күкрәве яман.
Яңгыр көтсәң, кар явар.
Яңгыр яуганда чиләгеңне тотып кал.
Яңгыр үткәч, артыннан ябынча белән йөгермиләр.
Яңгырга чыланган тамчыдан курыкмас.
Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың.
Яңгырдан качып, дәрьяга төшкән.
Яңгырдан соң тузан да басыла.
Яңгыры булсын димә, шифасы булсын диген.

Араларыннан җил дә үтми.
Аяз көндә яшен сугар.
Аяз көнне бар, болытлы көнне юк.
Аҗаган кайнаган урын.
Бер караганда ал да гөл, бер караганда җил-давыл.
Җил белән симертү.
Җил искән якка аву.
Җил кайсы яктан исә, ул да шул яктан кисә.
Җил ягына салам кыстыру.
Җил-яңгыр тидермәү.
Җилгә җиленләп, бозга бозаулап.
Кара болыт булып йөрү.
Кызыл кар яуганда.
Көн явым — ят та юрганың ябын.
Миңа дисә: ни эссе түгел, ни суык түгел.
Салкынга өшетми, кайнарга пешерми.
Сафура бураннары кубару.
Сиңа җил дә юк, яңгыр да юк.
Төкерек җиргә төшмәслек салкын.
Чыландык та киптердек, яңгыр безне нишләтсен.
Яумаган яңгырга балаган кору.

* Акыллыга да әйттем −
Уйлады да белде;
Акылсызга да әйттем −
Тыңлады да көлде.
(Табышмак)
* Югалткан әйберең түгел, −
Эзләмичә тапмыйсың.
(Табышмак)
* Әйткәч, беләсегез килә,
Белгәч, көләсегез килә.
(Табышмак)
* Утыз тештән чыккан − утыз адәмгә җәелә.
(Мәкаль)
* Моны миңа сөйләде Алдар,
Әгәр сиңа очраса,
Ул сине дә алдар;
Болар барсы да ялган,
Ялган булса да,
Ак кәгазьгә язылган.
(Әкият)
* Үлчәүләрдә үлчәнми,
Базарларда сатылмый.
(Акыл)
* Аршынлы түгел, потлы түгел,
Һәркемдә бар.
(Акыл)
* Бер байлык бар − янмый,
Карак та урлый алмый,
Төшеп тә югалмый.
(Белем)
* Акыллы чәчә барыр,
Акылсыз җыя барыр.
(Белем)
* Ачыдан ачырак, татлыдан татлырак,
Усалдан усалрак, дөрестән дөресрәк
Нәрсә бар дөньяда?
(Тел)
* Акчасыз керәсең, хәзинә алып чыгасың.
(Мәктәп)
* Агач түгел − яфраклы,
Тун түгел − тегелгән.
(Китап)
* Кабат-кабат катлама,
Акылың булса ташлама.
(Китап)
* Теле юк − үзе аңлата.
(Китап)
* Анда бар да бар.
(Китап)
* Өнсез, җансыз − иң якын дус.
(Китап)
* Кечкенә генә сандыкка бөтен дөнья сыйган.
(Китап)
* Ак җир, кара тап,
Нәрсә булыр, уйлап тап.
(Китап)
* Ак ялан, кара сукмак, −
Йөри белгән эз табар.
(Китап)
* Ача да яба, ача да яба,
Җавабын зирәк таба.
(Китап)
* Киштә башында төпле төргәк,
Аңа һәр өйдә хөрмәт,
Һәркемгә дә иң кирәк.
(Китап)
* Кул белән чәчәсең, күз белән җыясың.
(Язу, уку)
* Җирлеге ак, орлыгы кара,
Җимеше ни булыр? −
Тикшереп кара.
(Кәгазь, юзу, уку)
* Кәкре-бөкре сызылган,
Хәрефләре сыгылган,
Асты бар, өсте бар,
Тырма кебек теше бар.
(Язу)
* Аш ашамас,
Кара су эчәр,
Дөньяда кош кебек очар,
Күңелләргә нур чәчәр.
(Язу)
* Җир өстендә күп кешеләр
Кар өстенә кара солы чәчәләр.
(Язу)
* Бишәү чәчә, берәү жыя.
(Язу, уку)
* Иген чәчте биш малай,
Урдылар ике агай.
(Язу, уку)
* Кул белән чәчәсең,
Күз белән җыясың.
(Язу, уку)
* Җире ак, орлыгы кара,
Кул белән чәчәләр,
Авыз белән җыялар.
(Кәгазь, язу, уку)
* Ак ялан,
Ак яланда эз калган,
Эз өстендә күз калган.
(Кәгазь, язу, уку)
* Җаны юк, үзе кырык төрле тел белә.
(Каләм)
* Үзе укырга белмәсә дә гомер буе язына.
(Каләм)
* Кәгазь өстен карайта,
Дөнья йөзен агарта.
(Каләм)
* Үзе бер карыш,
Теле мең карыш.
(Каләм)
* Үзе йөзә − чылбыр тезә.
(Каләм)
* Авызы бер, теле ике, җаны юк.
Сөйләгән сүзенең һич саны юк.
(Каләм)
* Менә табышмак, уйлап кара:
Суы тәмсез, йөзе кара,
Чиләгенең төбе юк,
Файдасының чиге юк.
(Кара һәм кара савыты)
* Кара кыр буйлап ак куян чаба.
(Кара такта, акбур)
* Бер чыгарып җибәрсәң,
Нихәтле чакырсаң да кире кайтмый.
(Сүз)
* Әйтермен − миннән китәр,
Тыңламасаң − синнән китәр.
(Сүз)
* Сөрмәгән җирдә тумаган куян баласы.
(Ялган сүз)
* Диңгезе бар, суы юк,
Каласы бар, халкы юк,
Урманы бар, агачы юк.
(Карта)
* Шәһәрләр − йортсыз,
Диңгезләр − сусыз.
(География картасы)
* Ямавы бар, җөе юк,
Каласы бар, өе юк.
(Карта)
* Бабай бүреге йөз ямау.
(Глобус)
* Аягы юк − китәр,
Җибәргән җиргә җитәр,
Кушкан йомышны үтәр.
(Хат)
* Теле юк, теләсә кем белән сөйләшә,
Гәүдәсе юк, кәгазьдән күлмәк кия.
(Хат)
* Дүрт почмаклы келәтем, −
Аккошым бар эчендә;
Кеше алыр дип кайгым юк, −
Тамгасы бар түшендә.
(Хат)
* Кабат-кабат,
Бер кошта өч йөз алтмыш биш канат,
Мин торам аны санап,
Көн дә кими бер канат.
(Календарь)

Табигать күренешләре, ел фасыллары
* Өй башына утырган,
Җир йөзен нуры белән тутырган.
(Кояш)
* Ул булса, көн була.
Ул булмаса, төн була.
(Кояш)
* Лампа түгел − яктырта,
Мич түгел − җылыта.
(Кояш)
* Тау башында җәүһәр таш,
Аңа туры караган кешенең күзе яшь,
Аны тапкан кешегә йөз егерме яшь.
(Кояш)
* Егет егетлеген итә,
Елмаеп боз эретә.
(Кояш)
* Зур палас,
Төбендә − йомры калач.
(Күк, ай)
* Нәрсә төнне яктырта,
Нәрсә яна − яндырмый?
(Кояш, ай)
* Иртән чыга,
Кичен югала,
Аның урынына
Энесе кала.
(Кояш, ай)
* Алтын китте, көмеш килде.
(Кояш, ай)
* Өй өстеңдә ярты күмәч.
(Ай)
* Үзе урак, үзенең теше юк.
(Ай)
* Өй артында − ак калач.
(Ай)
* Төнлә калка, көндез ята.
(Ай)
* Мич тулы пәрәмәч,
Уртасында − бер калач.
(Ай, йолдызлар)
* Мең шырпыга бер лампа.
(Ай)
* Ярты телем ипи
Бөтен дөньяга җиткән.
(Ай)
* Бер көтүче мең сарык көтә.
(Ай, йолдызлар)
* Бер атасы, бер анасы,
Ничә йөз мең баласы.
(Кояш, ай һәм йолдызлар)
* Атамның бер туны бар.
Ябынып булмый;
Эче тулы ак энҗе,
Санап булмый.
(Күк һәм йолдызлар)
* Кич булганда күренер,
Таң булдымы − күмелер.
(Йолдыз)
* Актыр үзе, югары,
Җем-җем итеп ул тора;
Бүген таңда килмәсәң.
Китәмен дип утыра.
(Йолдыз)
* Өй түбәмдә − җиз кадак.
(Йолдыз)
* Үзе ялтырый, үзе калтырый.
(Йолдыз)
* Ай белән килә,
Көн белән китә,
Алтын башлы,
Көмеш чәчле,
Мең дә бер йәшле.
(Йолдыз)
* Вак кынадыр үзләре,
Ялтырыйдыр күзләре.
(Йолдызлар)
* Күл тулы алтын балык.
(Йолдызлар)
* Өй башында − җиз иләк.
(Йолдызлар)
* Төнлә баксам, күк тулган,
Иртән баксам, юк булган.
(Йолдызлар)
* Атайдан калган зур коштабак,
Коштабак тулы җиз кадак.
(Йолдызлар)
* Җәүһәр сиптем, җиргә төшми,
Алыйм дисәм, буем җитми.
(Йолдызлар)
* Берсе чәчә, берсе эчә, берсе үсә.
(Болыт, җир, үлән)
* Ишектән керер, түргә менеп утырыр.
(Суык)
* Аяксыз-кулсыз рәсем ясый.
(Суык)
* Аягы юк, кулы юк,
Тәрәзәгә гөл ясый.
(Суык)
* Үзе шушында, үзе беленми;
Тынга беленә, күзгә күренми.
(Һава)
* Ипи түгел, су түгел,
Авыр түгел, аз түгел,
Ансыз яшәү мөмкин түгел.
(Һава)
* Аягы юк - качадыр, канаты юк - очадыр.
(Төтен)
* Мич эчендә кара мәче.
(Төтен)
* Алтын капка ябыла,
Көмеш капка ачыла,
Мәрди бабай кычкыра,
Үлгән кеше терелә.
(Кояш чыга, ай бата, әтәч кычкыра, кешеләр йокыдан тора)
* Тау аркылы ук аттым,
Аткан угым югалттым.
(Йолдыз атылу)
* Сыр-сыр сыры бар,
Алты төрле нуры бар,
Җиде кат күккә юлы бар.
(Салават күпере)
* Урманда урынсыз,
Кырда койрыксыз.
(Җил)
* Кулсыз-аяксыз тәрәзә кага.
(Җил)
* Аягы юк, кулы юк,
Сөйләшергә теле юк,
Кояш кебек нуры юк,
Күрергә күзе юк,
Һич җитмәгән җире юк.
(Җил)
* Үзе ямьсез ыжгыра,
Кар буранын туздыра.
(Буран)
* Йон түшәгем ертылды,
Бөтен дөнья йон булды.
(Буран)
* Котыра да үкерә,
Бөтен җирне тутыра.
(Буран)
* У-у, улыйдыр,
Йоннан бура бурыйдыр,
Койма белән урыйдыр.
(Буран)
* Кышын ята таштай,
Язын чаба аттай.
(Боз)
* Көзен туа, язын үлә.
(Боз)
* Утта янмый,
Суда батмый.
(Боз)
* Тышка куйдым − таш булды,
Өйгә керттем − су булды.
Инде нихәл итәем,
Утка куйсам − бу булды.
(Боз)
* Мамык юрган,
Кат-кат сырган,
Үзе суп-суык.
(Кар)
* Менә ята җәүһәр таш,
Алыйм дисәң, юк була.
(Кар)
* Элек үзе судан туды,
Хәзер үзе су тудыра;
Ак мамык кебек,
Ялтырый алмаз кебек.
(Кар)
* Ак ябалак ак киезгә ятыр.
(Кар)
* Мамык түшәгем
Җиргә түшәдем.
(Кар)
* Ак ашъяулык таптык,
Җир өстенә яптык.
(Кар)
* Канатсыз оча,
Аяксыз чаба.
Тышта өелә,
Өйдә җәелә.
(Кар)
* Ятты-ятты да елгага карап чапты.
(Кар)
* Суык булса тик ята,
Һичбер сүз дәшми,
Каты салкын кышларда да
Сабыр итә.
Яз башында көн җылынгач
Йөгерә башлый,
Бик эсседә канатлана,
Очып китә.
(Кар)
* Чит-чите − таллык,
Уртасы − сазлык;
Керсәң − батарсың,
Чыгалмый ятарсың.
(Күл)
* Башы тауда, аягы диңгездә.
(Елга)
* Сорыйлар, көтәләр, килсәм бар да качалар.
(Яңгыр)
* Күктән килде, җиргә китте.
(Яңгыр)
* Ялт-йолт ялтырый,
Җирнең өсте калтырый,
Энҗе кебек тезелә,
Ефәк кебек сузыла.
(Яшен, яңгыр)
* Атамның бер туны бар, −
Ябынып булмый;
Эче тулы ак энҗе, −
Санап булмый.
(Күк һәм йолдызлар)
* Зур палас төбеңдә йомры калач.
(Күк һәм ай)
* Төнлә баксам − күк тулган,
Иртән баксам − юк булган.
(Йолдызлар)
* Мең тәңкә, уртасында бер тәңкә.
(Ай һәм йолдызлар)
* Елмый агай елмаеп боз эретә.
(Кояш)
* Шундый зур − бөтен җирне әйләндереп ала,
Шундый кечкенә − иң кечкенә ярыкка да сыя.
(Җил-давыл)
* Үзе күренми, үзе сызгыра,
Үзе бар нәрсәне пыр туздыра.
(Җил-давыл)
* Тәрәзәдән сыя, −
Ишектән сыймый,
Сандыкка сыя, −
Салып бикләп булмый.
(Кояш нуры)
* Өй артында озын агай
Энә белән кое казый.
(Тамчы)
* Үзе туңа, өйгә керми,
Үзе җылый да җылый.
(Тамчы)
* Аяксыз-кулсыз дөп-дөп кое казый.
(Тамчы)
* Үзе туңа, үзе керми,
Үзе елый да елый.
(Кәрнизгә каткан боз сөнгесе)
* Өй артында ак тана
Мөгезем бар дип мактана.
(Боз сөнгесе)
* Тәнсез тора, телсез сөйләшә,
Һичкем аны күрми, һәркем аны ишетә.
(Кайтаваз)
* Сөйләгәнне үзеңә кайтара. Ул нәрсә?
(Яңгыравык, кайтаваз)
* Бабай килгән сагынып,
Ак чикмәнен ябынып.
(Кыш килү)
* Ала-сыер ятып кала,
Ак сыер торып китә.
(Яз)
* Ак сыер − торыйк, ди,
Кара сыер − ятыйк, ди.
(Яз көне кар белән җир)
* Кигән киеменең бизәге
Бөтен дөньяны ямьгә бизәде.
(Җәй)
* Аты юк, тәртәсе юк,
Көне-төне бара, юлы кала.
(Елга, чишмә)
* Аты бара, тәртәсе кала.
(Елга белән яр)
* Уты юк, төтене бар.
(Томан)
* Көн туганчы көн итә,
Үлән башын су итә.
(Томан)
* Тау куенында анасы,
Чыгып кача баласы.
(Чишмә)
* Төнлә тәрәзәсе бикләнә,
Көндез ачыла.
(Бәке)
* Сыр-сыр сыргалан,
Уртасында бер табак.
(Бәке)
* Торналар торып китте,
Агыйдел агып калды.
(Боз китү, елга ачылу)
* Кара куйның тиресен әйләндереп капладым.
(Игенчелек)

Үсемлекләр, куаклар, агачлар 

* Язын ямь бирә,
Җәй салкын бирә,
Көзен тәм бирә,
Кышын тун бирә.
(Урман)
* Җәй киенә, кыш чишенеп ташлый.
(Урман)
* Төбе бер, башы мең.
(Агач)
* Яз килсә − киенә,
Көз килсә − чишенә.
(Агач)
* Җәй дә егет, кыш та егет,
Картайганы юк, гел егет.
(Чыршы, нарат)
* Бәләкәй генә бер чүлмәк,
Авызы-җөе күренми.
Ничек кенә йөртсәң дә,
Ашы һичбер түгелми.
(Чикләвек)
* Утта яна,
Суда батмый.
(Агач)
* Кайчысыз киселә,
Җепсез тегелә.
(Яфрак)
* Язын дөньяга килә,
Көзен саргаеп үлә.
(Яфрак)
* Үзе аяксыз-кулсыз,
Сикерә дә төшә, сикерә дә төшә.
(Яфрак)
* Иелә, бөгелә,
Ак мамыгы түгелә,
Кара күзе күренә.
(Шомырт)
* Нинди агач җилсез шаулый?
(Усак)
* Аягы алтмыш,
Кулы җитмеш,
Бите мең бер йөз җитмеш.
(Тирәк)
* Җәй дә, кыш та бер төстә.
(Чыршы)
* Җәй дә, кыш та, яз да, көз дә
Чәчәк ата бер төстә.
(Чыршы)
* Яфрак та түгел,
Ботак та түгел,
Үзе агачта үсә.
(Агач кайрысы)
* Эчен ашыйлар,
Тышын ташлыйлар.
(Чикләвек)
* Кат-кат,
Катлы сарай эчендә
Падишаның бер кызы бар,
Бикле сарай эчендә.
(Чикләвек)
* Бәләкәй генә бер чүлмәк,
Авызы, җөе күренми,
Ничек кенә йөртсәң дә,
Ашы мичтә түгелми.
(Чикләвек)
* Ак яулыклар ябынган,
Ал кыналар ягынган;
Кулым сузсам − тешләп алды,
Шул кадәрле сагынган.
(Гөлҗимеш)
* Бабай мескен картайган,
Эшләпәсе янтайган
(Көнбагыш)
* Гәүдәсе нәзек булса да,
Бик зур чалма чорнаган.
(Көнбагыш)
* Озын буйлы, зәңгәр күзле.
(Җитен)
* Аягында кара ката,
Тәпиеңдә кызыл оек,
Яшел күлмәкле, ак яулыклы.
(Карабодай)
* Бер үлән бар чокырда,
Аны таный сукыр да.
(Кычыткан)
* Кыйнамый, сукмый, үзе елата.
(Кычыткан)
* Җаны булмаса да, гомер итә.
(Үсемлек)
* Язын дөньяга килә,
Көзен саргаеп үлә.
(Яфрак)
* Аягы суда, башы көндә.
(Төнбоек)

Бөҗәкләр, кошлар, җәнлекләр, йорт хайваннары

* Ала чапан киенгән,
Мал суйганга сөенгән,
Шунда төшеп йөгергән.
(Саескан)
* Савытыннан сабы озын.
(Саескан)
* Кечкенә генә берәү,
Артында озын терәү.
(Саескан)
* Аягы кулдан югары,
Сикерә талдан югары;
Ни кош түгел, ни корт түгел,
Тезе билдән югары.
(Чикерткә)
* Кырда кара казаным кайный.
(Кырмыска оясы)
* Җаны бар да каны юк,
Йөк тартырлык хәле юк.
(Чебен)
* Колга башында бер өй,
Кунагым тәрәзәсеннән йөри.
(Сыерчык оясы һәм сыерчык)
* Колга башыңда йорты,
Эчендә аның җырчы.
(Сыерчык)
* Бер кошым бар: тынмый,
Агачка оя кормый;
Ое-җирдә,
Җыры − күктә.
(Тургай)
* Кулы юк, балчык ташый,
Балтасы юк, өй ясый.
(Карлыгач)
* Гөлдер-гөлдер гөл итекле,
Гөлкәй кызыл читекле.
(Күгәрчен)
* Җәй такылдый бу чүкеч,
Кыш такылдый бу чүкеч.
Ничек чыдый бу чүкеч?
(Тукран)
* Агач башында бәйле букча.
(Кош оясы)
* Бер җәнлек үзенә тарта,
Берсе читкә ыргыта.
(Тавык)
* Сакаллы килеш туа, берәү дә гаҗәпләнми.
(Кәҗә)
* Кабара, кабара, кабара күк,
Кабарып пешкән икмәк күк;
Шыгай улы кунак күк,
Киенеп чыккан кияү күк.
(Күркә)
* Тимерче дә түгел,
Балта остасы да түгел,
Үзе авылда беренче эшче.
(Ат)
* Калын арка,
Тарта да тарта,
Ул тарткан саен табыш арта.
(Ат)
* Дүрттер аның аягы,
Түбәсендә колагы;
Илдән-илгә җиткерер,
Таштан каты тоягы.
(Ат)
* Койрыгы салпы,
Ике колагы кайчы,
Аны белмәгәннең сыртына −
каеш камчы.
(Ат)
* Безнең өч дусыбыз бар:
Берсе ашата,
Икенчесе эчертә,
Өченчесе йорт саклый.
(Ат, сыер, эт)
* Үлән ашый, май ташый.
(Сыер)
* Койрыгыннан мөгезе озын.
(Кәҗә)
* Сакалы бар, акылы юк.
(Кәҗә)
* Ни, сакаллы булып, карт түгел,
Ни, мөгезле булып, үгез түгел,
Ни, мамыклы булып, кош түгел,
Ни, үзе юкә суйса да, чабата ясамый.
(Кәҗә)
* Бар бездә сакаллы бер түрә,
Бакчалары күп аның, −
Берсеннән чыга, берсенә керә.
(Кәҗә)
* Юк үзенең әдәбе,
Маңгаенда сәнәге,
Көелып йөри сәдәбе.
(Кәҗә)
* Бәләкәй генә буйлы,
Әйләндереп кигән тунлы.
(Сарык)
* Ашата, туендыра,
Җылыта, киендерә,
Кешене сөендерә.
(Сарык)
* Кечкенә генә татар,
Язын тунын сатар.
(Сарык)
* Ачмаган сандык эчендә текмәгән туным ята.
(Сарык бәрәне)
* Ияре дә, дугасы да үзендә.
(Дөя)
* Бүре түгел - көрән,
Куян түгел − озын колаклы,
Ат түгел − тояклы.
(Ишәк)
* Төрән танау җир сөрә.
(Дуңгыз)
* Мыр-мыр мырлысы, бик каты икән борнысы.
(Дуңгыз)
* Кешенең дусты, йортның сакчысы.
(Эт)
* Сакбаем теле саынып төшсә дә, койрыгы югары.
(Эт)
* Йөгерә-йөгерә дә балта сабы өстенә утыра.
(Эт)
* Мыегы бар, сакалы юк,
Туны бар, чапаны юк;
Файдасы өйдә булгач,
Яланга сәфәре юк.
(Мәче)
* Үзе мич башында,
Үзе тун ябынып йоклый.
(Мәче)
* Берсе өйне саклый,
Берсе тышны саклый,
Үзләре бер-берсенә кан дошманы.
(Мәче һәм эт)
* Сөяк авыз, ит сакал.
(Әтәч)
* Башы тарак, койрыгы урак.
(Әтәч)
* Йөгерде-йөгерде,
Җиренә җиткәч утырды.
(Тавык)
* Канаты бар,
Аягы бар, −
Йөзә алмый.
(Тавык)
* Кечкенә генә кодача,
Итәкләрен җил ача.
(Тавык)
* Безнең киленнең кырык итәге,
Урамга чыкса, җил кайтара.
(Тавык)
* Яшел палас өстендә сары йомгак тәгәри.
(Каз бәбкәсе)
* Йомры, йомшак сары йомгак
Йөгереп йөри чирәмдә.
(Чеби)
* Йон йомгагым − бөдерә,
Су күрдеме − йөгерә.
(Үрдәк бәбкәсе)
* Суда юынып алды,
Өсте коры калды.
(Каз)
* Суда йөзә,
Күктә оча,
Җирдә йөри.
Ит белән сыйлый.
(Каз)
* Су төбенә төшә,
Чыланмыйча чыга.
(Үрдәк)
* Кырда йөрсә − кыр киеге,
Суда йөзсә − су киеге.
(Үрдәк)
* Мыегы бар, сакалы юк,
Туны бар, чапаны юк;
Файдасы өйдә булгач,
Яланга сәфәре юк.
(Мәче)
* Аягын-башын яшерә таш күлмәге эченә.
(Ташбака)
* Җәйнең буе бал җыя,
Кышның буе хәл җыя.
(Бал корты)
* Тимәгәнгә тимим,
Тигәнне җавапсыз калдырмыйм.
(Бал корты)
* Канаты бар, каны юк.
(Күбәләк)
* Кем үз өясы өстендә йөри?
(Әкәм-төкәм)

Яшелчә, җиләк-җимеш 

* Үскәндә яфрагын ашыйлар,
Үсеп җиткәч, тамырын ашыйлар.
(Суган)
* Ачыдыр теле, кыллыдыр төбе.
(Суган)
* Кечкенә генә сары карт,-
Кигән туны тугыз кат.
(Суган)
* Үзем туныйм, үзем елыйм да елыйм.
(Суган)
* Бер кисмәктә мең егет.
(Кыяр)
* Тәрәзәсе юк, ишеге юк,
Эче тулы халык.
(Кыяр)
* Кечкенә генә йорт,
Эче тулы корт.
(Кыяр)
* Ишеге-тәрәзәсе юк,
Өй эче тулы кунаклар.
(Кыяр)
* Җир астында алтын казык.
(Кишер)
* Кызыл кызы җир эчендә,
Чәчләре җир өстендә.
(Кишер)
* Үзе кызыл, үзе буямаган.
(Кишер)
* Кызыл кызы җир өстендә,
Чәчләре җир өстендә.
(Кишер)
* Үзе − бер бөртек, эче − мең бөртек,
Башы − җирдә, койрыгы − коймада.
(Кабак)
* Бер күтәрәм йорт,
Эче тулы яссы корт.
(Кабак)
* Келәте бар, малы юк,
Баласының саны юк.
(Кабак)
* Эсселәгән саен,
Кат-кат тун кия.
(Кәбестә)
* Утыра бер ак чүлмәк,
Өстенә кигән йөз күлмәк.
(Кәбестә)
* Аяксыз-кулсыз, мең кат кигән.
(Кәбестә)
* Үзе шардай, эче кандай, тәме балдай.
(Карбыз)
* Эче кызыл шикәрле,
Тышы яшел бәрхетле.
(Карбыз)
* Яшел сарай эчеңдә
Кызыл бояр утыра.
(Карбыз)
* Үзе кып-кызыл,
Күлмәге ям-яшел.
(Карбыз)
* Җир астында җиз бүкән, −
Ул ни икән?
(Бәрәңге)
* Чәчәге агачында,
Алмасы тамырында.
(Бәрәңге)
* Төбе алмалы,
Башы чалмалы.
(Бәрәңге)
* Җир астында җиз бүкән.
(Торма)
* Түгәрәк кенә кызыл йорт,
Эче тулы корт.
(Помидор)
* Түгәрәк − ай түгел,
Сары − май түгел,
Койрыгы бар − тычкан түгел.
(Шалкан)
* Җир астында картыгыз,
Сакалыннан тартыгыз.
(Шалкан)
* Гәүдәсе бар − җаны юк,
Үзе эшләпә кигән − башы юк.
(Гөмбә)
* Бикле келәт эчендә кара ком.
(Мәк)
* Бер ботак,
Бер ботакта бер мең борчак.
(Мәк)
* Таяк,
Таяк өстендә маяк;
Маяк өстендә кибет,
Кибет эчендә дүрт мең егет.
(Мәк)

Кыргый хайваннар, җәнлекләр, киек-кош

* Сорыдыр төсе,
Үткендер теше,
Урманда йөри,
Сарыклар эзли.
(Бүре)
* Асрамый да умарта,
Балны бик-бик ярата.
Кышын сөя йокыны,
Язгача тормый ята.
(Аю)
* Җәен урманга патша,
Кышын кардан да аста.
(Аю)
* Урманнан чыгар, корсак асты чуар;
Койрыгы сырлы, хәйләсе күптөрле.
(Төлке)
* Нечкә билле, көлтә койрыклы.
(Төлке)
* Әдэпле генә кодача
Тавыкларны ярата.
(Төлке)
* Бер йомгакта мең энә,
Сиңа тими, син тимә.
(Керпе)
* Яланда энәле йомгак ятыр.
(Керпе)
* Энәләре үзе белән йөри,
Үзе тегә белми.
(Керпе)
* Өстенә шау энәле күлмәк кия,
Шулай да аны әнисе "йомшагым" дип сөя.
(Керпе)
* Йомры-йомры туп кебек,
Бөтен тәне шырт кебек.
(Керпе)
* Бәләкәй генә карчык,
Тәне тулы шырпы.
(Керпе)
* Әлем, әлем, әлем күк,
Бөгәрләнгән мәче күк;
Аны кеше тоталмый,
Тәпиләрен күралмый.
(Керпе)
* Җиз камчысын тотып булмый,
Җиз атына утырып булмый.
(Елан һәм бүре)
* Әнә бара хан,
Авызы-борыны кан.
(Бүре)
* Җәен соры, кышын ак,
Аңа шулай яхшырак.
(Куян)
* Урманнан чыгар, үзе чабар.
(Куян)
* Әйтим бер йомак:
Җәен соры, кышын ак,
Төймә койрык, шеш колак.
(Куян)
* Аягын-башын яшерә
Таш күлмәге эченә.
(Ташбака)
* Озын эчәк,
Бер очы төенчек.
(Елан)
* Югары менә чылбырсыз,
Түбән төшә баскычсыз,
Өйләр сала балтасыз.
(Кош)
* Төнлә йөрергә ярата,
Көндез йөрми, йокыга ята.
(Ярканат)
* Ияре дә, дугасы да үзендә.
(Дөя)
* Чылт-чылт күзле,
Адәм төсле йөзле,
Үчекләшер үзе,
Ходайның боерыгы,
Бардыр койрыгы.
(Маймыл)
* Җәй буе акыл сата,
Кышын боз булып ката.
(Бака)
* Кош түгел, оча,
Ябалактан курка,
Чикләвекне ярата,
Сызгырса, урманны яңрата.
(Тиен)
* Җир астында җирән атым,
Яр астында бурлы атым.
(Тычкан, балык)
* Койрыгы озын,
Үзе кыска,
Мәчедән курка.
(Тычкан)
* Кечкенә генә йомры шар,
Аннан явыз нәрсә бар?
(Тычкан)
* Эргәдәдер өйләре,
Бал-май ашар үзләре,
Елт-елт итәр күзләре.
(Тычкан)
* Койрыгы бар − бутый алмый,
Аягы бар − йөри алмый.
(Ярканат)
* Канаты бар − очмыйдыр,
Күккә карамыйдыр,
Аяклары юк − йөридер,
Җирдә тормыйдыр,
Кешеләрне белмидер.
(Балык)